Skip to main content

Full text of "Itinerarium Thomæ Carve, Tipperariensis ... cum historia facti Butleri, Gordon, Lesly et aliorum"

See other formats 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at |http : //books . qooqle . com/ 



T 



C*-,v.-K ■:•' >■-••'' '■■;•; 






6^ 



t+-s^ - 




r.ferit,I^S. 



? T irs ^ '' 



r. .; i. 




^^■PW BERNARrnP^|^»i^PFTL.DUuIOL.Lrr 

S ,i t 



.j,.-n'« / Ii"' •,., !.•■.» r --r, im-/Jt. • •■nc), f< ■'„■.•■. 



W^^S^^^^^^^ 1 


^ ^ 


fl^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^l^^^^^^^^^^lbj^^H 






1 


H 


g 


j^^Sv^^MMHa^jH 


^ 


j^ j«t Tr KT Ch»u-ti ^H 



ITINERARIUM 

THOM^ CARVE, TIPPERARIENSIS, 

SACELLANI MAJORIS 

ANGLORUM, SCOTORUM ET HIBERNORUM SUB EXERCITU 

C^AREiE MAJESTATIS MILITAKrTIUM, CUM 

HISTORIA FACTI BUTLERI, GORDON, 

LESLY ET ALIORUM. 

NOVA EDITIO, 

TRES PABTES IN UNO VOLUMINE COMPLECTENS, AD 

FIDEM OPTIMOBUM EXEMPLARIUM ACCUBATA, 

niAGINEQUE AUCTOBIS ADOENATA5 CUI 

AOCEDUNT PAUCULA QU.fflDAM DE * 

VITA mNEBANnS, NECNON 
INDEX GENEBALIS. 




LONDINI: 
IMPENSIS BERNARDI QUARITCH, BIBLIOPOLS, 

CASTLE STREET, LEICESTER SQUARE. 



1869.^ 



Tke tnpmnoM cotuitti of 100 eopiet tm Tpoiper^ and two upon, veUtm. 



PREFACE. 




O enlarge the sphere of a work so excessivelj rare that 
even biUiographers seem to haye never heard of a third 
part till lately, is the object of the present pnblication — 
a reprint of Thomas Carye's Itinerary ; and such an aim 
may ezcuse a few trifling faults in the execution. 
The task was begun by the late Mr. Pickering, about sixteen years 
ago ; and, after being carried down to page 328, there stopped short, and 
laj useless in a warehouse, till Mr. Quaritchy some months ago, 
bonght the stock and resolved to complete it, with the addition of what 
could be gleaned on the life of Carye, and a Oeneral Index. In this form 
it now appears^ and is trusted will prove acceptable to the loyers of rare 
books. 

Its scarcltj is not the onlj value of Carye's Itinerarj ; it contains im- 
portant details regarding Wallenstein, the Civil War in {Ingland, and 
the general historjof Christendom at the period; and all writers npon 
the Thirtj Years' War, who could procure a sight of it, have used it, 
though seldom with acknowledgment. It is styled '^ a curious and 
valoable work" by Coxe in his " House of Austria," and Harte's " Life 
of Oustavus Adolphus;'* indeed, the former says that everything in 
Harte's work, as far as regards Wallensteiny is based almost exclnsivelj 
on Carve. It contains a description of Ireland, and an account of Lon- 
don and its buildings, which are curious and interesting ; and here and 
there is gamished with marvellous narrativesy which are the m<Mre amu- 
sing that they aie told in a spirit of entire belief. 

The character of Carve seems to have combined simplicity and super- 
stition with a fierce enei^, love of travel, and the coarse attribntes of 
a soldier. Indeed, notwithstanding his clerklj skill and the works he 



iT PREFACE. 

has leftt I think that he would have wielded the sword at least as well 
as the pen. Of hls life scarcely anjthing is recorded but what appears 
in his works ; his name is almost entirely unknown in biographical com- 
positions» and when mentioned is accompanied by erroneous statements. 

Thomas Garye, whose correct name is Carue or Carew, and whom 
the Irish called CCorrain, was born in Tipperarjy at the yillage of 
Mobernan, in the year 1589-90. For his ftmilj he is proud to claim a 
kindred lineage with its &mous Anglo-Norman namesake ; and to refute 
a contemptuous assertion, made by an opponent, that his grand nephew 
Connel was ** a mechanic/' he states that Sir Row Carew» his brothery 
was married to the great Clarendon*s sister, Lad j H jde ; and also boasts 
of his ancestor Sir Thomas Carew, who in die fifteenth centurj had held 
high authoritj in Munster. His sjmpathies in manj respects were 
anti-Irishy and, though skilled in the Gkielic tongue, he professes his pre- 
ference for English. 

His earlj jears seem to have been passed amongst the Bntlers, to 
whom, he sajSi he owed eyerjthing ; and it is not impossible his boj- 
hood maj haye been spent in the Ormond familj. Harris' edition of 
Ware states that he was educated at Oxford ; but I cannotfind a confir- 
mation of this assertioui which is perhaps but a misapprehension of the 
allttsion made to Carye in Wood's " Athense Oxonienses.'*' His writ- 
ings do not indicate that his leaming was yerj extensiye ; and although 
he writes Latin with fluencj and freedom, his language seems formed 
upon mediseyal models of composition» rather than those of the Augus- 
tanage. 

He entered the Irish Roman Catholic priesthood, and appears to haye 
been located in the diocese of Leighlin. But the monotonj of such a 
life could not long content his restless spirit; and| under pretence 
of " yisiting some noble friends in the Imperial Armj/' and what he 
calls the " ardor juyandi inter milites proximi,'' he obtained a leaye 
of absence from his superior, the Reyerend Matthew Roche. This 
lioencey in the Itinerarj (p. 287), is dated 1634 ; but as he was in the 
Austrian camp all that jear, and as he states that in 1630 he left Ireland 
for the third time, I belieye that the date of 1634 b a tjpographical error 



PREFACE. V 

fbr 1624. Afismning it to be this jeatj and all circamstances seem to 
iaTour the conjectnre, he left Irdand for Germany in 1624. (His first 
jonmej from Ireland was perhaps to England or Scotland ; it does not 
at all eventB seem connected with the Itinerary.) Having stopped, aa 
chaplain, for fonr years with Walter Butler, a kinsman of the Marquis 
of Ormond, then senring as Colonel of an Irish Regiment in the army 
of Ferdinand II. of Aostriay he retumed to Ireland to Tisit his friends 
and to excnse his staj. 

In 1630heagain8etoat; and here the Itinerary begins, bnt mentions 
no details of the joumej. He stopped with Walter Butler this time for 
two yean, and returaed at the period of the battle of Liitzen ; bat, after 
a short visit to his friends, started again in the middle of the year 1633. 
He made his way to Waterfordi thence to Passage, where taking ship 
for England he landed at Caermarthen, and proceeded to London, 
throngh Bristol» Merfieldf Reading, and Winddor. The great metro- 
polis strack him with admiration ; and he mentions Old St. Paurs, 
London Bridge, the Tower, the Exchange, Westminster, and Whitehall, 
in the most eulogistic terms. By a stratagem which all Roman Catho- 
lics were compelled to make use of, he obtained at the Royal Exchange 
the passport without which he could not leave England ; and exhibiting 
this at Gravesend, he embarked for Hamburg, which he attained in 
twent^-four days. From here, after some delay, and a stormy sea-pas- 
sage, he reached Dantzic, and resided there for a short time with the 
Dominicans. At the close of October he left Dantzic, and turned his 
steps southwards, visiting Thom and Posen» and passing through 
Breslau disguised as a trader» in consequence of its occupation by the 
Saxons. In spite of danger, he made his way unharmed through Silesia 
and Bohemia, and yisited a countryman in Prague. Early in Jauuary, 
1634, he proceeded to Egra, and dined in the room where Wallenstein 
perished two months later ; coutinuing his jouraey, he passed through 
Cronach, Fulda, and AschafFenburg ; and then, turning southwards, 
Tisited Wertha and Heilbronny on his way to Stuttgard. Arriving here, 
he learaed the death of his friend and patrou Walter Butler, which had 
just then taken place; this was about September, 1634. 



vi PREFACK 

He now resolved to transfer his services, as chaplain, to Walter De- 
vereux, formerlj the chief officer, and now the saccessor of Batler; and 
who was the honoored murderer of Wallenstein. On Devereax's reco- 
rery from a woand received at the bloodj battle of Nordlingen, Carve 
accompanied him to the siege of Aagsbarg, and, on its sarrender, into 
Lorraine, whose Duke was struggling with the French. Charles III. 
of Lorraine found in Carve a warm admirer and an energetic vindicator, 
whose continual epithets for him are, ** this hero/* '^ the magnanimous 
Duke/' and ^^ that lightning of battle." Carve reached the Duke's army 
a little after Easter, 1635, and continued with it in its various border- 
expeditions during the remainder of that year and the entire of the 
next. 

Devereax's regiment was ordered back into Oermanj in February, 
1637, and Carve accompanied it in its incessant movements through 
Hesse and Saxonj, till in Maj he joined the main forces under 
Oallasy then about to foUow Banner, who had retreated into Pomerania. 
Thej at last retired into winter-quarters, and Carve shared with his 
countrjmen the extreme of suffering and privadon during the winter of 
1637-38. Thej again, in Maj^ joined the armj, and Carve passed the 
year 1638 in Westphalia. He at this period obtained from Devereux 
that letter of protection which he quotes at page 288 of the Itinerarj, of 
which work he had nearly finished the first part, and I suppose, ibr the 
purpose of travelling to Mentz to procare its publication. However^ I 
do not think he made use of the letter till some months later. 

In September, 1638, he first heard of the commotions arising at home, 
and he ejaculates a prayer that his countrymen would submit to the rule 
of '^ the most just king in Earope." In the opening of 1639, he and 
Devereux, with some friends, inspected a Jewish synagogue at Fridberg 
in Hesse ; and the Itinerary (chap. 34) gives a curious description of 
the visit, and the unconsciously insolent deportment of Carve. 

With this narration he ended the manuscript of Part I. of the Itinerary, 
in April, 1639, and had it priuted at Mentz, with a dedication to the 
Marquis of Ormond. At this work he had been constantly engaged 
amid the excitements of camp-Iife. ^^ Not in the quiet chamber of study 



PBEFACE. vii 

has it becn composedy but beneath the tents of war, where my bnsy pen 
fbnnd no peace from the ominous clangor of the hoarse trumpet, and the 
loud roU of the battle-dmm ; where my ear was stunned bj the dreadful 
thnnder of the cannon, and the fatal leaden hail hissed round the paper 
on which I was writing.*' These words are in his dedication to Ormond. 
Carve does not seem to haye been with Devereux when the latter died at 
Pragne in October or November, 1639; I should, therefore, snppose 
that he was then in Mentz, snperintending his pnblication. 

The appearance of the book created him enemies amongst the Irish in 
Germany, who did not wish that Carve, on the strength of a single alln* 
sion in St Bemard's '^ Life of St. Malachj/' should calumniate his 
country. There were letters^ therefore, written to and of him, in 
which he was admonished to recant what he had said of Ireland ; and 
lampoons against him were privately distributed amongst the Irish sol- 
diery. This conduct but served to render Canre more obstinate of his 
opiniony in which indeed he did not seek any other testimony to confirm 
him ; for, the words of an ecclesiastic being gospel trath in his belief, 
he cared for no evidence beyond the assertion of St. Beraard. 

In Aprily 1640, appeared what is called the second cdition of the Itine- 
rary, that is, a Oerman translation of the book as far as then published, 
with a continuation down to the close of 1639, by WoIfFgang Sigismund 
Ton Yorbnrg, Deacon of AschafFenburg. This was published by Bal- 
thazar Kuntz, at Mentz, in consequence of the great demand for the 
work, which had received the highest success. In the following Sep- 
tember, Knntz brought out also the third edition, by Carve himself, only 
diflPering from the first in the addition of a 35tb chapter at the end, and 
the inserdon of the second and third epitaphs on Wallensteiu (p. 49). 

On the publication of this, he was appointed Chaplain Oeneral of all 
the English, Scotch, and Irish forces, and in that capacity continued to 
serve with the army, notwithstanding the death of Devereux. In May, 
1641 , he produced the second part of the Itinerary ; and from some vague 
words in his dedication to the Marchioness of Ormond, I am disposed 
to believe there was a fonrth edition of the first part published simulta- 
neously with the second part In the second part he performed the 



viii PREFACE, 

promise made in the dedication of the first, by addlng, as a sort of 
appendix, the '^ Prosapia Buderiana." With this he also added, at the 
end of the aecond part, his ^^ Yindicifle,'' which contain the letters above 
alladed to, and his own justifications. This is a most tmcnlent and 
ribald composition^ onlj snrpassed for coarseness of abose by the '^ Re- 
sponsio/' which he brought out more than thirty years later. 

In tfae same jear, 1641, he published the ** Rerum Gkrmanicarumy 
I6I7-4I9 Epitome," a brief compendium, apparentlj for the purpose of 
a complete narratire of the war, as the Itinerary only commences with 
1630. The foUowing year appeared at Mentz a Oerman translation of 
the second part of tfae Itinerary, which I hare not seen, and whose 
ezistence has been till lately nnknown. 

After the death of Devereox, the Itinerary mentions nothing more of 
Carre^s own movements, or whether he still aocompanied the army. It 
is likely that about 1643 he went to reside at Yienna, in his character 
of Notary Apostolic and Yicar Choral of St. Stephen'8 Cathedral. 

In March, 1646, at Yienna, he wrote his dedication of the tfaird part 
of the Itinerary to the Marqnis of Ormond, in which he mentions of 
this part that it was ^* prsdcipiti et intempestiro partii in lucem effusum." 
The Preface to the Reader states that this third part contains the war 
up to 1645, which is not true; as it concludes in an abrupt and un- 
satisfactory manner with the year 1643. From this, and the fact of the 
third part bring printed ^' sumptibus auctoribus" at Spires, 1646, with- 
oat any licenoe of the censory and not published either at Mentz, where 
the previoBS parts had appeared, or at Vienna where it is dedicated, I 
would conclude that his enemies had iised some powerful infiuence to 
suppress it, and prevent its obtaining the oensor's approbation. I sup- 
pose that the licence had been refused, and the latter part of the MS. 
destroyed; and Carve, to avoid its entire destmction, had it hastily 
printed, as far as possible from the power of his enemies, in its present 
state ; that is, without correcting the statement in the Preface regarding 
its extension to 1645, and only adding the Dedication, the very language 
of which betrays a dejection and humble spirit not met with in the two 
prior Dedications* 

The '* Lyra seu Anacephalseosis Hibemis'' was nezt published by 



PREFACE. ix 

him at Vienna, in 1651. There 18 no date on the title, and Anthony k 
Wood, misled by the age and year stated on the portrait executed of 
Carve in 1660, and which was inserted into some copies of the first 
edition of the Lyra, places this edition in the year 1660, in which error 
he is followed by Harris. Zedler'8 Uiiiversal Lexicon quotes tlie dates 
of the Lyra'8 publication as first at Niirnberg, 1664, and aflerwards at 
Frankfort, 1670. There may have been a third edition of the latter date, 
bnt the former is plainly wrong. 

After this time the pen of Carve reraained idle for a long space, ex- 
cept perhaps he, during this period, wrote some theological disquisitions, 
which, from afew words in the ** Responsio veridica,'' it would seem he 
employed himself upon, sometime before the reproduction of the Lyra. 
This was a new and improved edition, containing maps and plates and 
the portrait of Carve, with a continuation of the Annals up to 1666, 
which appeared at Suhsbach at that date; and three years afterwards 
was followed by a piece entitled ** Oalateus seu de Morum eleganti^," 
published at Nordhausen. 

The new appearance of the Lyra again aroused the dormant rancour 
of his foes, amongst whom a younger writer had just eurolled himself. 
This was Anthony MacBruodin, a monk of the Irish convent at Prague, 
who had first begun to write in 1663, and had brought out some theo- 
logical works combating the doctrines of Carve. He was at this time 
preparing a voluminous work called the ^' Propugnaculum Catholicee 
Veritatis," and in its fiflh book he devoted his acrid pen to the dissec- 
tion of Carve's history, in a chapter headed ** De Carve seu Carrani 
erroribus et impostnris." This provoked from Carve the '* Enchiridion 
Apologeticum," a duodecimo that appeared at Nuremberg in 1670. In 
answer to this, a tract called the ^^ Anatomicum Examen Enchiridii" 
was pnblished at Prague in 1671 ; but, whether this was written by 
Friar Cornelius 0'Mollony, a relation of MacBruodin, or by MacBruo- 
din himself under that name, as Carve believed, I know not. In reply 
to it, Carve, then eighty-two years of age, sent forth his " Responsio 
veridica ad illotum libellum,*' at Sulzbach, in 1672. This book is a 
matchless torrent of unqualified scurrility. With an unparallelled energy 

b 



X PREFACE. 

in one so old, Carve poured forth lavishly on MacBrnodin and all hig . 
enemieg everj term of abuse and degradation that the Latin language^ 
could yield. Tbe exertion of such an efibrt seems to have killed him,' 
for no more was written bj his opponents, and the date of his death is 
unknown. AIl writers who have mentioned him state that he died in 
1664, in the seventy-fourth year of his age ; and the ^^ Nouvelle Bi<^a- 
phie Universelle/* with an amusing blunder, repeats the statement, 
although it adds in a note, '^ Carve^ however, in a book published in 
1672, stated that he was then eighty-two jears of age." 

These controversial tracts of Carve are the rarest of his works, as they 
were sought for and destrojed by the powerful foes he had raised up. 
The Lyra, in its historj of the Irish war, and the Enchiridion, in its 
support of the Lyra, contained remarks reflecting on Rinucciniy who 
had been the Pope's Nuncio in Ireland during the war. For this rea« 
son the influence of the Papal Court was exerted at the kindred Court 
of Austria, and Carve'8 writings were banned. 

Carve's enemy, MacBruodin, I believe to have been the same person 
as ^^ Antonius Prodinus,'* whose historj of the Irish troubles in 
Charles the First^s reign appeared at Rome in 1721, edited bj the 
exiled son of Phelim O^Neill. 

I must bere, ere <I close the liminary pages, express my deep obliga- 
tions to those whose kindnese proSered assistance and informatiou. 
First, to Mr. Henry Bradshaw of King'8 College, Cambridge, whose 
list of and remarks upon Carve's works were of rauch service, and who 
freely lent his copy of the Itinerary for the porpose of completing the 
reprint. Next, to Mr. Joly of Rathmines, Dublin, who with equal 
generosity ofiered and lent his copy for the same purpose ; to the Rev. 
Dr. Todd and Dr. Siegfried of Trinity College, Dublin, who very 
kindly took some pains to aid me from tbe library of Dubliu University ; 
and to the Rigbt Honourable Sir David Dundas, Q.C., wbo graciously 
facilitated my endeavours. To all tbese gentlemen the most siacere 
thanks are due from 

MICHAEL KERNEY. 

London, February 8, 1859. 




BIBLIOGRAPHY OF CAIIVE'S WORKS, 

Frvm the wymbliahed BiMiograpkical Indtx of Mr, QuASlTOH. 

^TINERARIUM ThomcB Carve, cum historia facti But- 
leri, Oordon, Lesly, etc. 12mo. — MoguntuBy impensis 
auctariSf 1639. 

RejBBbiichlein, iibersetzt durch P. R. continuirt und 
fortgesetzt studio Wolfigaugi Sigismundi k Yorburg, 
l2mo.—MdyntZf 1640. 

The only copj of this, which I find in booksellers' catalogues, is that priced by 
Thorpe in 1842, moroeeo extroy £3 3s. and again £4 4«. 

Itinerarinmy editio tertio, anctior et correctior, 12mo. — MoguntuB^ 1640. 

, pars I. editio quarta, (?) 1641. 

Itinerarii pars II. cui accedunt Yindiciee, item paucula qusedam de 
Butlerian& Prosapi&, 12mo. — MoguntuB^ 1641. 

Rejssbiichlein Thomse Carve, ander Tfaeil, 12mo. — Mdyntz^ 1642. 

The first copj of this eyer known was priced in the Catalogue of Weigel at 
Leipzig, 1858, 20 Thalers. 

Itinerarium, Pars III. 12mo. — Spirct^ 1646. 

Sets of the Itinerarium have been sold as follows : — 

A complete set, three parts, 1639-41-46, was priced by Thorpe in 1836, moroceoj 
from £12 12«. toX-16 16t. ; bv Weijrol, in Leipzig, 1856, 1639-41-46, at 55 Thalers ; 
a complete copy, 1639-46, sold at Sotheby's m 1854, moroccoy for £B 8«. ; and in 
1857, another copj, £7 5«. ; Thorpe priced a set, 1640-41-46, 3 vols. morocco, 
£12 12«. ', Hibbert's copy, complete, 1640-46, morocco, sold ioT£22 10«. ; Bindley's 
copy , parto I. and 11. oniy, 1640-41, fetched i&13 2«. ed. ; Uibberfs, 2 parts, ^3 18«. : 
and Colonel Stanley^s oopy of the first volume sold for iS20 10«. It is the third 
volame which gives to a set its high oommercial value ; parts I. and XI. being occa- 
sionally met with for about £2. 

Rernm Oermanicarum ab 1617 ad 1641 gestarum Epitome, 12mo. 1641. 
The only copy I know of is that priced by Thorpe, moroceo, £5 5«. now in the 
Britiah Museum, Grenville'8 collection. 



xii BIBLIOGRAPHY OF CARVE^S WORKS. 

Ljra, seu Anacephalseosis Hiberaica, et Annales Hiberaise ad 1650» 4to. 
— VienncBf (1651). 

There is a copy in the GrenTille oollection in the Biitish Musenm. I cannot 
find it in any bookseller^s catalogue. 

Lyra, sive Anacephalseosis etc. cum relatione ad 1666, 4to. — Sulzhaci^ 
1666. 
TJsually sold ftom four to five guineas. 

Galatcas, seu de Morum eleganti&. — NardhustB^ 1669. 

I cannot find a mention of any copj. It is not in the British Museum, nor in 
any other collection I know of. 

Enchiridion Apologeticnmy 12mo. — NoribergtB, 1670. 

Not known. A MS. note on the single known copy of 0'Mollony's " Anatomi- 
cum Examen," (now in Trinity College, Dublin,) says that the only passages re- 
maining of the Enchiridion are those quoted by O^Mollony in die '' Ezamen." 

Responsio Yeridica ad illotum libellum cui nomen Anatomicum, etc. 

Umo.—Solisbaci, 1672. 

Friced in 1836, hj Thorpe, morocco, J£l5 15«.; which copy is now in the Gren- 
yille coUection, British Museum. This copy, as appears oy a MS. on the only 
other known copy, now in Trinity College, Dublin, sold in 1832, at Erans', for 
£39. 



EPI8T0LA DEDICATORIA. 
Bmtrmdo, Perillustrilnu ac Oenerom Domima, 

PHILIPPO LUDOVICO, 

MetaropoHt. Mogunt. et Trevirens. EccL Domicellari, 

S. Albani extra muros Moguntinos Capitulari, 

ad gradus B. Mabl£ Virginis respectiTd 

FrsB^sito et Canonico. 

Necnm 

JOANNI FEEDINANDO, 

Baronibus in Beiffenberg, Fratribus GermaniB^ 
Dominis meis sommi colendis. 

I N qoanta olim dignitate honoreqae, Rer. Perill. ac Oen. 
Dom. historise, earandemque Scriptores, apud cujusvis 
sortis hominesy fuerint, uon solum id SS. Scriptnras, 
sed etYeterum^thuicorum ad posterosdevolutascriptay 
luculent^ satis testantur. Multorum ut taceam ; Alex- 
andri Magni, Macedonum Regis» meminisse sufficiat, is enim tanto his- 
toriarum legendarum affectu tenebatury ut auctor fuerit, multisque solli- 
citationibns Aristotelem, quem Prseceptorem summ^ colebat, ad ferarum 
brutarnmqne animantium naturas proprietatesque ezactd conscribendas, 
instigarity iis qnandocunque liberet se oblectans. Quin etiam divini 
ingenii yatem Homerum» in tantis deliciis habuisse perhibetur, ut quo- 
cunque etiam locomm degeret, semper secum haberet, eumque perle- 




xiv EPI8T0LA DEDICATORIA. 

gendoy rem omnem mllitarem inde addisceret ac dbponeret. Nec male 
equidem, gravis enim omnino ac pemicioea humano generi res est igno- 
rantia, non solum publicis moribus obnoxia, et k veri cognitione mentes 
seducensy verum etiam privatas singulorum rationes ita perturbans, ut 
rerum domi forisque gestarum magnitudinem, bellorum ingentium peri- 
cula, varietatesque fortunae, minim^ vel videamus, vel caveamus. 
Unde Plato philosophus in Timfleo Oraecos ob historiae atque antiqui- 
tatis negligentiam vehementer accusat, quippe qui fabulis delibuti atque 
seducti) majorum suorum originem, resve gestas ignorarent, eos semper 
pueros esse dicens, nec quenquam d Grsecis posse senem ver^ vocari, 
quia puerilis semper is esset animus, et nulla ex antiquitatis commcmo- 
ratione prisca opinio, nulla cana scientia. Quod idem profecto Romanae 
eloquentiae princeps TuUius sentiens, histoi^iam lucem veritatis, ac vitae 
magistram appellat, in qua renim eventns, velnti in speculo contemplari 
licet, mores et quos imitemur, et quos vitemus sine difficultate cognbs- 
cere; nempe futurarum praesentiumque ex prseteritis rectam observa- 
tionem atque deductionem ut plurimum necessariam esse sciebat, neque 
dignius nobili ac principi viro reperiri studium qnam historise, atque ad 
reipubl. gubemacula natum, majore cum laude et fruge, non posse otium 
suum terere, quam in lectione auctornmy qni res public^ privatimque 
bene maleve gestas, cum fide litteris mandarint. Quamobrem sane non 
illi solum maximam merentur laudem, qui omnem operam industriam- 
que ad eas conscribendas impendunt, veram et ii qui iis summopere de- 
lectantur, ac veluti scopum summse glorise virtutisque semper prae oculis 
defixas habent, quaeque in tener& ac pubescente setate inde capescunt, 
esL maturiore fectft, in publici privatique boni commodum deducunt. 

Id ergo cum me non lateat, quantopere lectione historiarum Rev. Pe- 
rill. ac Gen. Dom. oblectemini, quamqne avide ea, quse turbulento ac 
lestttOBO hoc totius Imperii Romani bello, rerumque omnium luctuosa 
conturbatione« hinc inde cotig^re, expetatis, decennale ver6 hoc Com- 
pendinm ad manus meas delatum sit, cogitavi Rev. Perill. et Gen. Dom. 
illud humillime ofierre et dedicare : libellum non tantum nobilissimo 
nominis vestri titulo insignitnm, sed animisetiam historiarum amantis- 
simis concordem. Hunc semper vobis comitem esse volo, ut, ciim multa 



\ 



EPI8T0LA DEDICATORIA. xv 



state profecti) in euDdem incideritis, reminiscamini, qneB calamitosa et 
sanguinolenta, tenerrima vestra setas asseouta sit tempora. Quem si 
eereno vultu exceperitis, Yobisque gratum esse intellexero, omnia summa 
me consecutum putabo, efficleminique ne qna difficultate deinceps nostra 
fatiscat industria, si laboribus aura vestrse benevolentis aspirare cceperit, 
id quod snbmiss^ expeto et oro. Deum Optim. Max. interiro precor, 
ut inter fanjus vitse ambages, atqne atrocissima desolatae patrise pericula, 
felices ac incolumes diu conservet : Moguntise, anno reparatse salutis 
aeterDse, 1640, 14 calen. Septembris, 

Rev. Perill, ac Genero, Dam, Vest. 

Humillimus atque paratissimuSy 

JOHANNES BALTASAR KUNTZ, 

Civis et Bibliopola. 



lUustrissimo Domno, Damino 

JACOBO BUTLERO, 

COMITI OEMONl^ ET OSSOBLSl, VICE-COMITI DE 
TURLO, BARONI DE ABCLOE, ETC. 

THOMAS CARVE 

JTelicem in rehus ommbus progressum et prosperitatem, 
ex toHs ammi prcecordus precaiur, 

|OMMENTARIOLUM de rebus in Germania, per 
proximum retr6 decenninm gestis, quem inter fastidiosas 
viarum molestias, infestumque literis, ac lucubrationi 
seriffi inimicum armorumstrepitum,8ubcisivishoriscom- 
pilavi, tuis manibus, Comes Illttstrissime, qukm possum 
demisse ingero, atque ad tholum humanitatis tuae, servorum tuorum 
postremus, lubens volens appeudo, orbi testem universo et propensissimae 
mes in te tuosque voluntatiB, nullis aliis ante hac testatse moDumentis» 
et tuae sbgularis in me nonquam satis deprsedicandffi beneTolentiffi mne- 
mosynon. 

Non indignaberis antem (quod tua mihi prudentia pollicetur) quod inter 
tam multos Illustrissimae Dominationi tuse pacificos annos blandissimis 
formulis exoptantes, ego unusquasi extremse inurbanitatisfaomuluSy im- 
memor communis ritus, et consuetse humanitatis desertor, in alt]ssim& 
quiete pacis, k Marte donarium apparem. Apage, fort^ dices, pessimi 
ominis, et contra laeta auspicia inquietum commentarium, sed nec Itine- 
nrinm Perillustri Nomini nostro obtmdi sinam, qni cnm subdito mihi 

c 




xviii DEDICATIO. 

populo quietos exigere annos in sumin& tranqnillitate maTelimy quam 
multis itinerum molestiis defatigari. 

Sed ut dicam quod res est, non abeo k caeterorum pacificam faustitatem 
yoYentium consuetudine, multo ab hinc tempore prolat&, veriim quod 
vulgus Comitis sui promerendi grati&y ego idem majori afiectu, licet 
tectiori sermone, plen& manu reprsesento. Offero quidem de bello et 
cumbello commentariolum, sed in eonon domesticum,sed bellum exterum 
concludo, concludo, inquam, bellum sed bellissimum, quippe quod dum 
alibi immaniter sseviit, domi induxit tranqnillissimam pacis serenitatem. 
£t san^ nisi ejusmodi ad te mitterem bellnm, pacem tibi gratulari neuti- 
quam possem. Totus itaque libellus iste quantus, quantus tibi Comitum 
humanissimo dicatus, merissima est pacis congratulatio. 

Qnod ver6 ad te potius qu&m ad quemvis alium suo impetu noster 
feratur calamus, non id quidem temer^ evenit. Complexus est enim 
ipse heroica tuorum facta, quae ad tuam qnoque totiusque perillustris 
stemmatis laudem spectant, portant nobilissimos majores et consangui- 
neos tuos Butleros, qui nt in patri^ semper fuerunt summi nominis, ita 
apud exteros, ob egregiam virtutem, praBcipuce auctoritatis. Age, vade, 
61 lubet, in extremam usque Germaniam, Poloniam, Lituaniara, Hun- 
gariam, Bohemiam penetra, si vacat, et audi, si non Butlerorum tuornm 
fama Imperatori Romano, aliisque Regibus tequh fida, quam nobilis- 
simse prosapise tuae gloriosa ubique celebretur? Utinam (cum intimo 
id afiectus mei sensu ingenn^ proloquor) utinam, inquam, manes Wal- 
theri tui> cui annos plusculos individuus fui comes, in vitale corpus re- 
migrare possent, et se tibi in armis praesentare, videres utique virum inter 
arma potiiis ad amicam pacem, qnkm hostilia bella propensum , spectares 
virum in armis fortem, omni bellico apparatu nil potius spectantem, 
quitm ut Imperio Romano pristinam restitueret pro virili sufi, tranqnilli- 
tatem. 

Hunc igitnr et plures ipsius similes, dum tibi in paucularum pagella- 
mm angustiis circumscriptam exhibeo majestatem, ne putes, Grenerose 
Comes, me belli duces ad turbandam in tuis terris pacem in Ormoniam 
inducere, adduco equidem, nec enim inficias ire possum, armatos 
heroes, sed confectis prop^ bellis pacificos, qui arma quidem portant. 



DEDICATIO. xix 

domi defensiTay foris offensiya. Yerbo. Yolant ipsi se sistere amplis- 
simo conspectai tuo, ut videas tuam gentem tam esse amplam, ut se intra 
patrise terminos continere haud queat, sed augnstiores in alienis terris 
non sine immortali familiae gloria et quasrere debuisse, et obtinere po- 
tuisse habitationes. 

Dabit quoque Itinerarium hoc nostrnm soboli tuee, si quam tibi homi- 
num sator, Deus» concessit, aut porr6 concessurus est, stimulos nomen 
Buum, ad imitationem majorum suorum, amplificandi, et genus ad ulti- 
mas usqu^ terras dilatandi, dum yidebunt avos, proavosque suos, solo 
nixos DBOy relictsL patria externorum principum, regum, ac imperatorum 
fide et constantii su^ obtinuisse fayores, titulosque perillustri prosapiae 
suae nusquam pudendos. 

Yellem hoc loco, nisi laconic& uti cuperem breyitate, nec tibi ullam 
legendo nauseam creare, syllabum pertexere eorum, qui si in patria 
haesissent, obscurum et ignobile exegissent ceyum, dum yer6 in eas partes 
ubi animos suos exerere, yiresque ac fortitudinem ostentare poterant 
egressi sunt, toti mundo inclaruerunt. Tu animo ipse percurre (liberse 
enim sunt cogitationes) non tantiim grandia tuse famih^se decora, sed et 
alia belli Germanici fulmina, qui san^ in omni suo splendore ignobiles 
fmssenty nisi in Imperium Romanum extendendi nominis causa profecti 
essent. 

Videbisy Perillustris Comes, yidebis, inquam, tu ipse diem illum, quo 
se patriotse tui, sed et amiciti^ im6 sanguine juncti, patrise prsesentabunt 
squ^ glori& quam opibus conspicuos, et conterraneis testatum facient, 
quid ei preestare yoluissenty qui pro exteris principibus sanguinem et 
yitam exposuerint, quamque parati etiamuum sint pro tranquillitate pa- 
tris ad extremam usque sauguinis guttam belligerare, qui pro natione 
ignoti pacificanda, tam nobilia statuerunt sibi, toti familise, omnique 
patriae suae trophsea. 

Ita igitur est, Comes Illustrissime, si yer^ loqui yolumusy hic com- 
mentariolus meus pacis potius qu^m belli est prodromus, quem tibi ego 
clientum tuorum postremus toto cordis affectn do, dico, consecroque. 
Quod si in eo parum concinna yideantur omuia, scias ea non domi in 
mosffiolo, sed belli sub tentoriis, ubi rauca tuba solenne suum tararan- 



XX DEDICATIO. 

tara insonat, ubi tympana bellum perstrepentia negotiosnm cakmum 
infestant, ubi ssva tormentorum bellicorum tonitrua horrendum immu- 
giunt, ubi fatalis plumbeorum globulorum grando chartam circumvolat 
et cum affectu scribendi, vitam prop^ excutiunt, esse fusa. Dabuntur 
quandoque quietiora tempora, quaudo pro facultate et otio longiore et 
concinniore serie minutatim calamo complectar omnia enucleatius, quas 
vel ipse oculis inspexi vel aliprum fide digna narratione accepi. Hsec 
nunc breviuBcula qualia qualia, optimo san^ affectu tibi inscripta, sequi 
bonique consulas, et me tibi devotissimnm tuo favore complectere. 
Dabam Fridberge in Wetteravia calendis Maii anno immortalitatis 
Btabilitffi, M.DC.XXXIX. 



LECTOSI BENEVOLO ET PIO PACEM ET 
SALUTEM m DOMINO. 




UIJ) enim malevolo, et ttutKis nostris contrario optem 
pacem? cum sacro eloquio attestante impiis nulla sit 
pax. Illi igitur qui meam insectahitur scribendi nte- 
thodum et rationem, non voveo aliudy nisi quas ipsejam 
animo fovet turbas et inquietudinem, Scripserunt ait 
jamplures alH de bello^ opera illa sumptusque rectius in alios impende- 
reniur usus. Tibi quidem, in quem voles laborum^ tuam impendere 
operam integrum sity mihi honestus iste videtur laborj qui non de polien^ 
di$ armis, qum nulla gero nisi spiritualiaf non de uxore, quam mihi ul- 
troned lege interdictam voluiy comendd^ non de calicibus supra debitum 
exsiccandiSy quod honestaiem dedecet^ sacerdotiumque meum dedecoraty 
debeo esse sollicitus. De sumptu ne labores, cum ille non tuo impendio, 
sed bonorum et benevolorum virorum gratia suggeratur. Absolvam omnia 
paudSy ita mihi lubebat et volupe erat, hanc pecuniolam qum brevis ad- 
modumfuitf non in alium qu^m hunc usum collocare. Quodverb multi 
alii de bellis variis scripserint historias^ id quidem non sum nescius, sed 
et illud certo scto, nullum huc usque meum iter^ quod hoc commentariolo 
complexus sum, scripsisse, Dein^ scripserint alUy et ego scribam, te quan- 
tumviSy 6 ZoHCf contradicente : quod si libellum meum legere fwlis^ abji- 
daSy Hcety non ideo totus quantus pessum ibity erunt qui eum mihi hono- 
rem fadenty ut legant et probent. Sed, inscripsi viro d nostris castris 
alieno et extemo ? Recth^ Quid verb hoc tua interest^ et cui alteri^ qudm 
viro inpaucis humanOy humanitatem hanc deferam^ cui ButUriana faci' 
noray qudm Butlero, qui in partem et amicituB et sanguinis et laudis venit^ 
inscribam ? cui bellorum externorum successus explicem^ nisi qui eos coram 



xxii AD LECTOREM. 

non spectarit ? forti volebas eum tibi dedicari : sed nondum de me id 
quidem es meritus ; ubi de mirabilibus et d communi tuoque sensu remotis 
rebus scripserOf tunc quidem istum expectare posses honorem^ cum quid 
scripsero quod tibi non desipiet, tunc tibi oggerere integrum erit. Odi, si 
scire viSf tam delicatos alieni nominis observatores, odi Catonianum super- 
cilium, moroso omnia notans asterisco. Odi Aristarchos illos perpetim 
in aliorumfacta lynces, in sua talpas. 

Te verby Benevole Lector, pauca volo, te enixe postuloy ut hunc meum 
laborem facili admittas oculo, si quee exilia sunt qua scripsi, ne illa con- 
temnenda putes, magna omnes notant, minuta omnes pratereunt, itajity ut 
illorum sape nulla posteriiati relinquatur memoria, omnia igitur, magna 
et parvOy gravioris leviorisque momenti in codiculum meum referenda 
putaviy qwB quidem vel ipse coram vidi, vel d, videntibus et prcesentibus 
audivi. 

Quod si fortl tibi displiceat stylus noster, noveris illum adolevisse in 
campiSy quid mirum si se comere nonpotuerit ? educatum esse inter milites, 
nil novum si rudiorem didicerit asperitatem : formatum esse ad (enearum 
fistularum fragoreSy veniam itaque sperat, si hinc inde tumultuetur. 

Si porrb petas, quis mihi istud scribendi institutum injecerit, dicam, et 
rem ipsam sincerh edisseram. Luxerunt omni atate varii varios morte 
sublatosy nuper ecclesia Oregorium XIII. Pontificem Maximum : Impe- 
rium Ferdinandum II. Casarem semper Augustum : Hispania Philippum 
III. Regem Catholicum : Gallia Josephum Capuzinum consiliarium mo- 
nachum ; exerciius catholicus Pappenheimium et Tyllium nostra miliiuB 
columnas et hujus <Bvi Scipiones ; exercitus adversarius Cfustavum Adol^ 
phum Suecorum Regem ; mejam etiam aliorum dolore tristem, domesticum 
quoquefunus optimi Butleri mei tangebat plurimiimy quocum dulcissimos 
dies, eosque plusculos in omni confidentia exegeramy d quo suavissime sem- 
per tanquam frater habitus, cultus ut paterfueram ; cujus tanta benevo- 
leniixB cum par esse non possem, nollem tamen ingratus mori, fioc tandem 
succurrit animoy ut pr<Bclara ejusfacta mundo vulgata, inter homines li- 
bello aperirem. Viderem quantd cum invidid multas scepe expeditiofies 
optimis auspiciis susceperat, videbam ejus nomen ipso adhuc vivente tnt- 
que traductum, post mortem primum effulgere clarius : videbam verb etiam. 



AD LECTOREM. xxiii 

cliorum doctus exemplo, quam brevis, maxime inter milites mortuorum sit 
recardatio. Hac omnia ut in Butlero meo virorum omnium amantissimo 
caverem^ Historiolam seu Itinerarium potiHs hoc scribendum suscepi^ ut 
dum de multiSf quce mihi memoranda contigerunt, scriberem, etiam But- 
leri mei recordarer^ ac amorem meum quantulocunque hoc opusculo sal- 
tem publico affectus monumento testatum relinquerem, Voluissem quidem 
omnia ejus et Butlerorum aliorum facta uno solo ad id suscepto libello 
complexus essem, sed cum inter bellicos tumultus idjieri diffculter possit^ 
et id tranquillius otium requirat^ cogitationem illam in commodiora tem- 
pora deposui. Sufficiat nunc in decursu itineris mei, obiter tantijtm et per 
transennamy velut aliudagetis, de ipsofecisse mentionem. Tu verb, Inge- 
nue Lector,fruere labore meo^ quem tibi ex animo dedicOy et benepiis But- 
leri manilms precare. Nil ultra te retineo. Vale. 



CENSURA ET APPROBATIO. 

EGO infra scriptus auctoritafe mihi d Reverendissimo Domino summce 
sedis Nuncio Apostolico cansignatdet Imperiali diplomate confirmatd^ 
testor me hunc Librum inscriptum, Itinerarium Reverendi Domini Thomce 
Carve Tipperarie^isis, legisse nec quidquam Religioni orthodoxce aut bonis 
moribus adversans reperisse, imh multa bona documenta, verasque ab ocu- 
lato teste scriptas Historias invenisse ; Quare eadem auctoritate ubivis 
locorum eundem librum Typis vulgari et ab omnibus Historice et veritatis 
amaniibus legi posse existimo et permitto* Franc. prid, Cal, Maii Anno 
Christi M.DC.XXXIX 

ALOYSIUS MAR. 

L. C. A. 



ITINERARIUM. 

CAPUT I. 

Ingressus in hiMtoriam, et series primorutn i Germanis Imperatorum. 



PRIMO mundi exordio, omnis terrse ambitas, hodie 
tot bellormn mortisque cladibus exercitns, in qaatnor 
partes disterminatos est : In Asiam k fili& Oceani et 
Thesbidis sic dictam (quamyis alii filiam Manase Lij' 
dorum Regi prognatam yolant) qase ab Europi Oceano 
Majorico, et parte Mediterranei maris separatur : ab 
AiTic& yer6 Nilo fluyio seu mari Rubro discemitur ; occupat in longi- 
tndinem quinque miUia ducenta milliaria, in latitudinem quatuor millia 
quingenta sexaginta. In Africam, quae in longum quadringentis centum 
quinqui^inta quinque, in latum mille nongentis yiginti milliaribus pro- 
tenditur. In Americam, ab Americo Yesputio primo ejus inyentore 
sic appellatam, cujus longitudo et latitudo omnibus orbis partibus 
major, nec hodie quidem tanta quanta innotuit. Et Enropam denique 
ab Agenoris Phcenicis fili&sic yocitatam^ ^Tauro yiro militari inyentam 
olim, probabilis Historise fert fides, disterminatur hsec ab Asi^ et Afric& 
mari Mediterraneo ; in longum duobus millibus octingentb, in latum 
mille ducentis milliaribus protenditur. De h&c nobis sermo potissimus 
Buscipitury quam multis yiarum molestiis firacti bonam partem emensi 

B 




2 ITINERARIUM. 

8umu«, sectantes militiam, pro Libertate Germaniae et Csesare : viro in 
paucb pradente etstrenuo fortunas, yitametsanguinem paciBcentes. 

Dictam porro Europam k cascft gentilitate Iraperatorum sceptris mo- 
deratam, non nisi vetustatis ignari nesciunt; quomodo yer6 vicis- 
situdine rerum hiec potestas k gentilitate ad Christianos Reges ac Prin- 
cipes translata sit, historiis prolixioribus exequendum relinquo. £go 
ab Henrico Aucupe primo ez Oermanis Imperatore duco initia, conti- 
nuam seriem usque ad modemum Imperatorem Ferdinandum ejus no- 
minis III. semper Augustum protrahens. Erat hic Henricus ex Sere- 
nissim^ Ducum SazoniaB domo, adiitque Imperium anno per Christum 
restauratffi Salutis nongentesimo yigesimo ; cui successit Otto Magnus 
Aucupis filius imperayitque ab anno Christi nongentesimo tricesimo 
tertio. Fundavit hio Otto ^u complevit potiiis jam ante k pio parente 
suo ceptas eoclesias Brandenburgensem et Mdrsburgensemy erezitque 
ipse insuper k fundamentis non degener optimi patris soboles Havel- 
burgensem, Misnensem et Magdeburgensem : hic ipsus quoque Ludo- 
yicum Oallorum regem k suis sabditis iniquissim^ regno pulsum, in 
solium restituit ; yemsque Augustns Burgnndi& et Belgio Imperium 
auzit. Anno post natum Christum nongentesimo quadragesimo sezto. 
Hoc Imperatore k yivis sablato moles Imperii ad Ottonem II. devoluta 
esty qui tenuit sceptrum usque ad annum Christianum nongentesimum 
septuagesimum quartumy sibique successorem reliquit filium Ottonem 
III. qui jns eligendi Romani Imperatoris penes Oermanos esse yoluit. 
Anno millesimo secundo Imperium gubemare cepit Henricus II. et 
post hunc Conradus II. Roms est conmatus anno millesimo yicesimo 
septimoy qui Arektense regnum mortuo Rudolpho ejus Rege, et pulso 
Ottone sororis ejus filio Oermaao Imperio adjecit anno reparati per 
Christam orbis millesimo trigesimo secundo. Dein Cathedralem Spi- 
rensium ecclesiam condidit atque fundayit, in qua cum conjuge, filio, 
nepote^ ac pronepote Henrico III. lY. et Y. ejus nominis Imperato» 
ribus humari voluit, quorum monumenta etiam nunc illic spectantur. 
Henricus autem III. anno millesimo quadragesimo imperavit. Hen- 
ricus ly. anno millesimo octogesimo primo. Henricus Y. millesimo 
centeshuo septimo. Hos secutus est Lotharius II. anno instauratSB 



ITINERARIUM. 3 

salatle milleaimo centesimo viceBimo Bexto, et poet eum Conradus III. 
sub aunum Christi millesimum centesimum triceBimum nonum. Hinc 
ad Fridericum Barbarossam Imperii gubemacula deducta sunt anno 
millesimo centesimo quinquagesimo secundo, quem eetatis suae anno 
trigesimo octavo Adrianus lY. coronavit octayo decimo Junii anno 
millesimo centesimo qoinquagesimo quinto. Successio dein ad Bar- 
baroBsae filium Henricum YI. transiit anno millesimo centesimo nona- 
gesimo. Ab hujus morte sceptnim accepit aimo millesimo ducen- 
tesLoio octavo Otto lY. Quo imperante concilium Lateranense sub 
Innocentio III. Pontifice Maximo Romse est celebratum anno mil- 
lesimo ducentesimo decimo quinto, cujus decreta passim juri canonico 
iflserta extant. Post huno Romas coronatus est Fridericus II. anno 
millesimo daoentesimo vigesimo. Friderico mortuo Rudolphns Hab* 
spurgi Comes major animo qukui fortunis, cnm varii Principes Impe« 
rium oblatnm renuissenty sceptrum CseBaream non sine omine snscepit, 
anno millesimo ducentesimo Beptuagesimo tertio. Ab hujas obitu 
NasBOviae Comes AdolphuB Imperio leges tulit, anno millesimo du- 
centesiipo nonagesimo secundo. In cujus demortui locum substitutuB 
est AlbertUB Austrias Radolphi filius anno millesimo dacentesimo 
nongeBimo octavo. Post eum floruit anno millesimo trecentesimo sep* 
timo HenricoB YII. cui Buccessor designatus anno millesimo trecen- 
tesimo decimo quarto Ludovicus lY. Quem pone secutus anno mille- 
simo trecentesimo quadragesimo sexto Carolus lY. Carolum extrasit 
Wenceslaus filius anno millesimo trecentesimo septuagesimo nono. 
Sedem Imperii de hinc occupamnt Rupertus Comes Paladnus anno 
1490, qai Heidelbergensem Basilicam Honori 8. Spiritus erexit, in qu& 
etiam et sibi et conjugi tumulum statui imperavit; 8igbmundas Caroli 
ly. filius anno millesimo quadringentesimo undecimo; Albertus II. 
anno millesimo quadringentesimo tricesimo octavo; Fridericus III. 
anno millesimo qnadringentesimo quadragesimo. His adnnmeratus est 
anno millesimo quadringentesimo nonagesimo quarto Maximilianns I. 
Archidux Austriae filius Friderici III. Hic genuit Philippum Bur- 
gandionum Ducem et Hispaniae Regem parentem Caroli Y. Qui 
Carolus orphanus relictus k patrb obitu ad Imperii gubemacula evo- 



4 ITINERARIVM. 

catus est : adiit Imperium anno millesimo quingentesimo decimo nono, 

tenuitque triginta novem annis multaque egregia facinora imperio digna 

perpetravit : laboribus denique fractus cum se imperio abdicare sta- 

tuisset) Philippum filium Regem Hispaniarum renunciavit, in Ferdi- 

nandum yer6 fratrem Imperium Romanum transferri fecit, Goloni» 

Agripinse, die quinto Januarii. Ferdinando postmodum successit 

Maximilianus II. Ferdinandi filius anno millesimo quingentesimo sex- 

agesimo quarto. Fuit Maximilianus parens sex nobilissimorum filiorum, 

quorum quilibet imperare merebatur, si fata ita yoluissenty scil. 

Rudolphiy Matthiffi, Emesti, Maximiliani, Wenceslai, et Alberti. In 

ejus locum eyectus est Rudolphus, deinde Matthias. Post Matthise 

mortem Ferdinandus II. anno millesimo sexcentesimo decimo nono 

Francofurti electus est; quo imperante immane hoc belli incendium in 

Imperio exarsit ; cujus ad decennium prop^ spectator fui, ideoque pos- 

teritati qu8B yidi, certis monumentis relinquere yolui. Ferdinandus cum 

yideret se paulatim yirtute in tantis calamitatibus destitui, coacto Ratis- 

bonae concilio Electorali petiit Regem Romanorum creari, qui sibi pau- 

latim deficienti sine turbis k morte succederet in Imperio. Electus est 

unanimi septem yirorum consensu anno 1636. Ferdinandus III. qui 

optim^ de Imperio merito parenti substitutus est, cum is paul6 post 

Yiennffi yitam felicissim^ pacatissim^ue posuisset. Plura non adjicio 

nisi quod Imperii habe^ae semper Dbi nutu singulari, talibus concessae 

sint, qui yel maxim^ eas renuebant : unde ego nostri temporis iniquissi- 

mam conditionem incusans detestor, cum yarios principes ambitioso 

ductos fastu ad potentiae imperialis fastiginm, nil pensi ducentes, jurene 

an injuri& id fiat sine Deo, sine conscienti& eniti yideo. Quam yer6 id 

periculosum sit, nostra docebit narratio recentibus omnino casibus foeta. 

Tu amice Lectory alieno periculo sape, sciasque me non nisi yisa loqui, 

quippe qui multis tragoediis yel actor yel spectator non otiosus interfiii. 




CAPUT II. 

Ubi compendiosi agitur de bello Gustavi Adolphi Suecorum, 
Gothorum ac Wandalorum Regis contra dcsarem. 

I LADIUS Aquilonaris me iternm, ac tertinm Ibeml& 
ezcivit, sub annum Cbristi supra sesquimillesimimi 
trigesimum : quo eodem tempore Gustavus Adolphus 
Suecomm, Gothorum ac Wandalorum Rex, yariis. 
Regis G^Iise Legationibus, Principum ac Ducum 
GermaniflB pollicitationibus evocatus, magno cum 
exercitUy nec minoribns animis in Caesarem moyit, magnisque passibus 
quam mari tam terra circa S. Joannis Baptistae natalltia Stockbolmi 
Stralsundam perrexit ; quam leviter petens patentibus portis bon^ civitatis 
yenia ingressus est. Substitit illic parumper quoad propugnaculis, yallis 
fossisqne partim instauratis partim de novo erectis urbem qu^m optim^ 
mnniyit : inde postea ad alias ciyitates tetendit, quas facile in potes- 
tatem redegit, cum Csesareani in fugam versi hosti nil quidquam obluc- 
tarentur. Vices Generalis inter imperatorios tunc forte gerebat Excel- 
lentissimus Dominus Tuccatocont, qui cum exercitu Pomeraniam 
insidebat, Grartziumque ad Oderam in arctissimo aditu situm occu- 
pabat; hic cum militum animos in hostem magis qu^m Csesarem 
propensos, panicoque Gustayi metu ante cladem excordes animad- 
verteret, deserti urbe quantumvis munit^ mox se militii et dignitate 
abdicavit. In ejus locum cum potestate subvectus est PeriUustris 
Bominus Comes de Schaumburg animosus magis qu^ fortunatus 
miles. Hic cum se k Suecorum exercitu peti videret viribusque haud 
parem agnosceret Francofurtum ad Oderam citatis itineribus perrexit, 
iUndque onmi armorum genere caeteroque apparatu bellico qu6 facilius 
hostem sustineret, munivit Est Francofurtum non minus Pallade qu^ 



6 ITINERARIUM. 

Marte inclytumy ad decorem et amoenitatem loco jucundissimo extruc- 
tum, hortis, pomeriis, vinetisque diveSy potestati Serenissimi Principis 
Marchionis de Brandenburg subditum. Huc opportunissim^ advolavit 
IUustrissimus Dominus Butlerus una cum Yicetribimo suo Waltero But- 
ler legionem insignem quindenorum manipulorum in PoIoni& propriis 
impensis coUectum adducens, Wallensteinius quidem ipsi omnique 
militi ipsius integram solutionem pactus fuerat, sed prseter yerba, post- 
quam Imperatori fidelissim^ adstitissent k Wallensteinio morte pras- 
yento (ut suo loco dicetur) pro labore et impensis recep^re nihil. 

Interea Ratispon& ex comitiis optimatum Imperii, Excellentissimus 
Dominus Comes de TjIIy expeditur, qui utrique exercitui, Csesaris ni- 
mirum et Principum in Oermani& Confoederatorum, (Ligae yocabant) 
cum auctoritate prseesset ; qui nihil cunctatus uniyersalem militum de- 
lectum, non procul Francofurto indixit, cumque militiae robur yidisset, 
sine mor& hostem yariis locis nou sine adyersariorum clade audacter 
aggreditur, tum Rostockioy Noyo Brandenburgo, aliisque ad mare sitis 
ciyitatibus in fidem acceptis ad Magdeburgensem obsidionem exercitum 
applicuit. Erat Magdeburgum civitas sequ^ populo qu^ fortunis et 
facultatibus nobilis, situ et munitione celebris, quippe quae densissimo 
muro, duplicibus fossis, aggeribusque contra cujusyis hostis impetum 
circumcincta; inexpugnabilis merito dici poterat yirgo, nisi k yirgine 
expugnari yoluisset. Hanc ergo cum aliquanto tempore obsedisset 
Tjllius, multo quidem sed non yano labore, armati manu, in Impera- 
toris cui muItH cum pervicatiH diu restiterat redegit potestatem. Quis 
mihi hoc loco referat tam potentis ac yalidae urbis excidium ? Magde- 
burgum quod olim fuerat uniyersi orbis spectaculum, nunc miseriarum 
calamitatumque omnium moestissimum yisitur amphitheatrum^ £cce 
quomodo sedet sola ciyitas plena olim populo, facta estyelut vidua Domina 
gentium, Princeps populorum, facta est sub tributo : plorans plorayit in 
nocte et lachrymae ejus in maxillis ejus, non est qui consoletur eam ex 
omnibus charis ejus: omnes amici ejus spreyerunt eam^ et facti sunt ei 
inimici. Quot putas (dic sodes) hac uni expugnatione fortissimi nuptia- 
rum innuptiarumque foemiuarum animi, militum insano furore, ex« 
pugnati, cesserunt libidini ? Quot foci qnantumyis luculenti unico hoc 



ITINERARJUM. 7 

rogo sunt consopiti ? Quantse opes sceleratA yulcani andacift direptse 
in &yilla8 et fiiinum ezspiray^re? sed et imbelles muliemm meutes 
casteroqui ad omnem metum pronse masculos induerunt animos, sub- 
jectoque pirio pulyere cedibus, admotoque igne in aera gloriosi morte 
eyolare malu^re, qu^m prsedantium militum iniquissimis votis cedere ? 
Hoc sincer^ et sine fraude orbi testatum constanter facio, plures bac 
obsidione et ezpugnatione proprii manu, qnkm militum macheris machi- 
nisque bellicis occubuisse. Sic scilicet erat in fatis, ut qui legitimo 
imperio ad nallius principis nutum adduci poterant, suomet jussu in 
pemiciem quam sibi stmxerant, merent. Quis credat auctoratos urbi 
milites sibi cradeles hoc in excidio extitisse, qui licet k nostris ducibus 
nue negotio in fidem et tutelam recipi poesent, omnem tamen ckmen* 
tiam exduserant, cum se velut murum in fi>ri medio opponerenty eli- 
gentes patrio busto implicari potiiis qu^ incolumitatem cum hoste 
pacisci? onde miles Caesareus in justissimas iras efferyescens, obyia 
quxyis sternere, sedes opulentissimas diriperC) susque deque sacra pro- 
fanis confundere, omnem petulantiam et cradelitatem exercere, nobiles 
pariter et ignobiles, aris simul et areis dicatos in yincula trahere. Ipsnm 
etiam cleri caput Archiepisoopam captum Csesari ce« hostem pleo- 
tendum committere. 

Finit& tam funesti tragCBdi& Illustrissimus lyUius aliquantisper illic 
sabstitit, vix ipse suis oculis credens, tam nobilem urbem, nulli illuc 
usque hosti subditam k se suisque in potestatem Imperatoris esse re- 
dactam. 

Postquam yer6 tot funeribus pi^ parentasset, yictoriaramque Auctori 
Dso debitas laudes dixisset, in Saxoniam commigrayit, ut fidem 
Ducis Saxonic probaret : quem ut in Csesaris jussa nutare animad- 
yertity hinc inde leyibus yelitationibus aggressus, ad fraudes et dissimn- 
lationes adegit Simulabat enim mirari se cur yelut hostis impeteretur 
i Caesareano milite, cum in Caesarem nuUum unquam militem edux- 
isset, eum yer6 militem quem penes se haberet, non in Imperii Impera- 
torisque excidium, sed ad sui suorumque incolumitatem consenrandam 
coDscriptum esse : qu& quidem in sententii perstitit quoad Suecorum 
Rex intereepto ad Oderam Francofurto in subsidiam approperaret. Htc 



8 ITINERARIUM. 

lyilius demum intelligens qnkm yanis illuc usque spebuB lactatus esset, 
ad lipsiam exercitum admovit, urbemque (citra arcem tamen) subegit. 
Interea Saxo conjunctis cum Sueco armis, quod diutectumsub pectore 
foverat odium, uno impetu in CflBsarem et Caesareanos evomuit, instruc- 
taque acie, in latissimft circa Lipsiam planitie adversarios in prselinm 
invitavit. Quid bic faceret masculus Tyllii miles, pugnam detrectare 
tot victoriis clarus sine famae injuri& non poterat, decertare cum duplici 
hoste ne cordatissimi quidem Herculis esse prob^ videbat, opponere 
tamen signa sua bostilibus maluit qu^ metum prodere, coactis igitur 
in cumulum agminibuSy fidenter bostem aggreditur. Fit pnelinm, 
praeludunt majora utrimque tormenta bellica. Csesariani dum fort^ 
pluribus yictoriis contra Daniae Regem, Comitem Palatinum, etMans- 
feldium, aliosque Imperii hostes se plus efferunty qu^m plus erat, 
yictorias alias partas fcedissima strage miserandum in modum comma- 
cul&runt. Discite milites, alieni clade docti, nusquam hostem quan- 
tumyis imbellem esse aspemandum, induit nonnunquam trepidans 
etiam damula audaciam, et in adversarios insultum parat, ut si qua 
ipsa yitse dbcrimen eyadere nequeaty in eandem saltem pemiciem simul 
hostem impellat. • Ac licet prima pugnse auspicia Imperatoriis copiis 
fayissent hostisque grayi strage accept^ cederet, ubi tamen yidit se 
temer^ contemptum, militemque Csesareum partim prsedse partim 
quieti intentum^ reyocat in preelium animos, nostroeque incautiores, 
nec tale quid cogitantes opprimit, foed^ue fundit. Hic dum animosus 
Caesarianorum Ductor Tyllius, iu primi acie obequitat, suosque in 
hostem qu& yerso qu& facto animat, globulo plumbeo grayiter sauciatur, 
yidensque hostilia prseyalere arma, honestam fugam ulteriori militum 
cladi prseposuit, relictisque post se tormentis impedimentiBque omnibus 
in tutiora se loca transtulit. Contigit haec in opina clades ali^ semper 
Yictori hostium Tyllio anno partae salutis supra sesquimiUesimum 
centesimo tricesimo primo, mensis Augusti die sexto decimo. 

Halc yictorii uterque hostis erectior agmina bipartito diyidit. £t 
Gustavus quidem suum militem per Misniam in Franconiam ac postea 
in Archiepiscopatum Mogimtinensem duxit, ubi veluti desperatis omni- 
bus Principes fugam arripu4rey relict& opim^ hosti prsedsLy quam amico 



ITINERARIUM. 9 

ante militi in stipeDdia negaverant, Bimnlque munitiones nrbesque fbr* 
tiasimasy solo auro argentoqae instructas sine milite foedissim^ destitu^re. 
Doz yerj> Saxouise cum suo exercitu in Bohemiam moyens bonam ejus 
partem cum nobilissimis urbibus et arcibus Brixa, Egrft, Elenbogen, 
Brandusio, ipsoque Bohemiee capite Pragi yictoriosis armis suis sub- 
jecit. Fuit hoc tantorum in 6ermani& calamitatum primum exordium, 
qaod ex solft armorum praecipitatione natuniy in sseyissimas miserias 
excreyit Si enim Ciesariani sustentare yoluissent prselium, quoad 
Comes de Tieffenbach et Genendis Aldringer uterque cum suis copiis 
accessiasety illuc res Imperii nunquam descendissent. Sed ita erat in 
&tis. 

Hsec dum ad Lipsiam aguntnr Tieffenbach Silesift excedit per Lusa^ 
tiam, et cum tribus millibus selectorum militum occupat G6rlitz, Sittaa, 
et Bautzen ciyitates Saxoni duci subjectaSy fecissetque ulteriores pro- 
gressusy nisi insperat& TjUii clade percalsus yiam in Bohemiam relegere 
fiusset coactus. Itaque cum copiis suis equo-pedestribus Lymbnr- 
gensem ciyitatem ingreditur. Est Lymburgum urbs omnino yeuustis- 
sima, duplici muro cincta, quam circumquaque Albis allabitur. Huc 
Saxonics copise decem millia militum magnis passibus contendunt, 
citerioremque Albis ripam insident, eo loco quo ponte ligneo fluyius 
iosternitnr. Quoniam yero Saxonicum exercitum k Csesariano flumen 
diyidebaty Comes de Tieffenbach aditum pontis occnpandum ratus, quo 
Saxo ne in ulteriorem ripam suos exponeret : mittit igitur cum legione 
Hybemorum Dominum Butlerum, qui tumultuario opere propugnacula 
tarricalasque humiliores excitat. Quod dum yident hostes, quam mox 
magnis aggrediuntur aninus dictam legionem, sed haud minoribus 
repellantur. Erexerat Jacobus in primo hujus pontis aditu propugna- 
calam, panrum id quidem, sed egregi^ omni bellic& arte munitum, in 
qaod subsidiarios abdiderat plusculos, quos yetuit sub poenft capitis ante 
exonerare fistnlas tormentarias, quam hostis oumb in dictum propug- 
nacalam enixus esset : huc dum Saxones midto cum ardore concurrunty 
nil iile metueuteSy semel iterumque maxim& cum clade repelluntur. 
Quia tamen impetus adyersarise partis inyalescebat, coacti sunt Butle- 
nani deserti statione pontem transire, quem post se partim demoliti 

c 



10 



ITINERARIUM. 



gQDt, partim igne injecto exusserant. Hinc liostis nltimum capiend» 
urbs mediam ignitoB globos in civitatem ejacalatus est, eo saccesflay nt 
arbs rariis in partibas accensa, bonam partem conflagr&rit. Nec tamen 
yel 8ic in deditionem cogere potait, 8olat& itaqae obsidione maltft sao- 
ram clade ali6 commigrayit. 

Baderas aatem poet malta in senritio CsesariB obseqnia prsestita, 
maleyoloram retalit odiam, (nec mirnm cam yirtas nemper semalos 
pariat) qaibas tamen at ae liberaret» deposait militiam Oermanicam et 
in Poloniam poetliminio reyersas est, yirtatemqae saam contra Mos- 
coyitas (qai tam Polonos bellis lacessebant) exerait. 

Hoc eodem tempore Albertas de Wallenstein Oeneralissimi titaltm 
adeptai est; at sao loco plaribas exponetar. 



CAPUT IIL 

De Progres$u Gtuiavi Adolphi Sueeorum Regis in Imperium. 

» ARTA ad Lipsiam nobili yictori& fosisqae Csesarianis 
copiisy in alteriorem Oermaniam promoyit Oastavns 
^ Adolphas Saecorara Rex; transitoqae Wiircebargi 
z^ Mceno, Francofnrdiam aggressus, nec magn& oper^ in 
deditionem accepit. Dein Mogiintiam excarrens intra 
pancalos dies, prsesidii reramqae omniam ad diatur- 
nam obsidionem snstinendam necessariaram defectUySibisabjecit; sicat 
et alias qaasdam ciyitates, qaas liberas sea Imperiales yocitant. Unde 
&cilis ei per Dacatam Wirtenbergensem in Sueyiam patait aditas. 
Mox Donayyerdse Danabiam ponte nayali strayit. Est Danubius flu- 
▼iorum totius fer^ Qermanise prinoeps, et prseter aliornm fluminam 




ITINERARIUM. 11 

ordinem contrario flnxu ez occidente in orientem labitnr; dncens 
Bcatnriginem primam ex Amoba monte, in Hercini& 8j\yk prop^ pagum 
Doaeaing sitOy allabiturqne nobilissimas BaTarie et Austrifle ciTitatefl, 
nbi semper cognominis, quoad se ezonerans in Illiricum nomen mutat, 
Isterqae dicitur. Hunc dum Suecus trajicere cum milite sibi subdito 
omnibus TiribuB connititur, ez adTer8& pontis parte oppoeitas Tyllii 
phalaages fbrtiter trajectum ipsiusTiginti quatuor horis perhibentes ani« 
madTertit,qnoadtandem pilis plumbeis uItr6citroque emiaeis fortissimum 
legionum Cssarianomm I>uctorem TjIIium, lethali Tulnere straTit, ez 
quo non muito post Ingolstadinm delatns animam Deo reddidity atque 
etemam post se memoriamy tot hoetium Tictor, apud seram posteritatem 
reliquit. Sublato campi dnctore, facile est tcI conjecturft assequi, 
qoantA celeritate se ejus ezercitus in tntiora loca receperit, quem non 
segniter insecutus hoetisytotam lat^ BaTariam infestaTit, injectoqne igne 
pagos, oppida ac nrbes ezurendo ; sacras Deo diTisqne aedes, monasteria 
Tiroramy fbeminaramque Parthenones depopulando, sacerdotes et reli* 
giosos miserum in modum mactando, Deo dcTOtas Tirgines sacrileg^ 
incestando, tandem Ingolstadio omnem ezercitum sunm admoTit; qui 
tunc munitioni illi cum potestate prseerant, haud multum ab hoete dis* 
oedebanty cui etiam eam tradidissent omni bellici apparatns munitio* 
Besque genere instractissimam, nisi tempori frausfidelioribns quibnsdam 
Ducibus detecta fnisset; conjecti sunt in Tincula proditores, ez quibus 
quidam Brassise Comes de Farensbach, qui cum Suecis coUuserat. 
Lalebat tnnc hostem de dolis detectis, cum urbi ipse approzimat, port- 
ssque consulto patentes ingreditur, sed moz k disposito Csesariano milite 
qninque tcI sez millia capitum nil tale opiuantinm sternuntur. Sed et 
ipse GhiataTus Adolphns Suecorum Rez capitis periculum adiit, dum 
enim proprior nrbem moenia speculatury globus ez urbe libratus, in 
caput equiy qui Regem Tehebat, impingitur. Quo quidem periculo 
percubns soluisse obsidionem qnantocjus putatur. 

Hoc eodem anno MDCXXXII. Gkneraiissimus Csesarianarnm 
copiaram, numerosissimum militem in campum eduzit, ciTitatemque 
Pragensem Imperio reddidit, idque triduo ante Pentecostes; pabis 
imtL tot& Bohemift faostilibns oopiis, in superiorem Palatinatnm comr 



12 ITINERARIUM. 

migravity ubi se Fridlando conjnnxit Serenissimos Bavariae Dnx Max- 
imilianusy cum selectissimo exercitu, Habebat Wallensteinius in co- 
mitatu esseda duo, quse adeo imiformibus trabebantur equis, ut ne 
minim& pilorum labe k se mutuo distinguerentur : equi potissimam 
partem candidi erant, nisi quod candorem nigrse hinc inde maculae 
venustissim^ confundebant. Horum alterum ipse Dux insidens, Bo- 
jarise Principi una cum cohorte cataphractorum, centuri& equitum 
selectorumy et turmi equopedestriumy quos Dragones vocant, et agmine 
satellitii obviam processit, consiliaque de modo obsistendi hosti contnlit. 
Tum contra Suecos jam suis viribus diffisos, et ad montem Noricnm 
absqedere cogitantes, castra moverunt, ubi continuis velitationibus sese 
lacessiverunty quse utrique parti multo sanguine steterunt. Hic cnm 
Nobilissimi tres exercitus ob annonse difficultates diu subsistere non 
possent, Sueciy ut se periculis eximerent, onmia ad conflictum dolos^ 
disposuerunt ne fttga, quam in proximam vesperam meditabantur, ad- 
versariis innotesceret Totum dein diem, aliis atque aliis contra Cse- 
sarianos emissis, velut praeludia pugnae dederunt, eaque in noctem suse 
fugse idoneam produxerunt: sub noctem ver6 intempestam Norim- 
berg& per densam sylvam clam ad Saxones moverunt Postero diluculo 
ut nostri se lusos animadvert^re sine morft ad hostem prosequendnm 
signa toUunty ac Lipsiam versus abscedunt, quo ut ventum est Wallen* 
stein prselium Gustavo obtulit^ ratus satius esse de summ& rei confli- 
gere^ quam tot terras ad mendicitatem oogerey totque millia hominum 
fame sitique conficere. Consensit quidem hostis in conflictumy sed cum 
Caesaris militem sibi superiorem prob^ nosset, noctu iterum sub silentio 
signa ad quinque milliaria isthinc protulit Qu& fraude Wallenstein 
animosior, exercitum suum tripartito divisit, cujus partem unam Pap- 
penheimioy alteram Holckio tradidit dueendam, tertiam denique secum 
retinuit, de hoc utper exploratores certior, redditus est Oustavus, contra 
Wallensteinium ivit : de Regis contra se adventu Wallenstein k rustico 
doctusy totam noctem cum exercitu ad conflictum ordinato, vigilem 
exegit, simulque evestigio Pappenheimium in succursum adesse jussit, 
qui nil cunctatus adfuit prselio jam cepto^ nec morl cum equitatu hostem 
et ipse Pappenheim aggreditur tanto impetUy ut prseter chulem adver- 



ITINERARIUM, 13 

sariis inatam ipsnm etiam Suecise Regem strayerit, qui quidem non 
innltns cadere yolnit, quandoqnidem et ipsns Pappenheim eodem 
pnelio fnsns occisnsqne est. Ita nno eodemqne praelio dno fortissimo- 
rnm ducnmy quomm similes nescio an Germania toto retro belli tempore 
habaerit, fatis concessemnt. Reginm cadaver Suecis Scotisqne qnan- 
tnmTis obnitentibns Cssarianis ^ prselii loco snblatnm est : totoqne 
reliqno die fortissim^ ntrimque dimicatnm, ambigno diu marte, qnoad 
deniqne Pappenheimii peditatus cum nocte accedens pro Csesareanis 
litem diremit, integra agmina Snecomm nt in loco prselii steterant, fusa 
snnt, reliqni fugati. In tenebris itaque discessnm est ntrinque, relictis 
tormentis majoribns ita ambignft yictori&y nt nentra pars sciret victome 
an yicta esset. 

Ego circa hsec tempora per Poloniam, Daniam, et Nortwegiam in 
Ibemiam contendi. Qno in itinere cnm Poloniam transirem, mirabile 
mihi portentnm obtigit Tidendnm. Erat cmcifixi Christi simnlacmm 
more Christiano et Catholico erectnm, non procnl k pago Omdin, in 
cnjns capnt Snecicns fhror gladio^ seu nt alii, secnri sseyierat, ex qno 
Tulnere etiam tnm recentissimus scaturiebat sanguis, qni hodie etiamnum 
manare dicitnr: hoc, excita miracula Jndsea mulier, surda, et mnta, 
plena spe optimA, contendit, integramque inde sanitatem retulit. Hoc 
ego ipse ocnlatns testis coram Deo verissimnm adstmo. 



CAPUT IV. 



De nostro ex Ibemid per Britamiam in Germaniam Itinere. 




LUSCULI olim Ibernise Insulimi variiB commentariifl 
illnstrftrunt, unde longiore hoc loco discursu haad 
opuB : illuc curiosum lectorem, qui plura nosee deai- 
deraty remitto, hsec obiter nobis insinuasse sufficiant. 
Ibemia olim ab Himeco seu Hibero Gralhelis et Scotas 
(unde Scotia nomen Bortita est) filio, dicta creditur, 
yel, quod vero similius, ab lern^. Divieftque anno post Christum 
natum trecentesimo sexagesimo in quatuor partes seu proviucias sive 
ducatusy qui hodie quatuor archiepiscopatus appeUari videntur. Fi- 
dero orthodoxam recepit anno post parientem Yirginem quadringente- 
simo trigesimo tertio. H&c in In8ul& Tisuutur quae omnem prop^ fidem 
humauam excedunt, nisi etiam nunc hodie eyidentissima extarent mo- 
numenta, quse ipsemet coram oculis usurpavi. 

In Ultoni&, insulae hujus parte, lacus Niachensis est, in quem si pa- 
lum figas ligneum (mirabile visu) e& parte qu& terrse inhseret in ferrum 
quantocyus abit, altera quae aquis alluitur lapidescity reliqua lignea 
manet ut ante fuerat. Visitur non procul inde et alia insula in ducatu 
Momonise comitatu Typerariensi, in qud. nemo unquam moritur, et 
licet illic morborum vis homines affligat, nunquam tamen ad mortem 
deducit, quam diu inibi detinentur, unde Viventium Insula vocitatur. 
Hanc etiam insulam ego ipse vidi. Ibidem spectare est et aliam 
insulam, in qua mortuorum cadavera sub terri nec tabe nec alio quovis 
modo resolvuntury unde post annos plurimos omnis retro posteritatis avi, 
proaviy majoresque imiversi clarissimi distingui possunt. Non procul 
inde alia monstratur insula ubi prstervolantes aviculaey virtutem volatus 
perdunty adeo ut nisi ali6 efiTerantUTy alarum remigio uti nequeant; 



ITINERARIVM: 16 

BoleDt hiijns inBulfle yiciniores accolse, qaotannis hinc gregatim omnis 
generis ayicalas scaphis ad exteroe deportare. Fontem qnoqne ajnnt 
esse in comitatn Cilkinensi, dacatns Lagenise prop^ territorium Domini 
Comerfort, qni fluxnm reflnxumque intra yigiuti quatuor horas patitur. 
Portenta omnia excedit Purgatorium quod S. Patritii nuncupatur ; est 
que antrum seu specus aquis seu lacn circundatus, in provincia Ulto- 
nisBy in qnem peregrini ante sceleribus expiati, ac sacro epulo muniti 
ingrediantnr,illicquevigintiquatuor horis orationi etvigiliis incumbunt 
ac ssepe miserabiles ejulatus, ferarum etiam clamores andiuntury viden* 
tarque multa qnse vix verbis explicari queant. 

Est cseteroque Ibemise insula omni fructas genere fceta, et ab aeris 
temperamento saluberrima, omnibus venenosis animalibns etiam aliunde 
illatis mortifera. Incolae ab libcralitate educationis et momm com- 
mendati; nisi quod bonomm suoram sint prodigi, et glorise appeten- 
tissimi, qui licet literis non ita exculti sunt, in fide tamen orthodoxa 
firmi et stabiles, exteroram et maxim^ virorum Ecclesiasticomm 
amantes, ex Angelorum commercio dedocti sunt pristinam illam Bar- 
faariem, quam S. Beraardus Clarsevallis Abbas in vita Malachifle Ulto- 
nienaibus exprobrat dicens, sicut piscis in mari non sapit salem, ita 
Malachias inter Barbaros (id est Ultonienses, inter quos Archiepiscopus 
Ecclesiam rexit) nuUam Barbariem traxit. Est etiam hftc in Insulft 
multa varietas fontium, lacuum, fluviommy montlum quoque et cam- 
pomm planissimomm. Consemntur inibi horti, pomaria, viridaria, 
civitates quoque nobiles ad omnem elegantiam extmctse reperiuntur. 
Ptttabant ex antiquioribus quondam scriptoribus in Iberai& perdices 
non reperiri, sed nec carpiones, cum tamen hodie iis sit refertissima, ut 
videre est in nobilis8im4 Illustrissmi Comitis Richardi Boje piscinft 
ubi carpionum prop^ infinitus est numerus ; non tamen abnuerim car- 
piones ab Anglis primum in Iberaiam esse illatos : reliqua hujus terrae 
bona brevitatis memor non attingo, sed alioram prolixioribns historiis 
exequenda relinquo. Nunc ad iter meum revertor. 

Dicto igitur vale amicorum integerrimus Vaterformiam abii. Hsec 
civitas i numero6& populi multitudiney qukm mceniorum ambitu, potius 
est oommendanda, que ut in fide orthodoxft est fervensy ita viromm 



16 ITINERARIUM 

doctriii& et Banctitate conspicuoram ferax, neque enim orbis est angalos 
in quem ejas yirtatlB gloria non penetr&rit. Hinc ad passagiom con- 
tendi abi sex assiam precio sat laat^ die integro yivitur, unde con8cens& 
nayiculi in Angliam Bolyi, et primo Mimertum, tum Bristonem amplam 
ciyitatem emporiumque nobile attigi, mox prseteryectus Mersfildam, 
Redenam, Wengeriam, Londinum ciyitatem k commerciis et fam& 
notissimam yeni^ in qu& prseter celeberrima sedificia tam sacra qukm 
prophana yidi templum, honori S. Pauli erectum, cui nescio an simile 
usquam yiderimy crassissimis enim columnis .ad prodigium incubat, 
tectumque plumbi lamin& stratum, altissim^ exsurgit. Instauratum est 
hoc templum Regis hodiemi sumptibus. Cseterum ciyitas celebri fluyio 
alluitur in quem fluxus et refluxus est maris^ unde nayigiorum opulen- 
tissimis mercibus oneratorum plurima illuc ducitur copia. Imminet 
fluyio immani opere et sumptu pons lapidens, in quo officinse merca- 
torise visend& serie erectae suut. Ostenditur quoque h&c in urbe turris 
yastissima, quse undique aquis aHuitur^ circum quam ferse discurrunt 
exterorum populorum rariores, et meo quidem tempore istic yidere erat, 
tres leoneSy duos pardos, felem Indicam quse quantitate canem noe- 
tratem sequabat Lupum insuper unum extra quem tota Angiia nuUum 
ferre dicitur. Duas prseterea aquilaSy nigram unam, alteram candidam. 
Vidi quoque h&c in urbe Telonium nobile in quo mercatorum illuc 
appellentium causae seu controyersise ratione nayigationis exortse deci- 
duntur. Prsesident hic quatuor equestris ordinis yiri non minus strenui 
qukm doctiy quorum arbitrio omnia relinquuntur definienda. Quisquis 
Londino solyere ali6 desiderat sjngrapham horum judicum sigillo 
munitam habeat necesse est, quam inquisitoribus postea in Oravesin 
exhibeat. Solent hoc loco omnes adyenas seyerissim^ examinare de 
fidei controversiisy et juramento adigere quod Angliarum Regem caput 
Ecclesise Auglicanae agnoscant Sed fiusil^ est Catholico invenire, 
pseudolumy qui jnramento praestito STUgrapham sibi yendaty qu& tutus 
libere k portu solvit. Yidi quoque antiqui operis Basilicam, Westmo- 
nasterium appellant, in quA Regum sepulturse yisuntur et epitaphia 
sumptu regio &brefacta. Chorus interior Cathedram exhibet super 
qoam Reges, Diademate imposito, inaagurantur» Supra eam ex yin- 



JTINERARIUM. 17 

cbIo ftmo dependet tabellay ciini hftc epigraphe, 

Ni/allatfatwn, Scotiy quocunque locatum, SfC. 

Qnam Fergatiii8 primus Scotiae Rex ex Ibemi& in Scotiam transtalit, 
hioc poet modom in Angliam ablata est. Prop^ dictum choram loeos 
spectatur in qno Regam icones ita ad vivam expressse reservantur, ut 
prop^ spirare in mut& tabulft videantur. Regias sedes templo yicinas 
Aulam Candidam nominant, ubi quot diebus magnificae extruuntur 
epulae, ad quas liberrim^ omnibus mi^atibus tam exteris quam inqui- 
linis accumbere integrum est. Hinc Oravesin navigayi exhibitaque 
87ngraph& me& mox ad aliam navim transii, cui cum contrarius esset 
Tcntus, non nisi post viginti quatuor dies Hamburgi appuli. Ham- 
burgo postea Lubecam cursum navigationis direximus» ciyitatem non 
minus elegantem quam ab omni munitionis genere contra hostiles im- 
petus munitam marique Balthico injectam, ubi continua est abeuntium 
adventantiumque navigiorum vicissitudo. 



CAPUT V. 

De Itinere meo Gedanium versus. 

\ D ripam Maris Balthici dum commodum ulterius pro- 
movendi expecto opportunitatem, duse facil^ labuntur 
hebdomades antequam Gedaniam solvere possem. 
ConBcen8& tandem navi adversis ventis et tempestatis 
yi Tari^ jactatus sum, sed cum procedendi non esset 
modns, anchone haud citra periculum jactcs sunt. Tempestas enim 
neva ipsis yiginti quatuor horis nos dirum in modum ita exagitayit, 
ut scaph» k prstorift resecandse fiierint. Mitius tamen in nos qu^m 




18 ITINERARIUM. 

alioB haec procella detonuit, quse quidem alibi naves plosciiIaB flac- 
tibos inTolait. Hic igitar dum nos inter mortb yitaeque spem dubiam 
subsistimus, maris Domitori fluctuumque Induperatori supplices fimusy 
qui pro iufinit& sufl misericordi& mortis nos fisiucibus clementissim^ 
ereptos incolumes tandem in Oedanensem portum ssepe diuque deai- 
deratum Re^que Polonis subjectum exposuit. 

H&c e&dem tempestate ex Lipstadianis Danorum Regi subditis in- 
teri^re hominum triginta millia, un& cum civitatis Lipstadianse medie- 
tate, nec etiam Hamburgensibus institoribus pepercit, quibns immania 
damna intulit. 

Gedanise diverti apud viros religiosos, qui k S. Dominico, primo 
eorum fundatore, nomen habent: inter hos reperi patrem unum His- 
panum, hominem in paucis mansuetum et humanum, qui mihi retulit, 
se quoque k dict& tempestate cum comite suo (erat is Hispaniarom 
Regis Legatus) deprehensumy vix aut ne vix quidem, idque ope magns 
Matris Yirginis Stellae maris, procellae impetum evasisse. Hic enim, 
cum alteriuB sectae viri religiosiores qui e&dem navi yehebantur, ad 
solennem decantandi psalmos suos consuetudinem in unum locum con- 
flaxissent Hispanos ad comprecationem yenerationemque Matris mise- 
ricordiae adhortatus est, cujus benigno faTore omnino putabat nayem 
salyam in tutum evasisse. Fiebant tunc fort^ hoc in monasterio exe- 
qmsdy seu justa funebria Nobili cuidam Polono, Regi olim k cubiculis 
(quibus ipse etiam Hispanise Legatus intererat) hoc fer^ ritu. In medio 
chori coenotaphium (castrum doloris Tocitant) erectum erat, quatuor 
innixnm postibus, ac undique instratum lugubri pannOy ac vario em- 
blemate natalitiorum insignium afiabre illusum ; circumstabant in ar- 
genteis candelabris tsedse mortuales, lampadesque plurimse dubium 
lumen afiulgebant, ad aram pull& instratam veste Achimandritaquidam 
Tir imprimis graTis, faciebat qui cum ad ETangelii lectiotiem penre- 
nisset, tantisper substitit dum pro concione encomia seu laudes defuncti 
dicerentur. A concioncy sacro prsesentes hanc ad oblationem (offerto- 
rium communiter dicunt) tenu^re processionem. Moesta imprimis 
Tidua, comitata duabus nobilibus foeminisy cum suft sobole et famulari 
comitatu primum ducebat agmen, singulse nobilem quendam heroem 



ITINERARIUM. 



19 



dnctorem ad latas habebant, yestiebantar omnes nigm, deflnente ex 
ciqpite in totnm corpus crassioris fili tel&, qn& se ita inyolyebant, nt yix 
oria narinmqne extremitates apparerent. Ad altare ubi yentnm est, arsB 
libanint oscnlnm, simalqne ex disco, qnod nobilis quidam mann pro- 
tendebat aocepto nnmismate ante altare obtalemnt. Hos eodem ritu 
seqnebantnr qnotqnot fanebri pompee intereranttam yiri qnam mnlieres, 
nobiles sen ignobiks dispari tamen k panno pro conditione cttjnsque 
yestimento. Ventnm erat ad sacram Dominici corporis in Eacharisti& 
exhibitionem, cum ecce tantus in templo sese secnndnm genas etynltom 
yerberantinmy in memoriam tristis alapsB, k Christo olim in passione 
perpesse, oritnr fragor, nt prope, inusitato perculsus ritu, extra me 
raperer. Sacro tandein finitoy yespillones nigris penitus obyoluti eaccis 
defnnctnm ad sepoltoram detul^re : absolut& 8epultur& in medio Ec- 
desifls onmibos ad funus comitibus solennes sunt actae gratiae^ atque ita 
ringoli domum dimisri, redi^runt. 



CAPUT VI. 
Rutionem ItmerU nostri ex Pohmid in Germamam ostendit. 



lE yicerim&nonft Octobris Gedani& discessi, et Turro-* 
niam trium dierum spacio yeniy ilUc in S. Dominici 
Conyentu diyertens k Reyercndo Patre Valcntino 
Foldin iUins ftmilise Antistite perhumaniter sum 
acceptus, et aliquot dierum spacio benignissim^ ha^ 
bitus, inde Posnaniam iter institui, itemmque in D. 
Dominici Monasterium hospitio sum receptns, atque k R. P. Alberto 
Margonio plurimum humanitatis expertus sum. Degebant simul btic 
septuaginta religiosi, qui ut yotis, ita animis admodnm erant con- 




20 ITINERARIUM. 

oordes. Post sez diemm oommorationem» pactns Bum cnm anrigis 
Posnaniensibusi ut me in comitatu suo UratiglaTiam deducefenty 
quod sanct^ se facturos polliciti sunt, sed parum alb& fide pmti- 
terunt: Tiz enim Crotosinum oppidum in Silesiffl confinibus situm 
attigeramus, cum ipsi Tino efierrescente, in saltationes et tripudia, 
prffieunte tibicine, abierunt, et mox me nil minus cogitantem scomma* 
tibus dicteriisque indecentibus impetiT^re, caTillantes literas quas k 
Posnaniensi Senatu in salTum conductum acceperamy non esse nisi 
supposititia Jesuitarum commenta, nec imposterum Talere. Quid hic 
agerem in hostili terrft ezpositusy et undiqne Saxonicis Suedicisque 
copiis non procul inde absentibus circumcinctus, quibus me tradere 
aurigffi minitabantur? SuaTiter quidem e& nocte dissimukndum, et 
patiente silentio salea parum salsos perferendos esse ratus, omnia ia 
sequens diluculum distuli. Postero igitur man^ continuo acoessi loci 
prsefectum peramic^ postulans ut mihi consilio auxilioque succurreret. 
Hic meam sortem miseratus, aurigas ad se accersitos, couTocat, et ut 
Tarias ultrb citroque accusationes excusationesque audi^rat, fidejussorem 
ante discessum sibi constitui aurigis imperaty qui sponderet quod me 
indemnem TJratislaTiam sine injurii essent deducturi, quem ubi dede- 
runt, sine morS, discessum est. lu Ti& Taria Tariorum fuit conjectura 
et suspicioy sacerdotem ibe non mercatorem, quem simulabami esse, 
quod tamen aurigffi constanter negabant. Interea appropiamus portis 
UratislaTiensibus, ubi de conditione singnlorumy et patri&^ causisque 
itineris singulis respondendum fuiti ad me Tenit ut qusestioi produxi 
literas salTi conductus mei, ex quibus ut cognoTerunty me mercaturam 
exercercy de mercium genere inquisiT^re, ego haleces magno impendio 
illuc deduxisse aiebamy dum yerb litersB nostre ad Gubematorem, 
deferuntur, deducimur ad forum ut currus nostros halecibus exonerare- 
muS| Tolebam hic aurigis meis Talefacere» cum ecce tibi noTam mihi de 
Toctur» precio litem intentanty triplicatam k me exigentes mercedemi 
quam nisi penderem, proditionem minitabantur. Factum id reor ideo, 
quia cum in singula capita introeuntia et exeuntia portas UratisIaTienses, 
Orossus exigeretur, ut stipendia militi commodius solTi possent, in 
immensum ascendebat Tecturarum telonium. Itaque cum non omnino 



ITINERARIUM. 21 

k me exigi iniqinim yiderem, satisdedi omnibas et bon& cnm pace abiyi 
ad Patres Dominicanos, qnornm tres istic vitam segr^ trahebant, ob 
alimonise pardtatem, cnjns defectu quinqae jam ex eomm contubemio 
socii iame obierant. Civitas porro Uratislaviensb munitissima est, 
qoam circumlabitar Odera. In eft tnnc prsesidium alebatur Saxoni- 
cum^ in qno locam tenens Colonelli Catholica profitebatar sacra, cnjns 
aaxilio com Tympanista Olam, qoataor milliaribas Uratislayi& distan- 
tem, deductas sam. Erant Olae praesidiarii Ceesareiy qaomm Colo- 
nellos Dominas Georgias Bostock Cflesari fidissimos, at de meo ad- 
▼enta andivit, C7mb& per aqaam transmitti fecit et serft nocte in arbem 
apertifl portisadmisit Urbs hiec potissimd. ex parte incendio absampta 
esty aroem habet manitisBimam, qnam ipse tribanas inde orinndas 
egregie manivit, et pro Csesare contra Saxonise Ducem illias loci Do- 
miniun pertinaciter tenait mnlto temporcy obtrectatoribas iofidelitatis 
sibi notam impingentibas respondens, se Domino sno (Saxoni) fidelis- 
sim^ serviyisse, qnamdiu pro Csesare stetisset, qaando verb ab eo 
defecisaet, se contra ipsam non minore audaci& fitctumm. Hinc ego, 
cam aliqaot diebas qaievissemy cum salyo militum condactu Njssam 
ad PeriUostrem Dominum Joannem Wanglemm Generalem yigiUaram 
prsefectam equitatas peditatusque per Silesiam recto itinere discessi, k 
quo amic^ tractatos, post deniim dierum interyalhmi ad filium ejus 
ejasdem nominis missus sum. Hjemabat ille tunc fort^ in Bohemiae 
finibos, eratque miles quidem eetate, ut apparebat, juyenis, sed pm- 
dentifty et rerum militarium non minus qukm linguamm peritid. san^ 
perqoam egregius, pusillo quidem corpore, sed spirita supra staturam 
erecto. Erat cum ipso Colonellus Equitum Olfeldt dictusy ex Dani& 
oriandas, Csesari plurimdm addictus, et plurimft laude dignissimus, 
nisi liberalior Bacchus, cui erat plus nimio addictus, fidei ejus labem 
aspersisset. Quam incolebant urbem, ad decorem muitumque luxum 
erat erecta, nusquam putem majorem yilitatem annonse belli tempore 
me Tidesse, quam hoc loci. Sed et rastici Bohemise totius tam dice- 
bantar tunc Caesari obsequentes et subditi, ut milites ultro citroque 
comeantes pagis exciperent humaniter et laut^ tractarent, imb abeunti- 
bos doeatam ad tempus hofa anias alteriusque per expeditiora itinera 



22 ITINERARIUM. 

prastarent ; horam ego ipse ductu ad Dominam Colonellum Ouiliel- 
mum Gktll Ibernum perveniy atque cum eo natalem Domini celebravi, 
inde postea Pragam ad Dominum Colonellum Jacobum Gk>rdon de- 
ductus Bum. Est Praga ciyitas Augusta et Bohemiae totius Metropolis, 
quadripartito divifla, in parvam (ut Tocant) partem, in Antiquam, 
Novam et Judaeorum civitatem. Saluberrimo loco sita est, k Moldd. 
alluituri quse se non procul k Prag& in Albim exonerat. Monti vicino 
incubat arz visendse pulchritudinis, ex qua totus urbis ambitus qu& late 
patet circumspici commod^ potest: ex und. arcis parte porUcus spec- 
tatur longa et ampla per quam Reges ad templum vicinum commeare 
consueverunty ex alter& pons ligneus per quem in hortum datur transi- 
tus ; in subjectis ponti foveis &rar«m visitur muUitudo magno oculorum 
ludibrio. Vidi Prags locum in quo S. Wenceslaus Bohemorum Rex 
Drahomirse matris suse fraudibus et consiliis pro justiti& et fide mortem 
oppetiit ; sed et illtc vestigia extant ubi mater vindictae divinse experta 
est justissimam ultionem, quam terra dehiscensvivam cum anim& simul 
et corpore abripuit. Hinc quarto Januarii die discessi ut sequens 
caput ostendet. 



CAPUT VII. 
Commigratio mea ad Butlerum. 

^ OL medium ooeli attigerat cum Prag& exit, comitabar 
Polonum Nobiiem, qui levandis vise molestiis jumento 
me juvit. Cum Jeclitum attigimus laut^ quidem ab 
hospite sumus habitiy sed ob aquse penuriam multum 
perpessi sumusy quoniam omnes fontes asperrimo 
fngore congelaverant. Fertiliorem Bohemiam nunquam aliiis vidi, 
maxim^ post duplicem ab hoste et Ccesare direptionem, et indige- 




ITINERARIUM. 23 

nanun partim gladio pardm lue dissipationem : omnis campns; quft 
lat^ oculns spectare poterat, frumentis virebat. Est cseteroqui etiam 
Bohemia ligni ferax, alit ferarum tam sylTestrium qukm domesti- 
carnm et piscium quoque indicibilem quantitatem. Hinc bene pasti 
Egram perrezimus, ciyitatem non quidem usque adeo Tastam, sed 
abunde munitam* Prandium sumpsimus apud Yice-Colonellum eo in 
concIaTi in quo postea Wallensteinicae proditionis complices, meritas 
proditioribus poenas miserandft morte luerunt ; de quo suo loco. Inde 
Cronacum dednctus sum. Est Tero Cronach munitio ad Episcopum 
Bambergensem spectans, non tam situ loci^ qukm animos& incolarum 
fortitudine munita, qui iterum ac sspins obsessi^ k prsecipnis Suedic» 
militise Ducibus, expngnari nunquam nec miuis nec pollicitationibus 
potu^re, quantumTis ipse Dux WimariuB (quantus miles quis non 
noTit?) aliique Duces optimi eam potentibus armis infestarent. 
Oemnt istic pro palliis mnlieres lineam penulam candidam Tario limbo 
iOustratamy qua circum humerum utmmque amictfle solennioribus 
Paschse, Pentecostes, Natalis Domini diebus sacro epulo accumbunty 
majori fer^ numero qu&m deTotione, pauci enim debitam Sacramento 
reTerentiam religionemque prsestant, ut primum etenim sacro pasti 
fercalo plerique templo exeunty non secus ac si prophanam mensam 
delibassent. Prsefectus arcis quae urbi finitima est, aliquantum, qu&m 
urbs munitiory ad prandium nos accersiTit et honorific^ juxta et 
humaniter habuit ; inter pocula Tarii de rebus bellicis discursus sunt 
habitiy inter alia ad Ecclesiastica beneficia dcToIuti sumus, intellexi- 
musque non sine admiratione, nonnulla beneficia esse quse quotannis 
decem, imo Tiginti Imperialium millia beneficiato prsstent. Hinc 
gratiis de more Domino loci factis, Neostadium contendimus iter, ac 
Tariia oppidis transitis Fuldam tandem attigimus. CiTitas hsec Abbati 
(qni Romani Imperii est Princeps) subditur. Tota illa circum patria 
mult& premebatur fame, non tantum k militum Tari^ infestantium hostili 
aznicoque incursu Tastata, sed et k gliribus campestribuSy qui segeti 
magno erant incommodo, depopulabatnr, qui magnam frumenti Tim 
subterraneis specubus sub tempus messis congesserant, quo Tictum in 
fiituram hyemem parabant; rustici saepius terram effodientes, integros 



24 ITINERARIUM. 

modiofl reperiebant. AsBchaffenburgiun postea perrezimnB. Ciyitai 
hflec Electori et Archiepiscopo Mogontino paret, eam tenebat tnnc 
Marschalliis campi ManBfeldius cum triginta militum Belectorom 
millibuBy erat yerb illic tanta TictOB pennria, nt etiam perBonie Eccle- 
siastics esuriali tempore vetitiBque diebuB ad CBum carnium compelle- 
rentur, quas tamen perraro obtinebant. Vidimus hic arcem EpiBCO- 
pacem regio faBtu, et magnificenti& exstructam; hsc quatuor in 
quadrangulo turres complectebatur, mirft ad simmetriam architec* 
tonicam eleganti& erectas : caetera arz nobilissimis conclavibus omata 
nitebat. Non hic tangam dolia portentos» amplitudinis vino optimo 
plena, quorum quaedam quadraginta et quinquaginta plaustrorum erant 
capacia ; haec passim apnd Gtermanos obvia sunt, nec apud iUos multam 
parinnt admirationem. Wertham dehinc abii, ac postea vario viamm 
anfractn Heilbrunnam, civitatem omni munitionis et commeatus genere 
instmctissimam. In ejus foro exposita erant quadraginta quatnor 
stupendse magnitudinis tormenta bellicay decemque vexilla militaria 
nuper Gktllis Philippoburgi erepta. Ad hanc urbem Sueci integro 
anno laboraranty ut eam sibi subderent, quam CBesariani quatuor 
horarum spacio sibi subjecenmt ; tantum est militem habere fidelem et 
ad servitia Domini sui promptum. Htc operam suam ante alios pro- 
bavit Dominus Jacobus Gk>rdon Capitaneus ex nobilissimiL Scotoram 
pro8api& oriundusy qui manipulum equo pedestrium mOitum tunc 
temporis ducebat. Nobili illi fiimilise apud omnem posteritatem 
laudi ducetur, quod inter pnecipuos etiam Imperii Btatus Cflesari fide- 
lissim^ et constanter serviverit : ex eftdem propagine tunc erat unus 
Colonellusy Vice Colonelli seu locum tenentes duo, prflefectus vigiliamm 
unus ethic Capitaneus cujus laus omni retro posteritati erit memoranda 
Hinc Luneburgum commigravi, ubi Vice Gkneralis Gkdlas arcem 
tenebat exacto inde Duce potentiBsimo, eo quod in Cflesarem contra 
omne jus fasque arma sumpsisset. Inde movi Stuckardinm Metro- 
polim Ducatus Wirtenburgensisy ubi tunc fort^ hyberaa habebat Fer- 
dinandus III. Rex Bohemifle et Hungarifle potentissimus, atque 
incolebat arcem Ducis Wirtenbergici Bumptuosissim^ extructam ex- 
cultamque: hic ubi certis nunciis cognovi» Butlerum meum jam 



ITINERARIUM. 26 

mortaiim, atque in Swarrindorp civitatem omni instrnctn bellico refer- 
tissimam esee delatam, eb curanm itineris mei direxi: nbi appuli 
dictum dncem meum loculo plumbeo obseratum vidi, simulque de 
mortiB genere inquirens intellexi pientissim^ omnibns sacris munitum 
ipsum deoessisse. Dolui ut debui yehementer, virum tantis animis pro 
Caraare et fide orthodoxft inclitum, non potuisse obniti mortis decretis : 
erat is utique vitft mult6 lon^ore dignissimus. Interea tamen dum 
yixit sibi neutiquam defuit, nam ut &mam aetemitatiy animam cobIo 
aasereret, divitias qnas squissimo Marte masculft su& manu inter hostes 
acquisierat, in pia legata ita fere distribuit. Yicena imperialium millia 
Patribufl Franciscanis quos stricts observantise appellamus legayit, hi 
Pragae studiis literarum excoluntur, instruunturque in eum finem, ut 
quandoque in Iberniam Scotiamve redeant, seque Catholicis confir- 
maadis in fide, vel Hsereticis reducendis ad eandem» sedulo impendant. 
DuoentOB imperiales Domui professse Societatis Jesu, cui prseerat R. 
P. Ooilielmus Lamormain Sacrae Csesareae Majestatis Confessarius per 
modum eleemosTnfle transcripsity R. P. Petro Vadingo Soc. Jesu 
Iberao et pro tempore Universitatis Pragensis Cancellario tria imperi- 
aliam millia dari voluity quas ipse pauperibus Ibemis illuc commeantibus 
elaigiretur. P. Patritio Franciscano, strictam observantiam professo, 
quingentos imperiales, sicut et alteri cuidam Sacerdoti similiter Ibemo 
totidem. L^averat et aliis partim sanguine partim amiciti& junctis, 
scilicet sorori suse sex imperialium millia, Yicetribuno suo Walthero 
Deveroux mille imperialeSy aliisque pro afiectu et merito. Sed cum 
haec ad iter nostrum exigendum parum attineant, aliis exequenda 
relinquoy ^o in instituto itinere meo progredior. Cum optimo 
meo Domino Butlero viro Csesari gratissimo et fidissimo non sine 
magno dolore pi^ parentassem» ad arcem Wisensteigensem Comiti de 
Holstein snbditam properavi. Detinebatur in e& Waltherus Deveroux, 
globulo plumbeo ad Nortlingense prselium secundum cras vulneratus, 
iui4 cum moestissimd. vidu& Butlerian&^ qu® defuncti sui mariti funus 
paal6 post in Bohemiam cum salvo militum conductu secuta est, ac 
iUlc ipsi gnmptuoeissimas fecit exequias. 



CAPUT VIII. 




Butleri ante Obitum heroica Facta et egregia erga Cttsarem Itdes. 
Maximi verd qutB Francofurti ad Oderam contigire. 

OSTQUAM ex legione Batleri Illastrissimiis TylUnB 
secum abdaxit daos militam manipalosy reliqai Fran- 
^-j^ cofarti ad Oderam cam Vicetribano Herberstein 
relicti, famis et inedise perpessi snnt plarimum; 
qaibus at opportan^ succarreret Batleras, comitatas 
vigiliaram Prsefecto ad TjUiam, qai tonc Magdebargom obsidebat, 
profectas est, monuitqae de periculis, simulque rogarit ut et urbi et 
militi annon& snccurreretur : interea Gustavus Adolphus Suecorum 
Rex exercitum suum Francofurti admovet, cum pridie opportun^ et 
dispositione plan^ divinft Mareschallus de Tieffenbach ingressus esset, 
reperissetque in eo prsesidio Vice-Mareschallum Thambrougk militem 
san^ meliori fortunft dignissimumy Colonellos Behem et Femamont, 
quorum exercitus excrescebat ad decem prop^ millia. Qui ut vide- 
runt Suecorum Regem applicare urbi vires suas, conjunctis animis per 
urbem circumquaque diviserunt militem suum, in qua partitione Wal- 
thero Butler cum legione suft ultima seu extima contigit pars eaque 
admodum infirma ; cui malo ut providerety terram in minores aggeres 
eruit, post quos ex insidiis abdidit ScIopetarioSy simulque sub vesperam 
Colonellum Thambrougk accessit, explicavitque periculum intercipi- 
endffi urbisy nisi illa noctCy antequam suecus sese effossft terr& magis 
munirety in ipsum impetum facerent, et yirili eruptione ab obsidione 
deterrerent: infamiam praeterea quam ex deditione accepturi essent 
apertissim^ pluribus exposuit; petiit quoque eam sibi expeditionem 
conmiitti cum quinque equitumy totidemque cataphractorum cohortibus, 
sanct^ promittens se cum bono Deo certo hostem extemis intemisque 



ITINERARIVM. 27 

jun oeptiB operibns expnlsiunim. Quie quidem omnia atidita sont, sed 
qnoniam ipee externnfl erat cni ea lans ab aUis inyidebatnry neg&mnt id 
fieri nllft ratione posse : interim tamen alteri eam curam committnnt, 
qni Tix incantior aggressns hostem globnlo plnmbeo trajicitur, milites 
Ter6 ipei comites k Gustayianis circumventi potissimam partem perie- 
mnty pancnlis exceptis, qui palabundi cladis nuncii in urbem redi^mnt. 
Csesariani in nrbe prssidiarii omni metu expertes secur^ tunc epula- 
bantar, cum Walthems Butler sese faosti opponere onmi conatu annite- 
batur : nec minori audaci& assultus dabant Snecorum a^nina, quoad 
tandem tantos animos in Butleriano milite vix capientes, inquimnt, 
qnis Ducnm eum locum tam pertinaciter defenderet, cumque Scotoe 
Ibemosque intellexemnt, se suasque macbiaationes alib amoyerunt. 
Non stetit tamen hic oppugnatio: sub quartam enim pomeridianam, 
cnm hoetis nostros yino incalnisse plurimo audiviBset, animos^ alibi 
conscendendo valla masculos dedit assultus. Aderant isti loco tum 
fbrte dnie legiones» quae cum resistendo pares hosti non essent, ad 
Bnileri opera, de8ert& yeteri statione recess^ : quos hostesne an unicos 
esse cnm ignoraret Butler, atque k Tribuno Wadt Scoto doceretnr, 
Cesareanoe OIos esse, imperavit etiam in ipsos ejaculari» missoqne in 
eomm snccnrsum dicto Tribuno cum manipulo Sdopetariommy timidos 
animos ad pugnam reYocayit ac hostis impetnm non sine adversariomm 
sangniue viriliter repressit. Sed mox refectis tantisper viribus Sue- 
dicse legiones oontra nostros denuo insnrrex^re, majoribnsque animis 
pngnantes snpradictum Wadium Tribunum longiori vitft dignissimum 
melior^nque fbrtnnam merentem interemerant : strato militnm ductoiie 
in pancis egregio concid^re multomm animi, et cnm dnabus horis for- 
tissim^ restitissent, tandem adversariis viribns cedere coacti sunt. His 
in assnltibns Walthems ex sub praeter jam sspiuS nominatum Wadt 
desideravit Tribunos Baraabam Patrich Iberaum, Dermitium Carthii 
Iberanm, Hugoninm Onel Iberanm, Locumtenentes Grase Iberaum, 
Thonuim Broone Iberaum et Thomam Butler vexilliferam, ipseque 
Waltheras graviter ictus vix vitam ab instante ferociter hoste asserere 
potnit. Fugatis in hunc modnm Ciesarianis, ad prsedas itum eetf 
repererantque hoetes dccem in foro plaustra argento facto infectoque. 



28 ITINERARIUM. 

commeatn etiam et bdlioo apparatu onustay qtm omnia mk cnm dyium 
boniB intrapancas lioras Suedicns exercitus deprsBdatns CBt. 

His per actis Gustavus cum ad tympani sonnm depraedatorem militem 
& praedsL inhiberi jussissety et receptui sub poen& capitis clangore 
buccinfe cantari, ad Australem portam lautam iustmxit coenam, cui 
interesse voluit Walthemm ex vulnere saucium, qui cum pedibus ob 
sanguinis profusi copiam oonsistere aegre posset, in hastilia more ndlitari 
snblatus, ad Regem est deportatus, yix venerat sub conspectum Gust^^hi, 
stricto mucrone rt^tus est ab ipsomet Suecorum Rege Juniorae easet 
an Senior Butlems, qui cum se Juniorem asservisset ; Superi te servantt 
miles mascule, ait Rex, qnod te seniorem esse nolnerunt, qui si ftutses 
hec tibi obtigisset fortuna, ut Regi& hac dextr& cecidisses, humaniter 
dehinc acceptum regioram medicorum curae soUicit^ commisit. Inte- 
rim qui fiict& hac clade ex Csesarianis copiis partim nando, partim cor^ 
riculo pontem transmittendo evaseranty magnam Glockoviam peti^nt» 
unde Herberstein ad Caesarem cursores misit, qui culpam oladis et 
captae urbis Walthero impingerenty atque hoetem ad ipsius stationem 
irrupisse comminiscerentur. Non latuit illa Waltheri accusatio Jaoobum 
Butleramy qui ab obsidione Magdeburgensi redux exprobratorias ad 
Waltheram quam mox scripsity totam labem et yitium civitatis vi ex- 
pugnatae ipsi oggerens, sciret itaque (ait) Walthero respondendnm esse 
Caesari pro tam infami clade. Non tulit injuriam yirilis Waltheri 
animus, sed arreptis codicillis traductoriis Gustavo legendas exhibuity 
qui simul ac luculentum Waltherianse fortitudinb testimonium expediri 
jussit, quod et consignari voluit omnium (^eneralium sigillo mannque 
propri& subscribi. In eo testabatnr omnem culpam non in viram vigi- 
lem, sed in commessatores uimium in tanto periculo securoe esse deri- 
vandam, qui si cum Walthero pugnassent strenu^ nunquam se de 
ulteriore impetu cogitatumm fuisse. Quam hostis attestationem 
Yiennam ipsepostea Waltherus ad Imperatorem detulit. Sed et Fran- 
cofurdiani ad Oderam paul6 post libellum tjpis cudi et evulgari feoerunty 
quem de calamitatibus Francofurtensium inscrips^re, in quo immor- 
tales Butlero in h&c obsidione laudes adscribunt ; memorant ver6 nullis 
unquam soKSuIis delendam ignavium Caesariani militis, quorum negli- 



ITINERARIUM. 29 

gentii dnm tgnes festos 8. JoaBni Baptistee pasBim ezcitant, ipsam 
nrbein tam nobilem tam yastam nno rogo Vnlcano commiserint depo- 
pnlandam. 

Post sex mensinm captiyitatem Waltherus tandem vincola mille 
Imperialium litro redemit. Movebat tum fort^ post lapsiacam stragem 
exerdtns noster per Lnsatiam in Silesiam, ad quem Budems noster 
ciinam direxit, ac Marescallum Tieffenbacb conveniens snmmo cum 
lionore ac raro fayore ab eo est receptus. Hic Colonellum Behem qui 
potissimns fnerat Butleri apud Cesarem diffiimatori auctoritate Tieffen* 
bftchii adegit scripto reyocare, qu» contra Waltherum in Aul& Impe- 
Ttttoris temer^ effiiderat, in quo Waltherum egisse quod masculum 
mUitem addecet, asseverat. 

Famft rite assertft Walthems obtent& k Oeneralibus veni&y in Poloniam 
Vanariam profectus esty suisqne impensis centum eqno pedestrinm 
flelectorum militum collegit, ut in Silesiam e&dem quayenerat Yift 
reduceret : in hoc itinere non modicum periculum k rusticis adiit, qni 
66 in Dominio magni Ducis Swofquitz ad trecentos collegerant, horisque 
matutinis dnbio ad huc lumine in Waltherianos moverant ut omnes 
stemeient. Sed tempore fraudem advertens sagacissimus ductor, fabam 
in Banm suoramque caput cusam, in authorum retudit yerticem. Inde 
Vratislayiam abiit, semper infesta rusticis itinera obsenrans, quoad 
tsDdem in Tessinensi Ducatu in Walachie confinibus hybema se obti- 
miiase certis mmoribus audivit. Erant itinera per id tempus periculis 
plena, vifleqne ad dictum locum impeditm, longs, et aspere, eundem 
tamen illuc fuit, quoad Tessinium metropolim patrisB illius attigit. 
Qns istic dominabatur Princeps yidua oppidum Schwartzwatter 
Walthero assignaTit, adjacet illud fluvio Weissel qui k montibus Wal- 
lagis erumpit» et per Poloniam means, Cracoyiam alluit. Htc vidimus 
^ terri effodi salem ad sazorum similitudinemy frusta ssepe septem aut 
octo pedes longitudine, latitndine tres quatuorve, profunditate duos aut 
tres excedunt. Placuit imprimis industria eximendi tantum pondus ex 
profQndiflsimis cayernis : ratio verb talis est. Exstmunt ad os antri, 
ingeotem rotse vastissimm machinam, qufle k camelo circumagitur, ex 
rot& demittitur attoUiturque funis, in cujus summitate uncinus, cujus 



30 ITINERARIUM. 

adminicnlo immaniasaxa quibosdam quasi braohiis prehensaeducantiir. 
Hic sal antequam aerem sentit levissimiui est, quem manu 80I& vir non 
admodum fortis sine negotio levaret, ut primum Ter6 eztra caTemam 
aerem contingit, tantum induit evestigio pondus, utvix pluBCuli levando 
tractandoque sufficiant. Hsc salis immania frusta, in partes minutiores 
8err& dissecant, tum in mortario pro domestico usu comminuunt : ex 
omni sale bic dicitur optimus, eoque utuntur Silesii, Wallachse, Bohemi, 
Hungariy Austriaci, Croatse, Moraviy Sclayones, Poloni, PoduUini, 
aliaeque circum nationes. 

Vix Waltherus noster pactus erat cum incolis loci pecuniam pro 
faybemis militum solvendis» cum a Wallensteinio sine mor& diu noc- 
tuque properandi Sagannmy advenit imperium. £st Saganum urbs 
in Lusatis confiniis sita spectans ad ipsum Wallensteinium, quam cum 
hostes impetituri videbantur, Wallensteinius fideliori quam Walthero 
committi haud posse putavit, ideoqne nil cunctatus Waltherus Wallen- 
steinii decretis obsecundare, opinione hostium citius adfuit, eosque ex 
insperato adortus fudit fugavitque, ac immanem prsedsB vim obtinuit, 
cumque illic trimestri substitisset in Bohemiam postea ac Lymburgum 
profectus est, inde Pilsnam ad Wallensteinium abiity qui eum ad obsi- 
dendam Pn^am abduxit, e& feliciter recuperat&y hostibus inermibus 
excedere jussis, sexaginta millibus optimoram militum totam Bohemiam 
perpurgavit. His ita compositis, I^^m cum octo cohortibus equitum 
destinatur Waltherus, qui irmens in hostem magnam illic stragem 
edidit, cui duodecim vexilla militaria forti pugnft eripuit, ideoque 
mirum qnantam gratiam k Wallensteinio inierit, ita ut in compensam 
comitatum Jegerodorff unk cum pertinentibus pro hybemis suis acce- 
perit. Hic dum commoratur diutius matrimonio sibi associat perillns- 
trem Dominam Comitissam de Phondana. Qnanta porro Walthems 
noster Csesari obseqnia prsestiterit in variis iisque pericnlosissimiB occa- 
aionibusy dici vix potest, exequentur ceteras militis egregii laudes alii, 
qui ex instituto Butleram commendandum suscep^re : hoc unum addo 
omnibus post nos ssecnlis memorandumy quod ad Nortlingam coram 
Serenissimo Hungarise et Bohemiae Rege, et Cardinali luiante viginti 
quatnor horis continentnr sine intermissione fortissim^ prseliatns sit. 



ITINERARIUM. 31 

adeo Qt yicetribaniim Baam cum Prtefecto vigiliis pnelio amiserit. Nec 
tamen hoeti pedem uniim cesserit, quoad Hispani (qui ae Ter^ yiroB et 
magnoB milites eo in conflicta prseatiterant) cum Croatis in succursum 
Tenirent. Quanta liic sanguinis utrobique profluyies, &cil^ est pru- 
denti oogitare, dum audit eodem prselio sedecim millia eodem die, qne 
fiut decimft sextft Aagusti anni millesimi sexcentesimi trigesimi quarti, 
in loco conflictus occubuisse. Ab hoc conflictu missus est Waltherns 
ciun octo legionibus ad obsidendam ciyitatem Auracensemy cui fortis- 
nma adjacebat arx Duci Wirtenbergensi parens, quam feliciter non 
tamen sine saorum militnm jacturft aliquft) tandem obtinuit, et praede 
militam, com yi cepisset, reliquit. Tandem post yaria oppida et Castella 
recuperata yir sempitem& memori& dignissimus, Cesari fidiBsimuSy ad 
Swarrendorp yitam placidissim^» omnibus prius sacris ritu Catholico 
manitasy finiyit. 



CAPUT IX. 

De Successibus Alberti Wallenstein Ducis Fridlandia. 

^ LBERTUS Wallenstein Nobilis Bohemus, haec ad 
altissimos dignitatis suse gradus duxit initia. Cum 
sub exordia belli Bohemici turbsB indies magis magis- 
que gliscerent, huc hominum perfidissimorum pro- 
gressa est audacia, ut jam se rerum dominos suprem& 
potestate potiri crederent, eoque insoIentisB procederent, ut jam in Csesa- 
reum conclaye nullft obtentft copi& latus armati (quod nefas semper 
fberat) tumultaos^ irrumperent. Accidit yer6 ut aliqnando Comes de 
Tom, Comitatus pluribus sui sceleris complicibusy Sacrosancta Impe- 




32 ITINERARIUM. 

ratoris adyta sceleratiBsimo pede ylolarety nec qaidqnam Cflesareiiizi 
Tultam yeritus nescio qaie iniqua k Ferdinando II. impetnoe^ postu- 
laret, et ni votig Cssar annaeret ensis capalam dextr& ferienS) mucro- 
nem minitaretar ; adfait his in angastiis constitato Cssari opportuzi^ 
WaUenstein, cam roanipalo Cataphractarioram, qaem in Benritia Im- 
peratoris ez Belecti8sim& BohemiaB pabe Bais impensiB coUegerat at se 
saamqae tarmam ostentaret, CflBBariBqae benevolentiam acqaireret : 
cam ecce tibi uefandissimi proditores eqaoram armoramqae sonitu 
percalsi in genaa procidant, et yeniam delicti rogant, opinantes ne* 
qaitiae sas consilia esse detecta, qaos qoidem tanc Cflesar more sao 
hamanissim^ complectitar bonisqae animis esse jabens, dimittit indem- 
nes. Miratar interim providentissimi Naminis vigilem caram, qaod se 
omni ope destitatam tam mirabili et nasqaam sperato medio Capitis 
pericalo ezemisset. Wallensteinio qaoqae qaantamyis facti soi neBcioi^ 
legionem integram in campam dacendam committit. Cam ver6 buc* 
cedente tempore fides viri in plaribas Caesari totoqae Imperio proba- 
retar, alterias promotas est, et plariam legionum dactor renanciataa. 
Creverant porro cam divitiis honoresy ita at passim prse caeteriB cele- 
braretar : unde etiam accidit, at vidaam k magno quodam Principe 
Hangaro k morte relictamy matrimonio sibi janzerit, quse non multo 
post, fatis ita deposcentibuB, viti cessity et cum sine liberis essety dictum 
Wallenstein maritum suum ezasBe haeredem omnium tam mobilium quam 
immobilium bonorum instituit. Habebat tunc fort^ Perillustris Domi- 
nusComes ab Harrach, cujus in aul& Csesaris potissimaerat eziBtimatio, 
filiam nubilem, quam conjugem sibi postnkyit Wallensteinius, nec 
multo post impetrayit. Enit haec Domina pudicissims vitfle et famaSy 
nec minus in Deum diyosque coelites religiosa, qakm omnibus fbrtonae 
naturseque bonis locuples. Creyit interea cum setate Wallensteinio 
animus et pmdentia adeo uBque ut communibus Principum Electoram 
sufiragiisy absolutam in omnem ezercitum Csesareanum obtinuerit po- 
testatem. M in dignitate talem se gessit, ut non tantum priyatoram 
quorundam Principum odio in domum Austriacam erumpentia oppres- 
serity sed et Danise Regem eique confoederatos ad paciscendum com 
Cflesare fequiBsimis oonditionibus compulerit; quse res ipsi Fridlandiie 



ITINERARIUM. 33 

I>acatiiiiiy libertatemque cudendi auream a^enteamque monetam 
peperit: Sed et tam felices successus hominem ffistuosum in pudendam 
et obscenam extul^re superbiam, et quoniam studia rei militaris ipso 
Diice yigebant, omnes prope Imperii ordines sub ipso beliicse scientise 
radimenta addiscere et stipendia facere appetebant, cum Ter6 indies 
honores in &stuosam ipsum superbiam magis magisque elevarent, tantum 
aibi in Imperio conflaTit odium, ut viz ulli Principum charus esset, sed 
et k Yiilgo despectui haberetur : Ipse nihilominus omni invidi& superior, 
hoc nnum agebat ut multorum sibi Principum animos, vel occultis 
maefainationibus yel apertis armis subderet. 

Hoc tempore clandestinis procurationibus Oallorum) et Nobilium 
Protestantium (quos vocant) per Grermaniam, excitatur ad arma contra 
Csesarem suscipienda Suecorum Rex OustaTus Adolphus, qui se restau- 
ratorem Evangelicae libertatis, et magnum Oeneralem seu Ducem 
Regum Brittannie et Franciae nuncupabat : unde in imperio noTie 
indies turbse exdtabantur : Quibus componendis Csesar Comitia Ratis- 
bonam indixit» ad quse omnium ordinum et proTinciarum magnates 
conYenemnt, qui inter prima antequam ad uUas tractationes accederent^ 
Wallensteinium Dominio militari eximi Toluerunt, Tarias contra ipsum 
querimonias adducentes. Quam ea res Caesari insperata fuerit &cil^ 
est cuiTis prudenti cogitare, eo maxim^ temporequo imperium amplius 
periclitabatur, ut tamen potiora mala prsecaTeret Principibusque 
Imperii obsequeretur annuit ipsorum Totis, Wallensteiniumque militaris 
potestate exuit. Quam impedita ex hoc facto rerum bellicarum orta 
fuerit confusio non attinet plnribus CTulgare, ipsa c^xperientia mox 
docuit : qui enim ipsius loco exercitum ducere debebant, tcI dexteri- 
tatem in proTidendo militi comeatum non habebant, Tel periti& rei 
militaris destituebantur, tcI sufficientes parum erant tam diTersis legio- 
nibus hinc inde procul dispersis imperia distribuere. Unicus tunc erat 
Tjllius, in qnem omnium oculi conTertebantur, quem Principes isti 
muneri prsefici posse abunde idoneum credebant; erat Tyllius Tir 
quidem sagax, et sufficiente periti& militari instructus, multis eo usque 
Tictoriis probatus, qui voik cum armis, rarb militum exemplo, pietatem 
et religionem in Dxujc conjungebat, ipsum tamen destituebat auctori* 

F 



34 ITINERARIUM. 

tas illa, quam Wallensteinio fecerat absolutum Imperium qood Impe- 
rator ipsi commiserat; accedebat quod idem Tyllius duos ezercitus 
Caesaris scilicet et ligse ducere, et utrobique providere, ob incidentes 
in singula prop^ momenta difficultates segr^ posaet, et quod caput erat 
omnium, nil ipse pen^ andebat aggredi, quod non prius ad Csesarem 
aut Ligse confcederatos Priucipes delatum esset, ubi dum consultabator 
ditttius, elabebantur optimse hostem csedendi occasiones antequam in 
consilio bellico quidquam definiretur, Suecusque de die in diem magnis 
passibus promovebat : adeo usque ut Imperator infirmo et jam multis 
bellis firacto Tyllio sero tandem coactus fuerit Wallensteinium denuo 
in nuper ereptas dignitates bellicas substituere. Hic Wallenstein probe 
videns afflictum ac propi desperatum imperii statum yafr^ excusavit 
laborum molestiarumque pondus dictitans, ad quietem se animum 
appulisse, malle se domi in tog& quam belli in sago Imperatori subser- 
vire (voluebat interim animo, quk irrogatam sibi injuriam, et ereptae 
potestatis ingnominiam alto conditam pectore, vel h&c ratione vindicare 
posset) facil^ erat angurari Csesari, quid Wallensteinium torqueret, 
itaque ut hominem morosum' pacaret, Fridlandise Dncatum donavit, 
tum iterum tentavit, si blandiori alioquio vel tuno temporis ezptignari 
posset viri in rebus bellicis dexteri animus. Annuit tunc quidem sed 
segr^ (ut Caesari gratiam obtnlisse, non k Csesare accepisse censeretur) 
Fridlandise Dux, sub e& oonditione, si Oeneralissimus cum absolnt& 
potestate, sine dependenti& ab ullo Qermanorum Principumy prseesse 
juberetur, ita ut penes se esset jus belli pacisque oondendse, quod nec 
ipse Csesar, quantumvis vellet, infi^ingeret. Quid hto faceret optimns 
Imperator hoste undique premente? ut hominem sufficientem hostilibns 
successibus opponeret, omnibus conditiouibuB subscripsit, eumque ad 
Comitia xmk cum aliis Imperii Principibus evocavit, ut illic omnium 
Principum su£Pragatione potestatem acciperet, Wallensteinius autem 
renuens decretimi auctoritate Principum annuentium calculis obtinere, 
haud compamit, sed ad Carolina Balnea valetudini curandee abiit, 
ubi mensem integrum exegit. Dicta Balnea k Carolo Y. eorum 
inventore nomen habent, quinque milliaria EgriL dissideut in confiniis 
Saxonum. Duplex iUic spectatur vena aquis omnino pugnantibua 



ITINEjRARIUM. 35 

maHans, hinc enim calida, inde fiigida ernmpit. £z stillicidio calidas 
alicnfat defluente nascitar lapi% qai ad alcera eqoonim curanda valet 
plarimam. 

Exaoto mense optim^ lotos Wallenstein dacentis miUtam millibus 
abande Btipatos in cainpom progressas est» Pilsnamqoe primo aggressus 
de e& felicibas auspiciis triamphavit; mox copias Pragse admovit, 
quam non ita pridem Baxo Csesari eripuerat, comque eam premeret 
acrius, Prsefectos Saxooicarum copiaram de compositione et pace inter 
Csesarem et Ducem soum movit sermones, sed cum partim promovisset, 
ad avertendum k Csesaris fide Wallensteinium un^ cum Comite de Turn 
Seniore ali6 eonvertit dolos. Et hinc ducta sunt initia Wallensteinianfle 
perfidiae, quae paul6 post in propriam crev^re perniciem, et in publicum 
Bon sine fiBdiasim& notft erup^re. Erat fort^ tunc temporis non nemo, 
neacio quis, Poetaster, aut siderom inspex, qui ex astris fabulas commi- 
niscebator qui et Wallensteinio Bohemise sceptrum ex aere confictum 
addicebat, quJL fortaai homo vanisnmus elatior pro coronft tali quidvis 
paci8cd>atur ; cumque videret se id jure prsestare neutiquam possei 
injiurift oonatus est, ac primo Regni aemolum Soecorum Regem ^ medio 
tollendum esse putavit, quo sublato duces dein aggressus est, eosque sibi 
daviiicire, Ciesari exosos reddere, contendit. In qiiem finem Colonello 
Ilo aoctor foit, ut k Ceesare pro prsestitis obsequiis, Comitis postularet 
dignitatem et nomen, quod facU^ fuit jam indinato persuadere : ne 
ver6 Ctesar eam ipsi dignitatem annueret, occultb egit nanciis, caasans 
si eam huic concederet, fore ut plures alii qui sequ^ ac amplius imperio 
fidi fuerant, eandem jure quasi suo exigerent. Quod cum ipse Csesar 
Reipublicie baud expedire intelligeret Walleusteinii consiliis est obse- 
catusy Colonellamque Uo ad patientiam in proximiora tempora est ad- 
hortatos. Data interea inter epulas opportunitate, quid responsi acce- 
perit rogat ex Ilo quasi omnium ignaros Wallenstein, cui ille negativum 
sibi obtigisse asseruit. Tonc Wallenstein simulanter excandescens 
Caeaari, ait, hseccine sincera meru^re servitia nostra, qus Csesari tanto 
tempore fidelissim^ prsestitimus, ut nec mihi Generalissimo, jure meo 
poetulanti pro amico, gratiam annuat, nec tibi id merenti concedat ? 
Eequis posthac Csesari tam ingrato tam beneficiorum immemori sti- 



36 ITINERARIUM. 

pendia faclat? Qais deinceps fidem ei spondeat aut prastet? E^o 
quantum quidem ad me ex nunc juro, me contra Austrios fiicturam 
quamdiu yitalis spiritus hos reget artus ; accessit Wallensteinio so- 
lennia verba praeennti jam pridem Cffisari ofietisus Ilo, primaque istic 
foedera stabiliunt. Itaque confoederati simul cum ezercitu contra 
hostem moyent, non in hostem pugnaturi, sed Caesarianas copias fkme 
miseriisque perdituri. Haerebat tuuc ad Sweiniz Wallenstein, unde 
Cesareanos Glotzium duci jussit, istic ex fidelioribus Csesari ducibu» 
ex non occuUis signis animadvertere, quam iniquum contra CsBsarem 
consilium agitaretur, nec tamen audebant palam infidelitatem Fridhindi 
ai^ere, quamvis in privatis colloquiis multos eosque infames sererent 
inter se sermones. Sweinitzii yitam suam innocentissim^ reliquit ma* 
chinationibus Wallensteinii, Begis Danise Filius. Hic, cum impia in 
Cffisarem consilia agitarentur, k Suecorum partibns pacta asserturuB^ 
cum potestate missus erat, sicut et Piccolomini k Wallensteinio, cum 
Ter6 iniqua(ut videbantur) dicto principi proposita essent, infecta read 
suos reversus est, quse quidem res Wallensteinium pessim^ habuit, 
cogitationesque omnes in eam rem intendit ut se de optimo Principe 
(quasi magnam sibi injuriam intulisset) vindicaret : dimisit ergo unk 
cum dicto Principe Piccolominium ut eum ad suos conduceret. Cnm 
ver6 ad rivulum pervenissent ac militari modo Scloporum exoneratione 
fact&, sibi invicem vale fecissent, interim ex insidiis miles globulum 
emittit et Damse Principem secundum cor transverberat. Hinc quam 
mox Csesareani in hostem ruunt, et partft victori& Generalem militie 
prsefectum Comitem de Tum capiunt et ad Wallensteinium ablegant, 
quem cum retinuisset aliquot dierum spacio, tractassetque cum eo de 
proditionis proposito, sine uUis pactis aliis, aut litro« immunem dioQJsit. 
De qua re cum Ducum prsecipui stomacharentur ait Wallenstein, quid 
vultis agam cum insano homine ? utinam Sueci ductorem meliorem 
nullum haberent facilis nobis foret pugnandi et expugnandi totum 
orbem terrse ratio, plus ipse nobis proderit inter hostes qu&m h!c nobis- 
cum in captivitate. A clade hosti illati, pauculos in eodem looo dies 
Bubstitit Wallensteinius, postea ver6 cum omnibus copiis in Bohemiam 
abiit isttc hybematurus, propositumque suum ad finem deductams* 



ITINERARIUM. 37 

StatDtum erat tnnc omnes Bohemie procereB ftuiditus perdere, 

eonunqne terras ad eztremmn nsque minutal yastarey ne qu& Caesari 

contra se suppetitas ferre possent, in eundem finem immanem pecunia- 

rum Tim conflaTerat, Bperans argenteiB hisce gradibuB ad Bohemici 

regni solium conscendere ; ad id delegerat etiam locum commodum 

(montem album appellant, in quo olim Palatinus Comes Fridericus, 

et alieno bonore sibi contra-jus fasque arrogato et propriis terris exutus 

est) sed non potuit diu latere Cesarem tam iniqua macbinatio, ad cujus 

aures cum yenisset rumor, scripto quamprimum inbibuit fidelioribus 

belli ducibus, ne post hac k Wallensteinio imperia capesserent ; hocque 

scriptnm Pragae primiim innotuit. Accidit yer6, cum WaUenstein 

totum exercitum conyocare proposuisset in dictum montem, ut Comes 

de Terskj affinis Wallensteinio, de propalato proditorio proposito 

certior fisbctusy ad Wallensteinium rediret, ipsique proditum negotium 

instituti sui nunciaret, explicaret etiam qu^Lm periculosse plenum opus 

ales agitaretur, eo Wallensteinium adduxit ut omnia tormenta bellica 

clayis obdurari prsBciperet, Pilsnsque hominem sibi fidum prffificeret^ 

qui nuUis pactis, poUicitationibus aut rationibus locum illum alteri 

qxuun WaUensteinio traderet ; ipse yer6 se Egram yersus conyerteret 

cum miUibus aUquot partim Equitum partim peditum. In hoc Comi- 

tatu comprehendebatur legio Waltheri Buderi, quae jam k Csesareanis 

pasaim WaUensteinianie factionis esse iniqu6 arguebatur, quam yer6 id 

&Ibo declarayit eyentus. Hoc quidem eyideus est, WaUensteinium 

Bsepius conatum esse Builerum in consilii sui societatem traducere, 

ipsique poUicitum esse ampUssimas terras et opimas dignitates, ducen- 

taque Imperialium millia per cambium partim Hamburgi, partim 

Segani destinasse ad coUigendos miUtes Ibemos in sua senritia fidos. 

Butlerum tamen semper suspectum habuisse tam proIix6 propensum 

sibi Wallensteinii fayorem. Quando yer6 clarius intellexit quo res 

pessum yergeret, nunquam consentire yoluisse, ut sacramento Cffisari 

facto Bolyeretur; dehinc omnibus yiribus annexus est, ut proditorem 

hunc JL Csesare adeo eleyatum comprehenderet, ac Imperatori pro 

merito plectendum traderet : cum yer6 ipse solus sufficiens haud esset 

tam arduo negotio expediendo, in consiUum propositi sui adhibuit mili- 



38 



ITINERARIUM 



tem inter paiicoB fidiim Cfesariy et plenam maaculo animo Waltberoni 
DeverouX) tunc temporis turmse uni pr&efectum, seu Capitaneum, qui 
suam Walthero operam fidelissimam addixit. Hoc adjutore seeurus 
Butler, libenter suam Legionem Wallensteinicis copiis Egram commi- 
grautibuB adjunxit 



CAPUT X. 



De AfnpUtudine et Pomp& Fridlanditc Ducis. 




ER quater et amplius felicem Albertum WaUenstein, ai 
susl felicitate rect^ uti noyisset, vel volulsset potii)»: 
tot enim tamque praeolaris naturee, fortunse ao Dei 
donis hic yir auctus erat, ut sibi sequalem e& tempes- 
tate Tix usquam reperiret. Accedebat in bello optim^ 
administrando dexteritas, ob quam sibi Csesaris fayorem meruit san^ 
luculentum : aderant ipsi divitise et pecuniarum yis maximay qnae hodie 
omnem mundum animat, et principes gubemat universos. De admi- 
randis ejus juxta et spectandis substructlonibus nil tangam, fedes 
loquitur quam Pragse summo luxn excitavit. Hsec sex ostiis latissimis 
admittit dimittitque advenaS) conclavia in e& Bege dignai aula exterior 
opulentissimo fastu et laxissimis spaciisy picturarum quoque artificiis 
illustris. Inde in ante Cameram (ut vocaut) pater aditus quae auro tota 
quanta fulget. Hinc itur ad conclave Wallenstein curioso plan^ &rti« 
ficum cultu conspicuum. Ad hoc excubalMmt semper praeter ephebos, 
quos numerabat plusculos, uno eodemque omnes habitu opertoe, quin* 
quaginta SatelUtes optim^ armati, elegantislque principali vestiti: ad 



ITINERARIUM. 39 

hsc Tuebantnr excnbitores in port& anlae exteriori sex, in interiori verb 
qoatnor, qnibuB jus erat introeuntes, unde esBent, quidye postularenty 
interrogare. Quindecim denique in eam intendebant curam, ut vicos 
obirent, caTerentque perstrepentium rixantiumque molestias; quam 
enim strepitus cujuscunque, yir hic fiierit impatiens, satis loquuntur 
mutfle etiam cbartsey adeo ut ne passerculos acutius vocem attollentes 
ferre posset* Aderant etiam ad ejus obsequia quotidie sex Barones sex 
Equestrb ordinis viri uobiles, prseter sexaginta ephebos, qui ut civilem 
et anlicam vitam erudirentur, k parentibus certatim submittebantur. 
Non tangam hoc loco Oynecaeum nobilitate et numero spectabile, in 
consortium conjugis ad lectum. Cum progrediendum quandoque erat 
in publicumy quinqui^nta esseda, tribus equorum jugis tracta ad 
Wallensteinium solum spectantia comitabantur, prseter ea quse aliunde 
honoris causi accedebant. Plaustra quse culinarium apparatum vehe- 
bant habebat similiter quinquageua, quorum singula quatuor equis 
Tehebantur. Aulicorum Rhedse undique ritro clauss decem aderant 
singulas sex equi prfficedebant : femulitittm eqnestrse quinquaginta equis 
generosissimis sublime portabatury quorum quiTis ad latus ducebat 
alium equum operosissim^ instratumy in usum ipsiusmet Ducis Frid- 
landise. Stabulabantur ejus equi in unico equili miro cultu fabricato. 
PrflBsepia erant marmorea, ad quodTis eorum fons TiTacissimae et lim- 
pidissimfle aqufle saliebat, pro adaquandis jumentis. Non procul k 
Falatio hortus amcenissimus colebatur, aqufleductibus et statuis elegan- 
tissimis ornatus, in fine horti ATiarium conspiciebatur, ex omni aTium 
genere instructissimum, in eo Tarise erant plantfle ac arbores ad nidn- 
landnm aTibus aptfle, et ne qu& fort^ caTe& egrederetur aTicula, filo 
feneo deganter composito totns ille ambitus condudebatur. In medio 
horti erat piscina nobilis, quam dilicatissimi piscium implebant. Mensse 
cgns lautitia yel inde coUtgitur, quod esedem mappfle et mantilia nun- 
qnam mensam bis stemerenty nisi optim^ prias lotse, et rectissim^ com- 
positse. Hanc TiTcndi et sedificandi rationem ubiTis locorum tenebat. 
Gidsini enim pallatium erexerat simili fere form&, cum eqniliy ubi etiam 
medii prope ab urbe Ieuc& locum circumsepserat in educationem et 
Mminarium equomm, in cujus medio turrim statuit quam incolit Tigil, 



40 



ITINERARIUM. 



qui indies bis sub diluculum scilicet et crepusculnm buccin& convocat 
stabularios ad fricandos pabulandosque equos. Hoc in equili minimuni 
trecenti stabulabantur equi sumptuosissimi. De Sagantina arce nil 
memorOy cum imperfectum etiam nunc sit opus. Cseterum si mors ipsi 
yitam prorogasset, opus statuisset septem mundi miraculis adnume- 
randum. 



CAPUT XI. 

De morte Wallensteinii reliquorumque Proditorum Tertzky, Ilo, 
Kinskj/, et Nyeman Tribuni Equitum. 

[GRAM custodiebant tunc temporis Dominus Joannes 
Gordon locum tenens in legione Comitis Terzky, ejus- 
demque vigiliarum praefectus L6sle, optimi ambo Cae- 
sarique in paucis fidelissimi milites : qui cum multa de 
proditorio animo Wallensteinii non obscuris rumoribus, 
sed apertissimis indiciis passim ferri andissent, multum 
de veritate rerum explorandsl solicitabantur. Agebat tunc Wallen- 
steinius Pilsnse, avideque adventum Gallassi qui Aldringerum secum 
adducere Fridlando promiserat, in horas im6 momenta operiebatur; 
Tolvebat interim inter spem metumque quid facto opus foret, si fort^ 
dicti duo mUitum Duces in fide Csesaris persisterent, et an nihilominus 
proditorios conceptus effectui dare posset. Optimum tandem ratus, 
alios sibi interim armorum prsefectos, quk auctoritate, qua humanitate, 
quft etiam promissis conciliare, atque in suum sensum pertrahere. Ne- 
gotium itaque orditur k Gordono, quem £gr& Pilsam evocatum perhu- 
maniter accipit, multaque de civitatis sibi in absenti& sui Ducis Tertzkj,^ 




ITINERARIUM. 41 

creditae cnAy munitione, militum fide, et fortitudine rogat, eique Le« 
giones aliquas in Silesiam cum imperio ducendas ultr6 benign^ offert, 
patientiam interim habeat in tres quatuorve hebdomadas, quo interim 
tempore necessaria ad iter provideat disponatque. His ita constitutis 
Egram denuo dimittit. Altero moz diluculo Ldslium cui jam ex amici 
eujusdam litteris de Fridlandi technis aliquid innotuerat curriculo ad se 
eyocari jussit. Ldslius vix tertiam ab urbe horam abierat, cum ecce 
tibi Wallensteinium lectidi incubantem, habet obvium, in cujus comitatu 
duoenti pedites, et quingenti equites, omniaque impedimenta praefecto 
Butlero ducebantur. Comiter salutatum L6slium, primo congressu 
rogat Fridlandus, quid noTorum de hoste iis in partibus spargeretur? 
cui cum prolix^ respondisset L6sle, de se quoque suisque machination- 
ibus quid vulgi sermone ferretnr intelligere voluit, hic cum se tantnm 
obiter et in genere de offenso Duci Caesare andtsse dixisset, subjecit 
Wallensteinius, itaque k me disces in particulari et punctatim universa, 
simulque retulit quamCaesaris Consiliarii mira in suum caput cuderent, 
eoque jam rem esse deductam iniquissimis malevolorum consiliis, ut k 
pridem obIat& et segr^ acceptat&, generalatus dignitate nunc iterum 
eum ignomini& dejiceretur : in suum ver6 locum substituendum Hun- 
garise Regem, Ferdinandum III. Csesaris filium natu grandlorem, 
juvenem nec fletate, nec viribus, nec consilio satis maturum. Post 
multa tandem in Csesarem Austriacamque domum multo cum stomacho 
egesta convitia, Lftsliam Egram prsemittit, sui adventus et omnium 
dictorum Gk>rdono nnncium. Ldslius nil cnnctatusy ut primum Egram 
attigity nihil potius sibi esse debere duxit) qu^ ut Gordonum conve- 
niret, et de omnibus qusB dicta actaque essent, certiorem redderet, dein 
unA cnm Grordono in occursum Wallensteinii Egrae jam approximantis 
iret, humaniterque intra moenia deduceret ; quee res Fridlandum maxi- 
mopere delectavit, eoque minus, quod exteri seu Scoti seu Ibemi essent, 
de his DucibnSy sicut et de Butlero habuit suspicari : Ideoque himianis- 
sim^ in domum suam honoris cau8& invitatiSy omnem rerum statum, 
multi cum exaggeratione injuriarum k Csesare sibi illatarum dennb 
exposnit, aignens Csesaream aulam, noxus Hispanomm suasionibus 
niminm pemiciosi regi, hinc sibi nil consnltiuB videri, qukm ut ea 



42 ITINERARIUM. 

domus per Oennaniam stirpitas evellatur^ orbiqne Tel sic innotisscat 
alioB etiam ease, qui Imperium rect^ possint administrare ; habere nnno 
se ad manum media, queis tota ista tragoedia compendio et sine magno 
tumultn absolvatur ; Neminem enim unum esse qui sibi remoram inji«» 
cere possit, vel velit : hortari proinde omnes xsnk, et singulos seorsim, ut 
sua posthac sequantur jussa, et k suis partibus fideliter stent, se quidem 
haud difficulter reperturum» quo singulorum fidem magnific^ pro merito 
remuneretur. Quod si tamen quisquam ipsorum dubitaret suas partea 
sequiy libenter annuere, ut ali6 qu6 yellet comigraret. Facil^ erat ez 
hoc etsimilibus discnrsibus arguere^ in quem finem res omnis dedinaret, 
dissimulandum tamen erat, ne qu& ante tempus sine fructa fieret medi- 
cina» Quapropter L^sle suo quidem nomine hoc duci responsum red« 
didit. Fateri se et jam pridem agnovisse quid posset Ducis Gratia, 
mazim^ apud exteros : se quidem ez Scoti^ in Germaniam commeasse 
nominis sui amplificandi gratift, ideoque nuUius stipendia renuere, nisi 
fort^ qu8B Bolverentur Regis sui naturalis impugnandi causft. Proinde 
si sacramento Csesari dato ezsolvatur, se cuivis alteri militatumm fide- 
lissim^, nec videre se quorsum sub tali Duce unoia detrectet, cujus pro* 
liza benevolentia jam annis pluscnlis fuissetcognita; se igitur quantum 
ad scy suosque istic socios : spondere id &cturum quod sibi sniBque esset 
gloriosum. Quo quidem responso totum Fridlandi animum sibi de- 
▼inoivit. Reddebat tamen ambiguus h!c discursus non parum per- 
plezum Butlerum, et cum ambos comites ab orthodoz& sciret dissentire 
fide» metuebat plurimiim ut se ii Cflesare ad Fridlandum abripi vanis 
persuasionibus sinerent. Yale itaque accepto omnes simul abierunt 
attoniti. Cum ver6 inter ambulandum Fridlandici sermonis incideret 
mentiO) dissimulavit Butlerus animum suum, finzitque se partOB Ducis 
non omnino repudiare ; et ut sociorum vicissim ezploraret animos, et 
nunquid; Fratres mei, ait, putatis rem optim^ FridkndiciB imperiis 
contra Imperatorem adminifltrandam ? quin igitur et nos ejus sequamur 
juBsa? Cui fidenter et absque simulatione Gordon : malim ego quidem 
gloriosam pto meo Cseare, cui Bacramento obligatuB Borvio, oppetere 
mortem, omnemque» quem oorpore diffusum circumferOy Banguinem 
fundere, qajim datam yiolare Mem^ ei quem k parvolo puero dilezi 



ITINERARIUM. 43 

tenert, patriAqne dbeedeiiB omnia deMrui, nt ipsi tam in proBperii qdiin 
adTeraiB fidnm pmtarem senritiamy k cajns ktere, ex quo milito, non* 
quaaa disceesiy nec disoedam poethac, qooad vitalb spiritas hoe deieret 
artus. Yobis integram esto, quam valtis sequi iactionem : hoo mihi 
eonoiDsam» 4 qu& seBtenti& nec ipea me soadela dimovebit Htc Batler 
tantam in extreneo c^mstantiam obstapescens, animam saum similiter 
apemit, simolqae edacens h perft literas sibi k Oallasso naper missas» 
qnibas militare imperiam per Ciesarem Fridlando abrogabiUar ob pro* 
ditoria consiiia non ita pridem detecta. Inter hec et similia dasB &cil& 
elabantar hore, cam eoce tibi liter» offerantnr k Francisco Alberto 
Saxonise Daoe ad Fridlandam, qaas ipse L6slios (qaem penes iUa tane 
erat cora) detality legendasqne k Fridlando obtlnoit. Samma scripti 
iuec erat. Bemardam Wimariensem copias saas juxta pacta jam 
prop^ cemjunxisse jamque in certnm locum k Wallensteinio ipsi nomi* 
natum progredi csepisse, nil se porr6 dubitare quin Wallensteinius decem 
pedituQi et quatuor equitum millia his adjuncturus sit. Birckenfeldium 
ret6 cum quatuor miliibus Palatinatum jam esse ingressum, nec nisi 
duabiis Egrft leucis abesse. Bogare proinde Fridlandum utsibi centum 
equitesy quisalvum conductum Egram ad se prsestent, mittat, habere n* 
qusB secreto oum solo Duce tractaret ; statuisse autem sub horam nonam 
matutinam postero mane coram adesse. Lectis literisy quidquid Wal-» 
lensteinius pestilitatis hucusque intimo corde abdiderat, coram L6dio 
eromaity qui caut^ ad omnia respondit quod ad rem videbatur, consilia 
etiam nova suggesdt promovende proditioni accommoda. Interea ne 
momentum cunctatus, ad Gk>rdonum se transtulit, cai qu^ periculosa 
agitarentur consilia liberi detexit, addens nil quidquam expectandum 
esse cum de &m& propri&, ac incolumitate Cesaris agator. Butlerum 
igitnr ia societatem consultationis accersunt, qui uuk statuemnt malo 
esse potentem medicinam admoyendamy etiam yel suo vel Fridlandi 
admisto sanguine. De hinc de mediis disseraeranty ut totom malum 
simul tolleretur, ne qua truncatum solom, puUuIaret iteram. Prima 
erat sententia, in quam omnes i^re, esse ad proditores singulos certos 
etiam ablegandos miUtes, qui yinctos secur^ in munitum primd locum, 
postea ad Caesarem abducerentiL Mutarunt tamen paal6 post id consiUi 



44 ITINERARIUM. 

in melioBi BtatQenmtque juiati omnes, morte prodilores plectere. Op-» 
portun^ antem ceciditut Baccho tnnc fierent solennia annoa. Gordono 
igitur impositum ut Builerum ad csenam invitaret. Hic sibi sumeret 
Fridlandi complices et proditiones Architectos Tersky et Ilo^ cui non 
invituB paruit Gordonusi et Butlerum ad coenam rogavit, ad quam iste 
se condixisse prflesentibns tunc fort^ proditoribus asseruit, qui se quo* 
que conyivatores ultr6 obtul^re, et sub vesperam Kinskj et equitam 
tribunum Nyeman (qui k secretis fuerat in toto hoc proditionis negotio) 
unit secum adduxerunt in arcem, quam insidebat cum forti prssidio 
Gordo. Antequam ver6 ad coenam convenirent, deleg^e ex fidis- 
simis militum pauculos, quos glorise socios esse commod^ posse pu- 
tabant. Ex his fuit Robertus Geraldinus, vigiliis prsefectus in legione 
Butlerian& et Waltherus Deveroux Tribunus, quibus ad arcem per 
posticum datus est aditus, commissumque ut sub finem ccenae tricii- 
nium ingressi confoderent quos Csesari infidos reperissent. Edmundus 
Borcke Capitaneus cum centuri& militum jussus est obire compita, et 
providere sedul6 ne qu& tumultuaretur in urbe. His ita constitutiB 
inter scyphos in sanitatem Ducis Saxonise tunc cum Caesare dissi* 
dentifl praebibitum est, quem haustum miratus Butlerus abnuity negans 
se in sanitatem hausturum alterius quam Csesaris, cui fidem juratus 
addixisset. Atque hoc modo inter pocula seu convivas potiiis ortum 
est dissidium. Interea dicti duo Dnces per diversa ostia convivii 
locum ingrediuntur hinc Geraldinus cum suis, inde Deveroux cum 
smsy strictis utrimque ensibus, succlamantes vivat Ferdinandus II. 
vivat domns Austria, quantse ex in8perat& hac proditoribus, commo- 
tione, ortse sint turbse, &cil6 est cogitare, cum alii mensam cum bella- 
riis subvertere, alii ad arma prosilire, alii clamores ciere. Ilo nil cunc- 
tandum ratus, cum manibus fideret, ad ensem ex vicino clavo pendulum, 
proruit, ut se opponeret adversariis, sed fi^ustra : in ipso conatu vitam 
cum gladio ponere compulsus est. Inde contra Tertzky actum, qui per 
varia vulnera mortem admisit, similiter et alii. Inter has turbas Tri- 
buno Deveroux dum passim caesim punctimque rem strenue agit, ensis 
per medium ruptus, et cum contra Wallensteinium adhuc sibi eundum 
esset, conunode reperit hastile acutius quod pro gladio deferens, in do* 



ITINERARIUM. 46 

miiin Proditonuii principis non lento gradn festinaTit: inter proceden- 
dmn cnm jam propylaeum attigisset^ uni militnm solTitor Bclopetnm, 
qabi incantins mann yersabat, id tamen nil qnidqnam tnrbaTitin domo. 
Ingreditnr itaqne ante omnes jam sepe nominatns Capitanens DcTe- 
ronz, cnmqne pamm suspenso gradn perstreperet, monetur k famnlo ad 
oednm Dncis excubante, nt modest^ incedat, ne qu& Duci decumbenti 
molestiam cieret. Cui DeTcrouXy non esse jam illa tempora, qnibns k 
tnrbia Tacet, nunc perstrependum esBe, simulqne ostio cubicnli appro- 
piDqnans obseratnm reperit, cumque claTis, quem famulus k cubiculia 
abdnxerat, noQ esset ad manum, ter summo impetn in ostium pedem 
illiait» irrito tunc quidem conatu, itaque ad auxiliandum ex militibns 
SQ18 ibrtissimum acciTit, unk simul incurrens, nec tunc quidem per- 
fregit, ad quintum denique impukum DeTeroux solns fieram perrupit, 
gradnmque in concIaTe promoTensy primo aspectu petiit^ essetne ipse 
Imperii et Cflesaris proditor? 8ed responsi loco nil tulit, nisi labiomm 
commotionemy sine articulat& Toce. Hic non statim feriendum esse 
Wallensteinium putaTit, sed expectandum potius tantiUum, dum se ad 
Denm couTerteret, signaqne contriti animi ederet, cum Ter6 nil quid- 
qnam obtineret, iu indusio, sicut tunc erat, bastili per ilia infixo fidaitis-. 
mmk con&dit, ex qno ictu Wallensteinius quam mox concidit, animam* 
qne per Tulnus emisit. Ita orbis probrum Cssarisque iufamis proditor, 
just]S8im& Dei manu Tindice, scelus suum dignissimi morte luit. CaTete 
Dnces ejus ingredi Testigia, ne consimili morte poenas pendatis. 

Hujus tragoediae actores seu spectatores potius fuerunt k militibus 
Bntlerianis triginta circiter inter quosduo Scoti, unus Hispanus, reliqui 
Ibemi, qui un4 cnm DeTcroux cadaTcr mortui tapete obToIuerunt, car- 
racsque impositum, qukm mox ad arcem deduxerant. Nec mora 
inscripta seu Cancellariam Fridlandi indagatum est, currus aliaque 
ejns bona in tutnm locum couTecta. Postero mane Butlerus omnes in 
nrbe Colonellos adiit, eos etiam qui tnnc fort^ pro moeniis tentoria 
fixerant et statiTa tenebant Wallensteiniique noxias strophas, ob quas 
jnsBu Csesaris morte multatus fuisset pluribus aperult, omnesque ad 
fidem Caesar denno jurandam serTandamque seri6 bortatns est, qnam 
illi 86 interjectu corporis ac TitSB prflBStitnros receperunt. Dein expe- 



46 ITINERARIUM. 

diyit caitiim equiteg fldectos, qui Fraaciflco Alberto Baxoni, juxta 
pridiaaas ad Wallensteiniam dataB literaa oomitatam in nrbem priBS- 
tarent Hi nil canctati reperunt in vii qoem Tolebant hamaniterqne 
prim6 salatatam variis colloqoiiB aastentarant Com yer6 propins 
urbem accessissent, militam dnctor Saxoniie daci ait ; Qoid ii Tnam 
CelBitttdinem Butlerus Yiennam AostriflB ad Caesarem captiTnm 
mitteret? ad qo® verba attonitos alter respondet, se id qaidem haad 
Tereriy cum ad Wallensteiniam Legatas iiet, k qao salyam oondoctnm 
obtinuisset non malt6 ante. Cum yer6 detectam proditionem sublatos- 
que 6 medio proditores audiyity Comiti sao miUe dacatos frostra 
obtulit, nt se remitteret ad snos liberam, quod Csesareus miles negavit 
fieri posse. Inter hsec in nrbem deducitur, et paucis poet diebus Yien* 
nam imk cnm totius tragoedise decursu ; ipseque Butlerus panlb post 
omnibus rect^ oonstitutis cum Walthero Deyeroux eodem perrexit, 
Csesaremque tunc fort^ precibus in templo yacantem adiit, cui CsBsar 
ad primum conspectum, Deus conseryety et benedicat dilectum nobu 
caput Butlemm nostrum. Finitis postea sacris, ad se domum in secre- 
tius condaye inyitayit, ubi pro fidelitate sibi impens& coUaudatam 
yariis mactayit prcmiisy et primo quidem Archiepiscopo Viennenm (qui 
tunc fort^ praesens erat) insignem torquem auream porrexit, quem 
Butleri coUo cum amplissimft benedictione nomine Cesaris imponeret ; 
dein ipse Imperator numisma iconis suse ex purissimo auro porrexit ; 
hocy inquiens, feres in Csesaris memoriam quem unk cum totft ejus 
domo incolumem seryasti ; erit occasio cum tuam fidem pro merito 
remunerabimur. Simulque Comitis titulum impendit, et sibi k cubi- 
culis posthac futurum claye aurei oblat& renunciayit: et ne nudum 
titulum ferret multas terras in Bohemise regno adjunxit. Dedit 
quoque aliam torquem auream aliosque honores detulit Capitaneo 
Deyeroux: nec minora {^semia L6sle reseryata sunt, cuiyis yer6 
Capitaneo yiginti florenorum millia numerat& pecuni& assignata sant« 
Gordon interim sibi aliquantisper expectandum ratus, ne yideretor 
Csesari pro terris potias, et bonis, qu^m gIori&, et honore^ servitia 
proestitisse, Egrae substitit ; qui tamen postea k Csesare ex Tertzky terris 
plurimas accepit. ^temft san^ memorift digni sunt Gordoni qui stre- 



ITINERARIVM. 47 

uoam semper et fidelissimam Germanise operam, toto hoc tarbamm 
tempore pro Cesaris inoolumitate exhibneniDt. Optimus porr6 Impe- 
rator, ne animae Wallensteinii et complicum iratns yideretur, tria mis- 
i millia Yiennae celebrari volait 




CAPUT XII. 

De Elogiis Wallensteinio ct morte variis in locispro cujusqae 
affectu positis. 

f ON pntavi hoc loco omittenda funebria elogia, sen sepul- 
chrales inscriptiones, quse Wallensteinio apud varias 
nationes non sine afPectus cujusque testimonio in 
vulgus sparsse sunt. £x quibus facil^ patebit quibus 
Wallensteinius amicus, quibus hostis fuerit. Omittam 
ver6 iUa qufle Germani, exteriqae Hispaniy Itali, Galli sa& Iingu& non 
sine lepore eyalgaront ; illa tantiim complectar, quee Latino idiomate 
conscripta sunt, et in nostras manus delata. Nemo reor mihi vitio 
vertety si veritatem totidem verbis scripsero, quam quisque suomet stylo 
exprimere num erubuit, neque etiam succensebunt alii, qui in mortem 
Wallensteinii acut^ vario versu et prosi luserunt, illorum san6 lucubra- 
tionesy meas manus fugerunt, fas interim esto noetrorum opusculum suis 
Epigrammatibns augere ; nil auctori erit jucundius. Ad rem. 

Germania primas habeat. 

HsBC appellat Wallensteinium Herodem, Judam exauctoratum. Ita 
porroloquitur: 

Alhertus WalUnstein de prasumptuoso Heroe. 

Herodes. 



48 ITINERARIUM. 

Intravit ut vulpes^ Belliger ut Lepus^ 

Superbiit ut Pavo, Oratus ut Cueulus, 

Vixit ut Tygris, Mortuus ut Canis, 

Proditor Judas, 

Prfleclara alia Epitaphia passim Germanicft lingtt& conscripta smity 
quae aliis compilanda et disseminanda reliuquo. 



H' 



D. I. R. M. I.F. 

'OCjacet Albertus suh opaci pondere Saxi i 



Dux quondam nunc truncus iners, quem Casar honorum. 
Implemt titulis, quem sors super ardua vexit 
Culmina, quem toto Mavors claraverat orbe : 
Quem tremuere Oothi, quem non tulit Arcticus hostis : 
Qui galli cantus lybici de more leonis 
Horruity atque ocreas velut exitiale strepentes 
Et tantum sonitus pavit calcaris acutos, 
Quantum dama lupos quantumjuga cerva molossos, 
Nunc sic andntio sic mens ingrata coegit, 
Deifida sic rabies animus sic degener ursit, 
Nunc repetit quondam Casar quos auxit honores 
Culmine prcecipitem sors trusit ; classica Mavors 
Abstulit, Arctom nunc est quoquefabula genti, 
Oallus et impunis venientes indicat horas, 
Et strident ocrece, et sua sunt calcaribus ora, 
Discite Justitiam, concessaque linquere Sceptra 
Queis Deus illa dedit, dic qui legis ista viator ; 
Sit tibi terra gravis cui tu gravis ante faisti. 

De eodem. 

ITIIXERA T Astrologus quod Egra Fridlande peribis, 
-^^ JEgri sed dictum credidit ille sibi. 
Nee sibi dira licet minitentur tela, veretur : 



ITINERARIUM. 49 

Nec metuit ne quam trux daret hasta necem, 
Nam guis adhuc metuat quando siln tarda propinat 

Fata, et tantum agri posse perire putat ? 
Non mah Fridlandus dUctum intellexit, et idem 

Non male Fridlando dixerat Astrologus. 
Pectus enim hastili postquam transjigitury JEgri 

Fridlandus perUt quando peribat Egres. 

Hispania. 

In IB8 incidity Matritique omniuin conspectni ezposuit qasB Beqanntnr. 

Epitaphium Ducis Fridlandifle. 

Stupescite coBlites scelus intentumy 
Gaudete mortales detectum^ 
Lugete damones destructum. 
Siste viator rem disce* 

Anno M.DC.XXXIV. Urbano VIII. Papd sedente, Ferdinando 
II. Occidentis Imperatore triumphante, Philippo IV. Dominico 
victore Hispaniam Gubemantey Ludovico XIII. Borbonio Gallia" 
rum Sceptra terente. 

Carolo I. Angliam possidente, 
Ferdinando Pannoniam GubemantCf 
Ladislao Poloniam dominante^ 
Solimanno Tyranno Tyrannizante^ 

LutheranoTum PromissionibuSf Cardinalis BlessU de Richelieu Sol- 
lidtationUms, Idibus Martii captato Lnna deliquioy ut totum caput 
impleret, ut totam stirpem Austriacam deleret^ stimulis ambitionis 
actus, Dux FridlanduB nefando mucrone extinguere voluity 

Et Numen noluit. 

Mirabitur atemitas tantum nefas^ 

Stupebit orbis tantum scelus^ 

Lugebit et mater Ecclesiay 

H 



60 ITINERARIUM. 

Filium iuum primogenitum, 

Cardinalem ipsumy 

Destructioni suts Patrocinantem. 

Lector tanta monstrorum portenta^ nisi sub (te) resipiscantf 

Diris devove : 

Et disce, 

Voluhilem fortuna rotatn, 

Dignitatum iter lubricum^ 

Et tot millium militum capitibus imperantem 

Veneno ambitioniSy 

Nec Imperare voluisse, necpotuisse. 



Italia hsec dedit. 
Nobilis Milesy 

DUXy 

Imperator^ 
Casari similis, 

Hicjacet. 

Victor victusj 

Desertor desertus. 

Dum Sceptrum quarit, feretrum invenit. 

Disce viator^ 

Non semper Audaces Fortuna juvat. 



Aliud Elogium Wallensteinio. 

Hicjacet 

Corpus etfama Principis Wallenstein, 

Utrumque simul perdidit ; 

Reddidit non perdidit^ 

Fraudi commissa sors assumpsit, 

Fortuna auxit^ 



ITINBRARIUM. 61 

Perjidia destruxit. 

In €ucensu se rexit^ 

In vertiee prcBcipitavit, 

Bene egerat, ei bene finiitset. 



Ex Gkdli& haBc prodiemnt. 

Vitam privatam odit animus Regius, 

Magnammus ardua molitur. 

Amhitianis ncc meta nec regressus, 

Aut Pereundum aut Regnandum, 

Nec Judicanda eventu, qum ratione acta sunt^ 

Actiones sunt virtutis, eyentus FortonflB. 

Jusium erat ut Sceptrum regium qutsreret, qui Cissaremy dedit» 

Quodfecit licetf 

Quiafecit ut regnaret. 

Casarem cadentem erexit Wallenstein, 

Casar erectus prostemit Wallenstein. 

Q«t in adversis socium habuit, in prosperis servum non sustinetf 

Voluit perdere, quem non potuit remunerari^ 

Nimium meritum odium peperit, 

Dum victoriam alii parat, 

Invidiam sibi struxit. 

Oloriam dedit Imperio ; Imperium sibi ruinam. 

Vitam, opeSf amicos pro CtBsare toties exposuit, 

Vitam, opes, amicos Cmsar semel abstulit. 

Vita cessat, 

Fama durat, 

Quis nescit tud virtute partum, auctum,firmatum Imperium ? 

Nil aliud injustum fecisti. 

Nisi quod ingrato nimium fideliter servivisti. 



62 ITINERARIUM. 

Acatik sani, si Bsquh ver^. QuisqniB es poetarum peflBime» in eo te 
Tel mazim^ poetam facis, quia fabulas apt^ comminiscerb, falsaqae pro 
Teris nugivenduluB adulterin& meroe distrahiB. Sed in eo turpiter 4 tuo 
aberras instituto, quod iniquum Juris-peritum te fingis juraque qus 
nunquam didiciBti, Cssaribus Regibusque inju8ti8Bim& diBpensas trutin&. 
JuBtusne tibi foret, qui domum tibi patriam eriperet, aliaque bona, quie 
jampridem debebat concederet ? Sed nec WallenBtein Caesareum Im- 
peratori Sceptrum dare poterat, quod ante versabat Cflesar, qukm de 
WalleuBteinii nomine esBCt memoria. Itane yer6 iniquiBsime rerum 
tibi, ignotarum ffiBtimator, WallenBtein videtur feciBBe quod licebat? 
Eodem reor jure» optimo tuo Regi Ludovico Justo coronam k Fridlando 
ereptam, iayiBBeB. Ergone imperandi libido impunitatem inducit sce- 
lerum ? absit facinuB ; yel in tuum caput omnis regnandi appetituB de- 
seeyiat. Nova narruB et orbi incognita cum adstruiB erectum esBe Cse- 
Barem per proditor^ Buum : Btabat Imperator et staturus erat, nisi 
Wallenstein casum procurare intendisBet. Poterat WalleuBtein Cesari 
fuisBe in prosperiB Bocius^ si in adverBiB Benrum Be praebere fidelem 
ToluisBet. ErraB caluminatorum pessime si oeBtimaB CseBaris aerarium 
ade6 exhauBtum, ut nec benemeritiB beneficia promere poBsit, qui in 
hoBtes plurimam semper benevoleutiam profudit. Odium WallenBteinio 
peperisse non meritum, sed perfidiam, vel tu& con8cienti& teste, in oon- 
fcBBo est. Si porro Tictoriam parasBet» quam in manu habebaty omni 
inTidi& major, uniTersoB suae fortunse inTidos despexisBet, sed quoniam 
felicitate suft uti nolebat, accidit ut pro gIori& immortali, ruinam sibi 
Bempitemam et immortale probrum nuIliB Bseculis delendum struxerit* 
Utinam Ter6 tam liberaliter Titam, opcB amicoB Csesari impendisBet, 
quitm ipBe CseBaris Titfe, opibuB, amicb est iuBidiatUB : staret nunc reor 
erectuB Wallenstein, et pro ipso uniTersum pugnaret Imperium, aut poat 
Titam glorioe^ oeflsantem fama durasset aeTitemiim. Quid Ter6 ais» 
dum quseris QuU nescit tud (Fridlande) virtute partum auctumjirma' 
tumque ImperiumP et quis contrarium non asserit? Inglorio tuo stilo, 
Tanissime poetarum et mendacissime encomiastes TOTeo ac faTeOi ut 
juBtissimi (quem ais) patroni tui Justiti& plectarei quoniam tam grato 
Bcilicet proditori Elogia finzisti. 




CAPUT XIII. 

Pacta queedam inter Fridlandia Ducem et Principes cum eo 

padscentes Ducem scilicet Saxonia et Marckionem 

Brandenburgensem, Electores, ultro citroque 

missa etproposita. 

ARTICULI PACI8. 

UOS Albertus Fridlandise Dux exercitui Evangelico 
(ut Yocant) in Silesift tunc existenti propoBuit appro- 
bandoB. 

I. Cupit Fridlandise Dux, cum Regno SuecisB 
Electoribusque Saxoniee et Brandenburgensi since- 
ram iuire pacem : £t si qna fort^ Cssar propositis utrimque et ad- 
missis pactis intercessurus esset, et articulos ab utrHque parte confir- 
matos subscriptosqne improbaret, obligat se dictus Wallenstein, Impe- 
mtorem yi ad consensum adigere, ad quam rem apta media ipse jam 
partim disposuit, partim adbuc disponet. 

II. Omnia Priyilegia imperialia k quibusvis eiiks Imperatoribus 
conoessa redintegranda et de novo confirmanda sunt. Omnium etiam 
exulantinm bona iniqu^ ablata aut ultr6 deserta, restituenda ; in qua 
restitutione k bu& per8on& Fridlandus initium &ciet, omniaque bona 
aiia yel sibi douata, yel quovis modo acquisitay ad alios olim perti- 
nentia, libenter primus restituet, quibus ablata sunt; damna ver6 
bellomm injuriis interim illata bonis, primi possessores oblivioni 
tradent nec deinceps ullam compensam exigent. 

III. Jesnits omnes penitus, ceu bellorum auctores, et incentores 
nialoramy ex Romano Imperio proscribantur, ne se Principnm aulis 
posthac insinnenti et noxiis consiliis turbent. 



64 ITINERARIUM. 

IV. Mazima illa (HaereticiB non est seryanda fides) penitissim^ 

abolenda est, omnibusqae pactis conventiB 8inceri8sim& fide, sine all& 

firaade dolove firmissim^ standnm. 

y. Saxonifle Dox et Marchio Brandenbm^cuB, Electoresy cum 

damna ipsis illata sumptusque in militem aliosque osus impensi com- 

pensari vel restitui minim^ possinti communem faciant Amnistiam» 

nec poet hac aliquid repetant. 
YI. Exercitus utrimque ex Imperio contra hostes exteros sea 

Turcam potii!^ abducantur. 

Prseter hsc pacta Fridlandus etiam alia adjecit, quae suam potissimum 
personam tangebant quse cum paucula sint, et ambitionem ayaritiamque 
hominis superbissimi sordidissimique abunde ostendant huc adjicere non 
abs re esse duxi. 

Fridlandi postulata suam personam concementia, quae simul cnm 
supra memoratis proxim^ articulis seu conditionibus proposita et ad 
Saxoniae Electorem missa sunt. 

I. Si Coronam Bohemiae obtinere Fridlandus possit, pollicetur se 
omnibusy superioribus annis iniqu^ regno Bohemiae pulsis, et k quovis 
tempore liber^ vel coact^ exulantibus, sua inibi bona fideliter restitn- 
rum ; Libertatemque ubivis locorum religionis permissuram Palati- 
num quoque Comitem in suam patriam aut palatinatum, seu armis, 
seu aliis amicabilioribus mediis reducturum. 

II. Pro Mechelburgo, Sagano, etc. sibi ab Imperatore in snrop- 
tuum et servitiorum suorum compensam donatis : aliisque debitis sibi 
adhuc restantibuSy Fridlandus non nisi Moravise Marchionatum pos- 
tulat. 

III. Cum sibi Bavariae Dux Maximilianus in CoIIegiali Princi- 
pem conventu Ratisponfle habito, obstitisset, auctorque prsecipuus 
fnisset, ut militare Imperium sibi abrogaretur, velle se ei oppignora- 
tam ab Imperatore terram ob der Ens dictam, vi armisque in com- 
pensam debitorum eripere. 

lY. Petit Fridlandus, ut Exercitus utrimque conjungantur^ sibi- 
que contra hostes ducendi concredantur. His se Csesarem coacturum 
promittity at omnibus pactis sabscribat, articalosque inter se et Prin- 



ITINERARIUM. 65 

cipes Electores Dacem Saxoniae et Marchionem Brandenjburgensem 

conclusoB nolens Tolens ratificet et confirmet. 

Jnre quasi sno se hsec petere pntabat Wallenstein, nec nisi cnm 
snnunft injuri& k Principibus abnui posse credebat: adeo hominem 
&stao6is8imum, et primee suse conditionis immemorem abripuerat su- 
perbia, et militnm quos ad nutum suum regebat, propensus animus. 
Ne tamen ssepius dicti Principes sibi quoque deessent, sua etiam pacta 
scriptis consignarunty et ad Fridlandifle Ducem ezaminanda, confirman- 
daqae miserunt. 

His omnibus pro se et pro pace stabilienda k Wallensteinio propositis 
punctis, et Saxoniae Duci Marchionique Brandenburgico Electoribus, 
oblatis et discnssisy ipsi quoque Principes hos ad roborandam pacem 
articulos ex su& parte proposuerunt. 

Saxanis et Brandenburgici Electorum pastulata. 

I. Sua Csesarea Majestas omnem suum militem extra Imperium 
deductnm quantocjus dimittat. 

II. Magdeburgensem Archiepiscopatum cum Halberstadiensi, nec 
pro se, nec pro Serenissimo filio suo miquam repetat. 

III. Liga Catholica Regi Suecise, yel potius militi ejus omnes 
enmptus hoc bello impensos solTat, ac bonis mediis addncat ut ex 
Imperio contenti unde venerant revertantur. 

lY. Jesuitas omnes, et k Concilio, et ex Imperio amoveat. 

y. Pro snmptibns in bella prseterita k se impensis, et damno k 
Csesareanis copiis ducatui suo iliatis (quod idem pro Marchionatu 
SQO petebat Brandenburgicus) Imperator utrique totam Silesiam 
pendat. 

yi. labertatem religionis ubique permittat. 

yil. Pro octo auri vasis, qus sua Csesarea Majestas Saxonis Duci 
debet superiorem et inferiorem Lausnitiam^ et dimidiam Regni Bo- 
bemici partem hflereditariam transcribat. 

yill. Electoris Palatini Primogenitum Heidelbergfle restituat. 
Ad hxBC, si renuat Imperator, Dnx Fridlandifle Cflesarem cogat. 



CAPUT XIV. 




Copia Literarumy quibus Jidem smm Equitum Peditumque supremi 
Prmfecti obligant Alberto Wallenstein Fridlandi^ Duci PiUmt, 
12. Januarii Anno M^DC.XXXIF. Et Casarum mandatum 
de remotione ejusdem Fridlandi ab Imperio militari. 

UBET hic exprimere duplex scriptnm, alterom obliga- 
toriumy quo se milites Fridlando et fidem suam pro- 
baut: Alterum inhibitorium, quo prohibetuir milki 
posthac Fridlandicis Imperiis subdi. Prioris hseo est 
summa. 
Yirtute prsesentium notum omnibus facimus, post^ 
quam nos subsignati generales officiarii et colonelli certis relationibus 
accepimus, quod illustrissimus princeps ac dominus, dominus Albertus 
dux Mechleburgensis, Fridlandiaey Sagani et Magnse Glockovis, etc. 
tum ob yarias acceptas injurias, et quotidianas prop^ invidorum contra 
se machinationes, tum Ter6 ob recusatum ab Imperatore yictum seu 
commeatum militi sustentando necessarium arma seponere, seque 
militii abdicare omnino concluserit : cum ver6 nos probe intelligamusy 
quanto hsc resi^atio non tantum sufle Caesareae Majestati, sed et bono 
publico, ac Caesareanse militise universae incommodo sit futura, quippe 
nnde penitissime omnis exercitus ruina peudet; viderimusque huc- 
usque ; omnem spem nostram in hoc uno capite cui hactenus ad omnia 
pericula obsequentes fidique fuimus, collectam subsistere, fortunasque 
nostras cum optimi ducis remotione periclitari, cum ipse unus solus sit, 
qui obsequia nostra pro 8U& in nos benevolenti^ compensare velit et 
possit : non potuimus non gravissim^ sentire hanc in uno capite militis 
nostri cladem : ei porro ut matur^ prospiceremus, ablegavimus unanimi 
consensu ad illustrissimum Fridlandiae Ducem Marescallum campi Ilo» 
cui ut major foret auctoritas quatuor colonellos Morwaldt, Predaw, 



ITINERARIUM. 57 

Ijotj, et Hmnersam yiros in pancis strennoB adjnnximnB» qni propositam 
jamqne prop^ conclnBam apnd Dncem deprecarentnr resignationemy 
obligantes dicto Dnci nniyerssB militifle noetrse snmmam fidem, imo 
omnea vires, yitam et sangninem, si adhnc aliqnantiBper, qnoad militi 
aliqna saltem media aliunde provideri poBBent. Qnie qnidem noBtra 
fides, et sinoemB in optimnm Patrem poBtmm amor, tantnm potnit^ nt 
TOtis noetriB annneret^ ita nt sine noBtro conBcnBn yel saltem prseBcitn 
militiam neutiqnam dcBerere promiBcrit. Cni ipBiuB grati» ne ingrati 
ai|^aeremnry nniyersi qnotqnot sumuB Sacramento dicto nos obligamuB^ 
on}nem ipsi fideUtatem^ ac yitam ad nltimam usque Banguinis guttam 
impendere. Jnramns qnoque formft qna poBsnmuB solenniore, ut si quis 
fi>rt^ nostmm decnrsu temporis ab hoc promisso desciBceret, nos omnes 
opes, fortnnas, yitam et sanguinem impensnrosy nt ejns perfidiam debito 
modo uIciBcamnr* Haec omnia sine uIUL firaude» dolo, sequiyocationey 
nostrft Bubsignatione et subscriptione roboramus et confirmamuB. Pilsnse 
12 Jannarii Anno 1634. 

Hinc fiicil^ coUigitur quam Dux Fridlandiie omnium prop^ militum 
animoB sibi deyinxerit, quamque funeBtum incendium exoriturum fuiBset, 
nisi sub cineribus jamjam emmpens fiiisset opportun^ sopitum. 

Mandatum Csesareum. 
Ad Duces Belli de amotione FridUmdi ah Imperio Bellico. 

NOS FerdlnanduB Dbi gratift Imperator Electns et Imperii semper 
Augustns, &;c. Salntem omnibus Oeneralibus officialibuB ; Co- 
lonelUs etiam et eomm locnm tenentibus, yigiliarum prsefectiB Eqnitnm 
peditumqne tribnnisy omnibnsque in auctoritate militari constitutiB 
cum Csesareft gratift omnique fimstitate ex animo precamnr. Notumque 
tenore prseflentium nniyersis fiusimus, qnod^ poBtquam prBegnantibus 
urgentibusque de causiB coacti BumuSy Generalissimum noetrum Campi- 
ductorem necessario mntare^ omnes auctoritate imperatori& eximamus 
BoIyamuBqne juramento militari quo dicto Duci erant obligati. Sta- 
tuimns antemy et in ejus locum ad interim, sen ulteriorem ordinationem 
noetnim snbrogamns dUectum et fidelem nobis MattUam Oallas : yolu- 



68 ITINERARIVM. 

miuqtiB nt omne^ ei haud miiiorem pnestent obedientiam reyefentiAm, 
snbmifltionem, qnam nlli nnquam i. nobis oonstitnto Genenli» snb gra- 
vissimtL nostre disgratifle comminatione et in eritabili poenft bonomm et 
yitae. Ac licet ad nos delatnm qnoqne fuerit, qnod aliqiii ex Dncibns 
nostris praecipnisy in conyentum Pilsnoe institntnm aliqnaatnm amplins 
qu^ decnisset consenserinti quia tamen iLlos ex falsft imaginatione va- 
nisque pollicitationibus huc adductos esse faciU videamusy declaramns 
omnia ea quse tunc fort^ contra nos imperiumque nostmm acta sunt om- 
nibus peuitus, prssterqnam dnobns quos nostne Qusestioni et poens nobis 
reseryamnsy gratioe^ ignoeoere. Assecnramus deniqne omnem nobis 
subjectnm militem, nos nunquam defnturos, omnibus gratiam nostnun 
ut hactenus semper fecimus continuare, exercitui commeatam aliaque 
necessaria, quantum in nobis erit providere. Ut yerb hse nostne omni- 
bus innotescant, nec tempus mod6 pattatur plura ezpedire exempkria, 
Yolumus ut eadem Mes, qnse authographo, adhibeatnr iis |quas dictns 
Matthias Gallas nostra auctoritate juxta authographum transcribi et 
publicari faciet, qusB nostra seria est Toluntas. Yiennfle Anstriae 24 
Januarii, Anno 1634. Nostri Imperii Romani Anno 15. Hungarici 
16« Bohemici 17. 

Ferdinandus. (L. 8.) 




CAPUT XV. 

Ostendit Cammarationem meam cum D. ColoHetto Deveroux. 
Item Aitgustana urbis expugnationem tempore Quadragesima. 

MORTE optimi mei Domini Waltheri Batleri, nondam 
extinctns in me fiiit ardor juTwidi inter milites prozimi, 
atqne cnm pasBim quo snis ob linguse commodam peri- 
tiam juyare mm posflem, me ad conterraneos Ibernoa 
Biib legione Domini Deyeroiix transtnli, qno cum ad 
Angiutaaam obaidionem abii. Qaant6 Augoata SueYorum spaciis et 
popolo anctior, b6c coDtumacius reaiatebat Imperatori» unde ad tantam 
deducta est inopiam, ut illic nec came quidem humanft abstineretur, re» 
liqoaium remm ad sostentationem ueoessariarum tanta erat penuria, ut 
cereTinae mengura sex florenis veniret, libra una oyille camis triginta 
quatnor Imperialibufl venderetur. Sed et canes, feles, muatelfle, muresy 
glirea et bujuflmodi alia erant in precio, ita ut libra ejus camis unica 
flolyeretnr duodecim batziis. Asinina etiam caro in yictum dabatur cu- 
juB libra constabat novem batziifl. Non tango fliliginem crasfliorem fur- 
fnribnfl mifltam^ cujufl modiua yiginti Imperialium precium excedebat. 
Vini porro ampbora communia flex imperialibufl mutabatur. Nihilomi- 
nu8 tamen in tantifl rerum preciifl repertus eflt non nemo imprudentifl 
audaciae orator qui frequentiflflimflB concioni suadere non erubit, flatius 
eflfle foeno et palei boum infltar et jumentorum paflci, uno militibufl flinifl- 
tram potius eflse arrodendam et dextr& pngnandnmy quam fle Caeflari 
snbmittendum : cxqub quidem pudendse insaniflB rect^ k militibus eflt 
responflnmy nt ipfle oonsul» fluo exemplo preeiret, experireturque quam 
ardunm foret una manu mutilum prsliari; flimulque his pactis ae 
Imperatori flubmiflemnt. 
I. 17t milefl omnis in urbe prsBsidiariuB Cgflareanifl flignis joraret. 



60 ITINERARIUM. 

II. Ut prater unam Ecdesiaramy reliqose omneB ad orthodoxos 
redirent. 

III. Alerent intra moenia suis somptibns tria militum Cflesaieanomm 
millia. 

Hinc Ulmam properatnm eBt, ac primo qnidem hnic nrbi pridie Paa- 
cbatis omninm Yictaaiinm accessns prsecisnBy mox yero coUecto milite tota 
ejuB amplitndo cincta, ac tam uberes opes nndiquaqne obsesBiB. Noe antem 
per Oeisling alterft paschse ferift in Lotharingiam contra (jalloe moTimus^ 
qui foedere et armis juncti pro Sueco faciebant, de qna expeditione dicam 
plura, nbi de Lotharingise Dnce disseram. Mnltns illo tempore erat 
sermo de Urbano VIII. Sununo Pontificey quasi ipse potius pro hosti- 
bus quam Imperio ageret : de quibus quidem sermonibns aliomm esto 
Judicium. Lepidem imprimis fuit illud quod inter Calyinistas ooense 
accubituroe egit Hispanus miles snb paschales ferias, hic cum in fennm 
eomm esset ingressus siccis plane et exsuccis faucibus, opportun^ reperit 
pocnlum in Pseudo-coense partem dilutnm, quod aggressus toto ore uno- 
que hausit spiritn. Tum Panem alteram coense medietatem fidenter ar- 
ripiens, ne noceret hanstus, absnmpsit omnem, unusque solus eo die 
omnium nomine liberaliter coenavit. 

Hoc in itinere Tubingam divertimus. Est Tubinga nrbs Academift 
celebris, ac bonis moribus literatisque viris clara, cui in edio coUe ad- 
jacens arx multam prsestat securitatem. Inde per pagos ad extremnm 
exhanstos, partim igne partim fiune et situ soUtarios, altissimosqne mon- 
tes ad sylvam nigram (Schwartzwaldt Germani vocant) iter direximns, 
in quo cum sub yespeiam pagnm iUio pemoctaturi ingredi molitemnr, 
valid^ ab incolis repulsi snmnsy quomm audaciam hand ferens Vioe-Co- 
lonellnsy jussit yi perfringi portas, msticosqne ad omnem benevolentiam 
cogere. Inde per Waldkirch Hochburgum Tersus tendimus, et cnm 
eam arcem sex Legionibus Tnrlaoenses tenere audissemus, cant^ nobis 
incedendnm fuit, ne qu& k ducentis miUtibns fiirtim et ex insidos nos 
impetere Tolentibus, opprimeremur : tuti tamen et incolnmes transiTimus 
Friburgum Tersns, nrbs luec i. bonis Utieris liberaUbnsque discipUnis nota 
esty magis Pallade qukm Marte potens. Hinc Brisacum perreximus. 
Est Brisacnm munitio una ex primis Europ», in coUe sita, quam Rhenns 



ITINERARIUM. 61 

dnplici fti^ axnbitu cingit, optimi arte SBqni et natarft miinita; foTeas 
habet profundittdmasy muio dnplici admodam denso ambituTy circnm- 
circa planicies sese aperit tanta, qnantam ocnlomm aaBeqni potest acies. 
In fi>ri medio torris viaitnr editisBima in qnft putens ad portentum altns» 
aquas hinc eztrahit in usum civitatis continuumjumentum aliquod iUi 
labori, publico sumptu, destinatnm ; habet praeterea propugnacula omni 
inatrnmento bellico instructa, ab occidentali urbis parte pons bene longus 
et latns lUieno instemitury ab Austro innatant aquis molendina cymbis 
sen pontonibus artificiose sustentata. Yidimns etiam illic tormentum 
hellicum noYcm ulnarum capacitate. Obsidebatur tunc fort^ haec civitas 
k triginta nulitum miUibus. Hic dum aliquantisper cum Domino meo 
CMonello Deyeroux snbsisto incidi fort^ fortuna in Historiam k Germano 
quodam conscriptamy in qua de yariis orbis Principibus facund^ disserit 
auctor, ac inter caetera in magnae Britanniae maximi Principis ioonem 
perel^anter in hunc sensum commentatur. 

En iibi Rex supra cum Pallade dactus Apolh 

In laudes merito magne Jacobe tuas : 
Infra te poiita est eunctarum copia rerum^ 

Quaim felix populus magne Jacobe tuus? 

Qnantam hoc in districtu passi simus rerum omnium ad snstentationem 
necessariarum penuriam difficulter verbis explicari potest, unde cumet pro 
hominibus et pro equis abesset ipsum triduum commeatus, Ensisheimium 
pro&cti Bumns, allabitar hoc oppidum utcunque munitum fluyius quem 
Ham nominant ex montibus AIsatiaB promanans. Molsheimium deinde 
perreximus, illicque non minorem annon» difficultatem experti sumus^ 
quaie maximis itineribus in castra Lotharingica properayimus^ ubi edocti 
snmus de nostris oopiis, quse non procul inde in hostem intentae sedulo 
excnbabant. Mox k nostro adyentu, Dux LotharingisB Carolns commo- 
dam flibi visus est occasionem nactus Befordiae occupandie, misit igitur 
cnm oentum Equo-pedestribus militibus Tribunum Mercj animis et 
armis instmctissimnm, cum quo jam erant turmsB aliquot Croatamm, de 
suocessibns hnjns propositi dicam alibi. 
Interea nunciatur qnam felicibns auspiciis recens imperatorii exercitns 



62 



ITINERARIUM. 



Oeneraliasimiig Hangaroram Bex FerdinanduB III. ad Ratisponam 
Nortlingamqae pngn&rit : Quo qnidem nnncio Hongari adeo snnt exci- 
tatiy ut sno Regi inunanem pecuniaB vim ad bellom in Germanii prose* 
quendum pepigerint Hoc pen^ eodem tempore, postquam Hispanomm 
forti audaci& et yigili studio Treviri expugnati eBBent, captusque Prin- 
ceps Elector PhilippoB ChristophoruB ex nobili k Sdteren prosapift, ob 
consilia (quae dicebatur) cum Oallo contra Imperium oommunicaBBe, 
Bruxellas deductus est Bavariae Dux MaximilianuB ImperatoriB filiam 
natu grandiorem Neptem suam» cum consensu PontificiB Maximi in con- 
jugem sibi adscivit. Diix Lotharingiae ex apostemate periculoB^ decum- 
bere cspit, periculumque Buperato non sine sangnine, morbo, eyasit. Dux 
hic ut natur& comis, ita Caesari in omni fortuni semper fidelissimaB, pro 
cujus amore, non tantum ducatum suvany totque urbes in eo nobilea et 
opulentas, sed et vitam, et quidquid habuit ambiguse et periculoB» alese 
exposuit libentissim^. 



CAPUT XVL 



De Bello Ducis Lotharingia contra Gallos. 

RIDIE Nonas Maii cum ad Befordiam hsreremus, 
k nostris Croatis Tabellio cum literis ad hoetem 
commeans interceptus est, et quantocyus suBpenBus. 
Quinto yer6 Idus Maii cum ii qui in prsesidio erant 
multo noB impeterent impetUy adeo ut et Vice*Colondli 
nostri equuB seoundum femur trajiceretur, obsidionem solvere coacti su* 
muS) non sine noBtro damno. Quadringentorum enim equorum jactu- 
ram intra breve spacium passi fueramus ; in hajus urI»B obBeBsad boIu- 
tione, suppetias tulit ipse SereniflBimus Iiotbaringise dux cum quatnor 




ITINERARIUM. 63 

militiim millibHBy et mox delecta militmn iteram faabito denaoduces fidem 
nhi joniB Tidait, qaam rem cam admirarentor plascoliy ipse caasam 
ftoti sai liber^ reddidit, aienB, adhac esse et in conspecta sao proditores 
peflrimoa, qaoe tamen ob yaTiae caaeas cogeretar etiam tanc tolerare. 
Ezcorrebat noeter exercitas daodena militam millia, k qao eodem die 
emiad CroatSBy tres legionea adyersarias eqaitam peasam dedernnt, ac 
tria TexiUa Tictorifle monnmentam Daci attalerant. Spolia faerant anias 
kgioniB impedimenta omnia, ex qnibas palverem tormentariam, cam 
commode et citra pericolam abdacere non possent Bacceuderant. Inter 
captiTroB addoxerant Yice-Colonellam anam, et cam plaribas mortais 
adnnmeranmt aliam sopremam vigiliis prsefectam. Inde moyimus di- 
Terso adita contra Gallos, damqae ex insidiis Gkdloram expectaiemas 
impetom, Croatae nostri adoriantar hostem, et tantis in enm yiribas 
agaiU, ut fogam capessere faerit coactas. Dehinc bipartito diyisimos 
exercitam nostramy ne qna Ghillis yires nostrse innotescerent, et nnam 
qaidem partem per Alsatise montes, alteram per Bargandiam promove- 
mns ac duodecimo Calendas Janii offendimas hostem ad oppidam Luyr, 
sed cam nos tanc peditata saflSicienti destitaeremar (pleriqae enim 
eqaites eramas) in colie castra metati samas, emissisqae Croatis qai k 
tergo eos impeterent, tormenta nostra k finonte opposaimos, maltaque 
liOBti damna dedimus, com yer^ nobis nonciatom esset, octo ipsis millia 
sappetiatam Tenisse, intempesti nocte saccensis castris Beffordiam yersus 
moyimoB. Posteio die hostis nos insecutas multos ^ nobis mactayit. 
IbamoB interim recto itinere in planitiem Brisacensem, sperantes illuc 
noB hoBtem prosecuturom, cum yero Dux GaUorum yir esset senex et 
sagax (La Force eom appdlitabant) nobis relictis Bruntradom obsedit, 
et qoam mox in deditionem accepit. Hic cum multi GkJlorom ob aeris 
Oenaani desoetadinem emorerentury pIureB yer6 languerent, in Lotha^ 
rii^iam denao exercitum reyocayit. Nos yer6 com htc noyaB suppetias 
opperimor, accipimafl tandem Marescallum Coloredo et Vice-Marescal- 
lum Joannem de Werth. cum Barone de Sais Gknerali praefecto yigilia- 
itim, Genendi prefroto Tormentorum Reinacher qui yalidum ducebant 
exereitam^ et mox doo oppida in quibus insigne Gkdlorum erat prse- 
Bidiwi, ad deditioaem cogimus, omnesque segetes ciroa Colmariam ciyi- 



64 ITINERARIVM. 

tatem mumtam, sed Cflesari rebellem, metimus, ymeasqiie omnes perdimiw. 
Huic calamitati cansam pnebuit infidelitas hnjus nrbis, cnm enim Saecas 
nndiqnaqne nnper grassaretur, ipsa Colonellnm ennm qnem Imperator 
cum septem peditnm cohortibns in defensionem hnjns loci miserat, adaltd. 
nocte tmcidavit hostemqne intra mcBnia recepit. Mox itemm diTisimus 
exercitum, cnjuB nnam partem Dux Lotharingifle (in cujuB comitatnerant 
Baro de Snis, et Mercj ambo generales prsefecti yigiliamm) per aYia et 
deyiay mnltasqne ambages ac vias arctas impeditasqne Ramiromundam 
ciyitatem amplam et mercimoniis claram deduxit: Alteram yero Jo- 
annes Werthius cnm septnaginta yexillis eqnitnm, per aliam yiam in 
Lotharingiam prseiyit. Mirabile hoc in itinere spectacnlnm prsebebaot 
montes snperins niyibns horridi, in medio segete divites, in pede pratis 
et arboribns florentes. Yix in Lotharingiam pedem intuleramns, cnm in 
primo aditu de qninqne peditnm Galloram cohortibus in yidno loco 
pnesidii cansft commorantium monemur, in qnos dnm arma expedire 
statnimns de nostro adyentn certiores fiicti, yiriliter se nobis opponnnt et 
in Scirmeck nsqne repellnnt nbi ipsnm tridnnm exegimns. 

Interea rem feliciter agit Gallassns, Spirft enim et Manheimio potitnr, 
expnlsoqne ex yariis urbibns Wimariensi prsesidioy fortiter trinmphat. 
Qnoad Dux Bemardus Wimarius se de noyo coll^ns contra Gallassnm 
Mognntiam tnnc obsidentemy cnm omnibus copiis iyit, iis etiam quas 
recens in anxilium Wimariensis ^ Gkdliis addnxerat Cardinalia Jjl 
Valette, hi conjnnctis yiribus ab obsidione Moguntinft Gkllassnm repn- 
lemnt. Hoc tempore in fidem CsBsaris rediere ex Imperialibns nrbibus 
Norimberga, Ulma, et Francofordia ad Moennm. 

Noster yer6 Werthius alibi non feriatnr, sed tnm felici ausu in Oallos 
moyet, nni e&demqne pngnft yicena trina yexilla hosti eripit^ Yice-Colo- 
nellum nnum et prsefectum yigiliis nnnm capit ; et cnm audisset Mares- 
challum de La Force Gallum, contra nostros moyisse^ quam mox se 
reliqnse exercitus parti scilicet peditatniy qui ad dnodena militnm miUia 
se extendebat, oonjnngit. 

Nec minus fortiter Piccolominins ad Loyanium rem contra Gallos 
gerit, k cujus obsidione hostem yi repnlit^ in quft expeditione Loya- 
nienses stndiosi et religiosi yarionmi ordinum suos etiam animos contra 



ITINERARIUM. 65 

Galloi ostendeniiit; pnBcipuam tamen Mc in acie laudem meritus est 
ColoneUns Priston cmn Bnis Ibernis, qui primi Gallos h fortalitiis eze- 
genmt. 

Qninto IdoB Jnlii Joanni de Werth significatum fiiit Ghdlici ezercitna 
cataphractariomm manipnlnm in qnodam pago non procul k castris de la 
Forcey agere, contra quoe per sylvamm abdita curriculo contenditi sed 
qnoniam excubias soUicit^ servabant, non nisi paucos nobiles Francos in 
redita secnm abduzit. Parum htc abfiiit nt et Wimarie Ducem Ber- 
nardnm et Cardinalem de la Valette interciperet, qui k rustico commod^ 
moniti, equorum prsesidio eyasemnt. Stabat tunc penes Oallassum ut 
totns Gkdloram exercitus periret. Hujns enim an negligenti& an pra- 
dente cunctatione, nescio, adyersarius exercitus relictis tormentis et im- 
pedimentis onmibns et aliquot militum millibus Metas evasit. Quem 
dnm nostri recto tramite fugientem sequuntnr suspicionem ingerunt, ac 
si de nrbe obsidend& cogitarent : quod ut impediat Gkdlorum dux, nos- 
tros sno exercitn cingit et intra urbis moenia et se conclndere annititur, id 
▼er6 consilii cnm nostros latere non posset, moz emis^re qui ei fiusesserent 
negotinm. Itaqne cnm Marescalhis de la Force videret nostros yiribus 
prfBTalerey nooturais in tenebris fngam capessit, quem Werthius k tergo 
secntns quingentos facile mUites cecidit. 

His ita transactb Serenissimns LothariugisB Dux Carolus Romeryillam 
migraly tormentisque majoribus tam strenno impetu quassat^ ut intra pau- 
cas horas prsesidium Oaliicum sibi subjecerit. Tantiim fuit in urbe gau- 
dinm ob Dncis sui ingressttm, ut gr^tim snmmi infimique^ Bacri et 
prophani sese in compita effiinderent, et occurrerent ejus postliminio ad 
se reditnm toto cordis aflfectu gratnlantes. Data hic fuit Legioni nostrae 
cura occnpandfe arois mnnitione et stracturi pnealtsey et sex fortissimis 
turribus formidabilis ad Episcopatnm Meteusem spectantis, quam non 
mult6 poet multo qnidem labore, compilatis omnibus ejus bonis qnie in 
arcem oomportata fuerant, in potestatem redeg^re. Hoo mense Julio 
exeunte Caesar cnm Duce Saxonie aliisque Germaniae Principibus qui- 
busdam iniit de noyo paoem. 

Interim dum hostes coeunt in cnneos, nostrisqne se ad praelium pa- 
Tant» Joannes de Werth in Gallos ex inopinato irruit legiouemque inte^ 



66 



ITINERARIUM. 



gram eqnitiim concidit, captis» ipsomet ColonellO) et Bupreano ejus Tigi- 
Uarnm Praefecto. Septimo decimo Septembris ezpediimtar duo millia 
militnm ad S. Nicolaom civitatem et amplitadine et munimento yiflen- 
dam, qnam cnm GaUi pcsn^ omnes segri insiderenti iacU^ fnit nostris 
irmmperey et mactatis adyerBariiB pro Ubitu prsBdas agere opimas. 



CAPUT XVII. 




De Progressu Ducis Latharingia contra GaUo9. 

\ I£ vigesim& JnUi Ibemi nodtri ab hoste rednx^re tri- 
ginta sex oaptivoe; Hungari ver6 octogintay pr»ter 
eoe, qno6 occid^e, plnsculos. Yigesimo septimo ejus- 
dem mensis GkdU annuam Natalis RegU commempra- 
tionem festo tormentomm sonitu ter repetito concele- 
brftmnt, cujus tumultus causam cum nostri ignorarent, 
totam noctem in armis exegemnt, biduo post bostes sua castra solyerant. 
Altero Octobris die Serenissimus LotlwringiaB Dux amicoram Uteris 
certior &ctus, quam sine negotio Wimarius cum omni GaUoram exercitu 
k Qallasso intemecione deleri potuisset, adeo indoluit, ut nuIUus ser« 
monem sed ne conspectum quidem etiam intimomm suoram sestineret. 
Cnm et ab hoste compulsi fuissent nostri Moguntinam obeidionem sol- 
Tere^ et ob victus penuriam (cujus defectu magna indies mUitnm multi- 
tudo peribaty cum amphora vini duobus ImperiaUbus, et panis Ubra tri- 
bus florenis sdveretar) aU6 tantisper recedere. Hostis quoque easdem 
miserias ferens, ultra subsistere non potuity cum pabuli inopi& equi indies 
magno numero caderent, ita ut relinquere in discessu viginti tormenta 
bellica majora cogeretur. Poterat utique tunc Gkdkssus magnam in 
hoste stragem exercere, ciim ipse cum quadraginta miUtum miUibus 



ITINERARIVM. 67 

knto pMm, sine «111 hoeds mfestatione, Wimariam MiUBipontom eTadere 
aiBit, ^t cnm Marachallo de la Force vires conjangeie. Ethoceiatqnod 
I^tfaaringi» Dncem pesBim^ (nt per erat) habere poterat : tristior itaqne 
eeptimo Octobrig die, de re bellidL confiRthatnms ad GkJaagnm {Mroficis* 
citnr. Hoc in itineie, ab emians in eam rem exploratoribtts intelligit 
Dnx, Regem Galliae non inde procnl Tenationi operam dare, contra qnem 
coa^fefaendendnm ipse Dnx cnm miUibns aliqnot egreBsns est, sed 
neacio qao ftto aH6 deerrans ab itiaere recto^ et Rege deriavit Circa 
eadem tempora fortiarimna Campidnctor JoanneB de Werth cnm pancn- 
lia legicnibna contra hostem, qui tnnc fbrt^ per pagos diapergns hserebaty 
moYit, sed cnm ille in tempore monitns esBet de Werthii adyentn, fiig& 
aalntem redemit. Qnem postridie nlterins proBecntaB in planiflBimiB 
campis reperit, et ad velitandnm coegit, ac yiginti qnatnor tnrmas ita 
BalntaTitntnennnSyBedneTexiUaqnidem, (qnae ipseinnoBtracaBtrag^o* 
rioB^ deportayit») BnpeieBBety qnin et reiiqniB adverBariomm legioneB, 
reUetiB mitte quingentiB carribns fhgam ded^e; cnrmB porr6 cam de- 
fecte eqnornm Werthins abdncere non poBBCt, igne concremayit Sexto 
decimo Octobris castra morimnfl versnB Blomont arcem non ignobilem^ 
qnam tnnc Galli tenebant, hi cnm de noBtro aoceBsu cognovtee, aroem 
diBtnrbatiB tnrribns et mnris oon&stim destitnemnt. Atqne sic tandem 
OallaBBJoa castm attjgimns vireBqne noetras conjnnximns, cnmqne hoa- 
tilea copiflB k nobis non nisi dnamm horarnm spacio abessent, Tallis fts- 
Biaqae itanoa Bepeimnfl, nt nnlhifladversariomm machinispateretacceflsnB. 
Interim cptimns Lotharingi» dnx, non pntavit sqnnm tantum se de- 
feaaivA oontmBomani tmperii hoBtes geBsiBse, nisi et o£Bmsivaarma contra 
Wimarieaflem marte prcpitio expediret. In Wimarienaia itaqne impe- 
dimenta cnm incidiflset et salvum conductnm fndissety ipsos cnrrufl c^m 
piovahere non poflset nna cnm tormentisbeUicis, concrematiflrotiflomnia 
diflperdidit. Quam injnriam non ftrentes Gkdli magnis oopiiB ia noB 
inroAre» tantiflqne viribus nostroB provocav^re, ut totum diem Croate, 
Hungari, et Poloni rem geiere, et eorum impetnm, modemti snstinendo, 
infiingem ooacti fuerint nniveisufl exerdtus noster tunc non speiabat 
alind qaam atrociBBimnm prelium, sed Dnoibus visnm ut in conunodiom 
tampom diffenetnr. Qnanta interim htc miUtum et equorum finne et 



68 ITINERARIUM. 

tabe perenntium multitadoy in castris noetris fiierit dispersa, difficile est 
dicere difficilins credere : dolebant pleriqne tot martios animos eztra 
prslium inter amicos stemi. Postridie cim stationem snam adTersarii 
nostri solyissent insecatus est eos Werthinsy satins ratns glorios^ in prselio 
occambercy qa&m in castris desidem cnm inopi& Inctari. Ejas reditnm 
cum prflecipui ducum avid^ expectarent, tandem sine magno frnctu rediit. 
Hoc tempore OaUassiu ad sumptuosissimas epulas dncnm pnecipaoe in- 
vitaTiti et primum quidem locum in mensse capite occupabot Dux FIo- 
rentinusy ejus latns cingebant dexterum quidem Legatus Eminentissimi 
Electoris Moguntini Archicancellarii totius Imperii» Comes de Gron- 
sweig Tormentis prflBfectns in lag» exercitu ; Gkdlassus, Werthius, et 
Marchio Passampier generalis vigiliamm prsses. Sinistrum antem 
Eminentissimi Cardinalis Hispaniae Legatus, Coloredo generalis Mares- 
challus in exercitu Imperatorio, Comes de G6tz locumtenens Mareschalli, 
senior item Wangler vigiliis prflefectus, aliique nonnulli generales pro sui 
quisque conditione : Nec erat ex colonellis ullus qui illi mensse asBideret« 
Die tertio et yicesimo Noyembris dissolutis castris Pfaltzburgo Tftbemas 
contendimus : sunt Taberase locus admodum munitus et ex prflecipuis 
Alsatise munitionibus, quem reoenter k Gallis recuperayerat Marchio de 
Grana. Hoc loco aliquamdiu substitit Gallassus, et ne miles otiaretury 
jnssit valla instanrari et munitioni isti ea addi qufle deesse Tidebantur. 
Non defuit malesuada fames, qufle nostram exercitum identidem secuta 
est. Vidisses amice Lector hoc in itinere si nnqnam alijts splendidis- 
simam miseriam, matres paryulos suos exponebant, ne ipsse essent tam 
cradelis mortis testes oculatfle ; yidisses miUtum prflecipuos inter niyes 
animam fame extortam redderey et qui nuUi hosti exterao unquam oes- 
serant, nunc domesticfle miserise yictas ultro porrigere dextras : yidisses 
passim in cadayera eqnina et boyina sedulo inquirere militem, ut tantis- 
per animam, ad evolandum promptam^ retineret. Has inter miserias 
coacti fuerunt belli Dnces exercitum diyidere, et aliqnam quidem Ligae 
partem ad Treyiros, aliam ad Leodienses ablegare. Caesareanas yero 
copias tripartito secuerunt, partemque unam seniori Coloredo Generali 
Mareschalloy in confinia Gallifle ducendam conmuseronty alteram junior 
Coloredo Yice-^Mareschallus in Burgundiam abdoxit. Tertiam sibi 



ITINERARIUM. 69 

ChJksfBfl retiuait. Nostra tnnc Legio cnm Generali Prsefecto Yigiliarani 
Waagler in hybema abiit, recta igitor Bockenheimiam direzimiu iter, 
quod non ita pridem Daci Lotharingiae k CasBaiA camar& Spine, post 
longam oontra NaMoviam disceptadonemy com viginti qoataor pagis 
lifwigBatam faerat, detn per Sarbrack transivimoB» est ea civitas satiB 
ampUi in medio Sane ccmstitata, yisitarqae in e& arz magnific^ exstracta, 
condavibas et aoliB egregiis visenda. Incidi htc in Nobilem Dominam 
Marchionis Darlacenflis Filiam, Mariam Elizabetham, Comiti NasBoa- 
ienai tonc nnptam, qnfle dissertiflsim^ lingaam lAtinam loqaebatar, phi^ 
loflophiciflqae etiam difldplinifl commod^ ezcalta erat^ versafl item artifi- 
ciofliflBim^ in metrnm stringebaty malt& militam nofltnNram admiratione. 
Hinc in Walderfangk k Qallis inseflsam progressi samafl, k qaibafl 
oppidnm nobis tradi postakyimofl, qai cam rennerent yi cepimasy et ad 
mium onmefl in prfleflidio exifltentefl mactavimas. Hoc oppidnm hybemifl 
noetrifl aflsignabatar, cnm verb id abnaisflet Colonellafl noflter ob yictafl 
inopiam, atqae ad Gallasflam indignitatem rei detaliflset^ ab eodem 
nihilominns jassas est iteram locam illam acceptare. Hoc anno exennte 
ez Pohndft nobis sappetiae missse sant octo millia militnm selectiflsimoram, 
qnoram yezilla hanc prseferebant Epigraphen Avis Aqnila grandis, 
magnofl hostes pellit. Qailibet militam eoram daplici armabatar acinace, 
altero ad latos propriamy altero ad eqai ephippiam alligato. Eodem tem- 
pore ad nos perscriptnm est de dissensione inter Gallos, Scotofl, et An- 
glofl ezorta in HoUandifle partibafl, flicat et de lacaleutft Gralloram clade 
ifltic acoept&. Qaod item Dt^nkirkani viginti flnpra dacentafl navefl ab 
HoUandifl obtinniflflent. Dncem item Boannensem Regifl Oalliie per 
Italiam Mareflchallam rem infaaflt^ contra Hiflpanofl geseiflfle, et an k cam 
ezimio exercita Dacatam Parmensem ^ manibafl Gallicifl dimittere co- 
actam esfle. Postremo Decembrifl die Yice-Mareflchallafl Coloredo, on^ 
cnm Mercj et Passampier ad Laxenbnrgenses movit, eo qnod Wimari- 
ensifl Dax Benuirdafl nescio qaaa tarbafl cieret. 

Ad Annum Christi M.DC. XXXVI Ingressus. 

Inennte anno sapra flcflqaimillesimam centeflimo trigeflimo flexto, dax 
noflter eztrem& presflafl inopi&, omnem indagavit viam se k dnplici hoete 



70 ITINERARIUM. 

fame et OMib defendendi, Hlam itaque ut ezpagnaret, hos aggresBHB est, 
ac copias snas cnm TheoniB yillam abduxisset in rip& Mosellie fluniiniB 
cui civitas adjacet ezplicavit. Ducit hoc flumen nomenclaturam soam 
k confluenti& Mosse et Sellffi. Moea enim postquam k montibns Akatie 
prorumpit Tario ambitu ad Sellam civitatem flumini cognominem com 
Sell& fluvio se conjungit, et ne auctori SeUse ingratus sit Mosa nomen 
ejuB suo adsciscit Moseliaque deincepe nuncupatur. Hic dum subeiBtimus 
molitorem prop^ metas habitantem adyersarium habuimus san^ infestiB- 
simum ; eum necromanticnm multi putayemnt, sed Tanifl reor augura* 
tionibuBy cum ipsum potius militari Bolerti& omnia sua prsBstitisse opiner. 
Hic dum multa yariis in locis damna miiitibuB intuliBBet, tandem et ipee 
k ruBticis circumventus est et occiBus. Ckneralis noster ad Theonis- 
▼illam ponte navali stravit Mosellamy cujus ope omnis exercitus trajecit« 
Postea Yer6 cum rite omnia ordinasset, ipee Bruxellas ad Eminentissimum 
Hispaniarum Cardinalem abiit, de rebus beUicis consiUum petitumB. 



CAPUT XVIIL 
De Initio et Causis Belli d Lotharingia Duce contra Galhm msceptu 

[UM GaUorum Rex Ludovicus XIIL yideret se confce- 
deratiB sibi Suecorum copiis contra CsBsarem commod^ 
suppedias ferre non posBe, nisi Lotharingiae ducatum 
certum et securum in Germaniam aditum obtinerety 
petiit primikm consuetis Regum, hoc est, armatis pre- 
cibns, k Lotharingise Duce Carolo III. ejus nominis, ut sibi ad tempus 
quasdam urbes in suo Ducatu reUnqueret. Quas cum se prudentissimus 
Dux citra totius patriee interitum Francorum Regi negare non posBe 
yiderety ne se simul suosque perderet annuit postulatis, qnantumTis sa- 




ITINERARIUM. 71 

gacilHRiBii0 Priticepfl probi perspiceret, qao transverBam res tota itura 
eflset. Noa stetem&t hoc loco machinationes Ludoyici ; cum enim tam 
felici principio vidisset Ducem» quem consensurum haud putayerat, 
urbes suas sibi concessisse, plura postuhire est ausus, accitum ergo jussit 
arma quse pro Imperatore Ferdinando contra Sueciae Regem sibi fosdere 
junctum susoeperat, deponere, sibique in suam suommque securitatem 
dare Nanoeium, munitionem Lothariugis totius prsecipuam : cui Lotha- 
ringie Dux pro eft qua est humanitate, respondit id fieri difficulter posse, 
exensana feoda qnsB ab Imperio haberet, ideoque ut fidelis Yasallus 
debere se Domino feudi in necessitate succurrere : Qnod ad Nanceium 
saaTisBim^ apertam injuriam apud Ludovicum Justum est deprecatus, 
cikmqne Rex acrius ita se fieri yelle urgerety aperti disserteque n^vit 
se k Csesarianis partibus abscessurum, cum majores sui ab omni retro 
vetostate pacta ecmventa cum Cssaribus semper inviolata sanct^ ser^ 
vassent. Hsbc res, quie Duci Carolo laudem fidelitatis dare debuerat, 
initium fecit Gkdlici in Lotharingicam domum odii. Interim ut belli 
jnsti cansam plebi Qallus obtrudereti spargi in vulgus fecit, Carolum 
contra se conspirasse; ac velut Yasallum Qallice coronae obedientiam 
debitam negare : sororem insuper suam, contra inhibitionem Regis, et 
Regni statuta Fratri Regi obtrusisse conjugem, &c. Itaque Nanceium 
▼alido exercitu cingit, atque post aliquantam obsidionem in suam potes* 
tatem cogit* Reliquerat id temporis Carolus Fratrem suum Nicolanm 
Franciscum Sacr» Romanie Ecclesiie olim Cardinalem qui Ducatum 
in 8Q& abeenti& cum pleno jure regeret, paciscereturque amicitiae con- 
servandsB gratift neutralitatem pro se suisque tunc subditis ad libitum 
cnm Oalliamm Rege, et vel sic ipsnm placaret, sed nec hoc quidem ex 
voto oeBsit; capti enim urbe, et Cardinalem nuper, una cum recens 
nnpt& claudi& in ciqptivitate detinuit^ probeque, custodi& adhibit& intra 
domesticoB parietes conclusit. Hi cum se retineri tam soUicit^ vidissent» 
snspicati quod res erat, de clande8tin& fug& consultare inter se coeperunt : 
adhibitis dein in consortium c<msilii fidelioribus aulicis, honestam fugam^ 
proboesB captivitati, quantumvis iniquae, prsBponendam esse seri6 con- 
clusemnt. Pcsito ergo Ducali habitu, plebeias et rusticas vestes ads'^ 
ciseunti impoBitisque dorso fimineis corbibus, veluti fimum deportatnri in 



72 ITINERARIUM. 

vineasy dexterrini^ elabuntnry directoque Italiam TerBHB itinere rectissi'^ 
miB semitiB deducuntor. Nec minos Heurica Principis Pfaltzbni^erais 
conjnx prudens invenit evadendi commentnm. Erat tnnc fort^ jnvenis 
ex optim& AngliaB nobilitate orinnduB in nrbe» qui ob tibise pericnlosiini 
dolorem voverat ad dies aliquot sacrum Deiparae sacellum, miracoliff 
clarum invisere: Hic in sno essedoi quo vehebatur hanc Principem abs- 
condity eduxitque ad sacellum ubi erant £qui dispositiy qui utrumque m 
tutiora loca, hoc est in Comitatum Burgundiae deportarent. Hinc postea 
periculosa audaci& per Oallias cautissim^ profecti, in duos equites nobiles 
fort^ fortuna incidenmt, qui Dominam hanc comitersalutatamagnovenint 
cum ver6 se deprehensam vidit ad preces confugity rogans viros Gkdios, ne 
qua sibi Principi foeminee fraudi essent» vel hoetibus proderent. Quod ipsi 
polliciti, securam Bmxellas dimiserunt. Margaretha porro altera Dacis 
Lotharingise soror, et uxor Fratris Regis Galliarum virum mentita 
Nanceo Theonisvillam delata est. Domina denique Nioolaa uxor Ducis 
Caroli Parisios deducta est, ubi etiam nunc detinetur. 

Rex Franciee cum totum Lotharingise Ducatum sibi subjecisset, in 
civitate Barrensi eeneam erigi jussit colnmuam cui inscribi fecit causam 
proscripti Ducisy vetuitque Nancsei, edito et in publicum evulgato edicto, 
ne post hac ab ullo cujuscunque status aut conditionis indigenft vel 
extraneo Carolus, Lotharingiae Dux appellaretur. Mox in Religiosos 
saevitum est, pluresque Lotharingi& exesse judsi, reliquis sever^ inhibitum 
esty ne posthac pro alio quam Ghdliarum Rege preoes in toto ducatu 
funderent. Qnkm verb id rect^, viderint aequi rerum sestimatores. 
Scio quoque certorum et fide dignissimorum virorum relatione, id ipsam 
etiam pluribus in tempestate Suedic& ex Gkrmania in Gkillias exulatum 
exactis contigisscy quibus et vincula interminata et carceres, aliseque 
poenee statutse si post hac pro Romano Imperatore solennem Ecclesiae 
precationemy quam ipsi quoque Oalli suis missalibus imprimunt, public^ 
pronunciarent. 

Sexto decimo Januarii Colonelli Corpus, et Ludovicns Croatamm 
Legionibns Praefecti cum nostris Dragonibus septem Equitum Oallonmi 
turmas viriliter cecidemnt, interceptis ceutum quinquaginta Equis. 
Trigesimo ejusdem Longovicum perreximus arcemque vicinam Grallioo 



ITINERARIUM. 



73 



pnesidio firmam obsedimus» nec mult6 post ad paciscendom Gallos 
ooegimus. Sub hflec tempora Mogantia et Confluentia aliseque adhuc 
urbes ad Imperatorem redi^re. Yigesimo septimo Febrnarii j ussi sumus 
MartiByiQam aggredi, paruerat illa nuper partim Hispanis partim Lotha- 
ringOy jam yer6 ciyes adyersariis solyebfiuit yectigal strenu^ne contrl- 
buebant hosti, ut yer6 pauI6 post nostris se subdidit armis, quatuor 
scutomm aureorum millia (duploues yocamus) jnssa est pendere nostro 
Generali Coloredo, et quot septimanis mille imperiales militi. Arlunam 
qnoque ciyitatem oepimusy qu® nometi k Lun& sortita est, cui olim indi- 
geDse aram erexerant^ cujns monumenta etiamnum hodie spectantur* 
Arluna ergo dicitur quasi Ara Lunae. Yeris hujus anni initium, sicut 
et reliquus progressus asperrimus fuity ita ut miles maI6 yestitu instmctus, 
yix posset se k frigore defendere : multi rudes boum suumque pelles 
arcendo frigori, corpori circumligabant. Ineunte yere, Croatse tres 
Legiones Gallorum animos6 adorti, omnes contmcidayemnt, paucnlis 
primoribus, quos in captiyitatem abduxemnt, exceptis. Poloni quoque 
et Hungari opimas tuUre prsedas, sed cum se auro locupletassent, pngnam 
renu^re quoad Mercj pontem nayalem struxit, per quem transire omnes 
compulit, ut in Campaniam excurrerent Gallosque in&starent, quod 
paul6 post declarabitur. 




CAPUT XIX. 

Ue Progressibus nostrorum contra Gallos, 

EGIO nostra in mandatis acceperat pontis aditum cus« 
todire> quoad omnis exercitus transiisset, in quem finem 
Bubitaneum opus, immanem secummque aggerem eges- 
serat contra hostium nobis iminentium incursum. Cum 
yero Poloni negarent se pugnare posse aut yelle, nisi 

L 



74 ITINERARIUM. 

Btipendia ipeis solyerentary imo retro ad hyberna pristina oederent, nostra 
legio coacta est adultft nocte fugam capesserei pontemque post se accen- 
sis injectis fascibuSy asseribnBque in Mosellam dejectiB diBturbare. Hino 
ArviUam contendimufl ao stationem illic ad tempus fiximuB, multaqne 
inde Gkdlis damna dedimus. Dici haud potest quantam Croatae Dra^ 
goncBque nostri hisce in partibuB exercuerint Bseyitiam, pagOB obvio» 
concremando, depraedando urbesy trucidando sine discrimine nobile» 
ignobilesquey mulieres nobiles sacraaque Deo virgineB ad suam libidinem 
rapiendo, prfledaB injustas &ciendo. Diyis dicatas Eoclesias Tiolando, 
pudet dicere* non reor ipsos Turcas Saracenosque graviora unquam 
damna inferre Christianis potuisse. Atque, quod mazim^ detestandom 
est, haec omnia impun^ &ciebant milites, indulgenti& utique eorum qui 
exercitui summo cum jure prseerauti qui ut se iocupletarent, nihil pensi 
ducebant, jnrene an injurili miles prfeliaretary nec curabant magnopere 
an amicis an hostibus prsedas abstulisBent* Unde mox Divina ultio 
nostros nec lento pede insecutay hostiUque manu in ea loca, unde exie- 
ramuBy repulit ; ubi inexplicabilis erat annonse difficultas. Rustici quo- 
que nobis infesti, plures nostrum ex insidiis partim, partim apertft yi 
mactabant, et ubi arma deerant, Budibus palisque res rustica agebatur. 

Quart& et yigesim& Martii cum Lotharingiae Dux iterum se n^tiorum 
cau8& Bruxellas contulisset, in yice-Mareschallum Coloredo Juniorem 
circa Luyr Galli impetum fecemnt^ et licet Coloredo se tunc virum 
fortem, impetum multo tempore sustinendo, hostique obsistendo, pne* 
buerit, ipseque semper In prim& acie pugn&rit, dissipatis tamen copiis» 
captus CBt, Parisiosque abductus. Hoc anno etiam plnra qukm viginti 
militum millia fame enecta sunt : atque illa erat tunc pugnandi ratio ut 
integri exercitus, qui nec hostem yiderant, unico quasi flatu dissipa- 
rentur. Decimo Aprilis noetri missi sunty ut aditum Metis yicinum 
interciperent^ sed non multb poBt non sine clade et ignomini^ redire 
compulsi sunt. Non procul hinc rustici plusculi tumnltuantes in arma 
ruerant, qui ex sylyis et insidiis militem infestabant, opimasque s«epe 
ducebant prsedas. Hi ut eo securius prsedarentur, rem omnem fami- 
liarem coemiterio infoderanty crucemque ligneam juxta posuerant, ne 
quis illic alittd pneter cadayer latitare suspicaretur : quorum insolentiam 



ITINERARIUM. 75 

et latrocinfindi impmiitatem cam ffigi^ diu tulisBent Croat», agmine 
tandem ft^, magno in eos impetu rnant, ao partem rnsticoram Btemant 
partem capionty cumqoe domoB iUorom diripere vellent, prseter nudoa 
parietes omni subaidio vacuoa reperiunt nihil; ad qusestionem itaque 
nonnuUos abripiunt, acnterque in obstinat^ mutoe animadvertont, qui 
tamen tant& constantift, saperatis plnrimis et ueyianmiB tormentiB silen- 
tium ueryaTerunty ut nil quidquam de theBauria et prsdifl illoram resciri 
poBset. Quoad demum mulierculam immani haustu (Suedicum ab in- 
Tentoribus Suecis appeilabant) saturam ad proditionem coegerunt. 
Haustns hic (immane dictu) hoc fer^ modo propinabatur. Reclinabatur 
supinus rosticus, intra cujus dentes interjiciebatur bacilluSy qui patulum 
et apertom rictum retineret, tum Ter6 tamdiu infundebatur aqua quoady 
distento instar tTmpani yentre, prsefocaretnry vel pecunias absconditas 
pandereL Hanc tantam inhumanitatem immanitatemque pio lectori 
detestandam execrandamque relinquo. Hoc anno, qui fuit multornm 
sermo, fides sit penes auctores, Gkdli Imperatoris Effigiem Yirduni in 
crucem seu patibulum ignominiosissim^ egisse dicuntur : quod quidem 
cgo haud reor : Quis enim credat tantam in Principem optim^ Catho- 
licum injuriam, k Rege Christianissimo subditis impunem esse per- 
misBam ? Calendis Maii ex Sebachian& Legione turma una Oallorum 
sensit Tictricia arma : Lotharingiae Ter6 Dux obsidere c€epit Leodium 
sine fiructu tamen aliquo, cum ciTes essent et Tiribus et loci securitate 
superiores. Interea sub nonum Julii Dux Bemardus Wimariensis cnm 
Cardinale de la Yalette Gallo, Talidissimum exercitum admoTcnt Ta- 
bemis Alsaticis, simulqne commeatum, quo omnino destituebatury^Ha- 
ganoam dedncunt, opportun^ adfb^re, cum magna illic glisceret iam^. 
Nos Ter6 Luxenburgum Tersus jnssi sumus pergere, sed cum nos 
hostium insignis turma impedire TcIIet, resolutis mox animis in eam 
moTimus, et quamprimnm in fagam conjecimus, eam nostri secuti 
sunt ad rudera templi alicajuSy ex quibus illa non sine sanguine nos 
impugnaTit, cum Tero nos igne injecto contra ipsam ageremus fortius, 
mori potius Toluit quam se nobis dedere, pauculi ex turma illa peramplam 
ingressi caTemam> inde acriter prsliabantur, quoad omnes Titam in san- 
gnine ponerent. Hoc eodem tempore GhJIi ad iTodium Polonoram 



7« ITINERARIUM. 

pecora abegerunt, siiimlqae priiD& irmptione dno vezilla ipsis eripa^rcv 
quam ignominiam non ferentes Poloni, conTOcatis yiribus collectiBque 
animis in GhilloB ienub irruerunt, trucidatisque quadringentisy tria Bigna 
cum BigniferiB, et supremo yigiliarnm Prsefecto uno, pluribuBque Tri- 
bunis in castra retulerunt. Moverat interim Mercy cum octo miUibns 
ut Ducem WimarienBem ab obindione Tabemensi impediret, ac die sep- 
timo decimo in campis pabulantes ducentos Oallos offendit, quos canoi 
equis ad sua castra deduzit. Die non& decim& ejusdem Poloni itemm 
irruptionem in Wimarienses parant, ac felicibus ausis mactant pluscuIoB^ 
capiunt viginti circiter non infimse sortis milites. Hoc successu animo» 
siores vicesimo tertio hujus egrediuntur iterumy secumque quadrin- 
geutos equos abducunt. His modicis cladibus nil motus BernarduB 
Dux premere pergit obsidionemy unde ex Ibemorum Legionibos dase 
mittuntur in succursum eorum, qui ad Taberaas hostem impetebant : 
Per media itaque hostium castra Sarae-pontem prim6y inde in Homburch, 
tum per Keiserslauderay Neostadium in Palatinatu inferiori situm, hinc 
Landavium magnis itineribus properavimus. Hlc etsi Oallassum non 
procul ab Argentini validum exercitum haberCy pontemque non procul 
inde navalem straxisse inteUigeremus, Taberais tamen succurrere vel 
non potuit, vel neglexit. Interea hostis immaniter quatit moenia, et suis 
spem facit vi occupandse urbis : Hic cum Iberai periculum imminere 
urbi viderunt, in hostem strenue excurmnt, in qua excursione Butleriani 
egregi^ se habuemnt : ducebat eos tunc fort^ Colonellus Mulheim, cum 
quo non minoribus animisrecta in hostem ibant Capitanei Stivin, Alex- 
ander Mac Daniel^ et Petras Oeraldinus. Ex hostibus occid ducenti 
circiter^ ex quibus officiales viginti, inter quos Greneralis Hebron 
Scotus, et Comes Hanoviensis, ipse etiam Dux Wimarius secnndum 
manum leviter vulneratus. Nondum oogitabant tunc Taberaenses civi- 
tatem dedere, nisi miserabilis et obscoena fames eos etiam nolentes ad 
deditionem oompulisset. Cum ergo oommeatus omnis defecisset, ita ut 
ultra praeliari exhaustis viribus non possent, viderentque hostium in ob» 
sidione pertinaciam, die quint& decim& Julii pacti sunt oivitatem his 
conditionibus tradere. 
I. Ut vexillis pansis egrederentur. 



ITINERARIUM. 



7T 



II. Ut liceret caivis sua impedimenta avehere. 

III. TJt militari modo paratis ad pugnam armis, ad Gkdlassica castra 
dedacerentar indemnes. 

Oloriofl^ san^ prsesidiarii se defend^re, octo enim insultns cam gravi 
hoBtiam incommodo animos^ repalerant, et licet Tabemas Ceesari seryare 
non potaerint, immortalem tamen laadem sant consecuti. Sab yigesi- 
mam tertiam Jalii Hungarise et Bohemiae Rex Ferdinandas III. castra 
nostra inyisit, atqae ab omni exercita majoribus minoribasqae tertiam 
exoneratis fistalis est salatatas. Camqae aniversa rect^ ordinasset in 
Marchionatam Badensem est reversas; Qaocam ivit Lamboj vir in 
paaciB strenaas et reram bellicaram imprimis gnaras, qai qainqae le- 
gionea dacebat, inter quas erat legio Jacobi Gordoni. Hic Lamboj 
paal6 post Brisacam cam sais discessit, seqne cam Reinacher conjunxit, 
qai militi enervi in tres dies commeatum liberaliter at potuit praestitit. 



CAPUT XX. 

De ulteriore progressu nostra contra Gallos. 

[ RIS ACO, Commeftta^ ut dictam est, in tridaum instracti, 
per Dann in Bui^undiae Comitatum movimus. Bur- 
gundi san^ novos nos hospites liberalissim^ habaerunt, 
nilqae nobis ex bonis omnibus sabditorum, praeter Ec- 
clesias et molendina, sanctam esse et clausum voluerunt. 
Est cseterum Bargundiae Comitatus fertilis omni genere rerum vini et 
frumenti ferax. Hic dum quiescimus tantisper, Croatae nostri ex insi- 
diis in sylvft GkJIos expectant, qaos ciLm magno impeta in nos tendere 
vidissenty k tergo ex improviso adortos egregi^ salutanty mactatis eorum 
plarimis, captis reliquis. Hinc ad Balansanam arcem expugnandam 
ducti samasy qaam post aliqaas molestias superatas andecimo Augasti 




78 ITINERARIUM. 

GkJliB eripoimnB. Hic cum prseterea nihil obstaret, ut copias nofitras 
cnm Burgandicis conjnngeremttB» viginti qainqoe millinm ezercitnm 
conflayimus. Die Yige8im& tertili Angusti SereniBsimns LotharingiaB 
Dnx cum quatuor militum millibus ad nos accessit, ut toti exercitni cum 
imperio summjO prseesset ; qnem festo bombardamm sonitu submississim^ 
salntavimusy ipseqne nobis yicissim qn& yerbis qn& signis, galemm sem* 
per manu praeferensy sommam hnmanitatem exhibuit. Obsidebat tunc 
Dolam ciyitatem Bnrgnndiffi et omni munitionis generci et bonis literis 
clarissimam Princeps Condsens GkJlus cum eximio et selecto exercitUy 
contra qnem arma expediyimus : Hic yer6 cum yires nostras majores, 
qnkm crediderat, andiyit haud secnmm expectare ratns, sucoensis ten- 
toriis solyit castra, et fngd infioni qnidem, sed secnrft elapsua est. Nostri 
etsi libentissim^ adyersarios insecuti fnissenty qnia tamen yineta, inter 
qu9B incedebant, expeditum cursum impediebant, spiritnm promptum 
licet aegr^ admodnm comprimere debnemnt. Obsederant hanc urbem 
tribns ipsis mensibus maximis impensis Gkilli, sed prop^ nihil laude dig- 
nnm, yel memorabile tot& iM obsidione peregemnt, et pro gIori& snm- 
mam ignominiam retnlerunt. SoIut& igitnr obsidione pars exercitns nostri 
in nlteriorem Galliam promoyity pars in Bnrgundi& in omnem fortunam 
intentay substitit : ne tamen plan^ otiarentur yigesimo secundo Angnsti, 
septem eqnitnm Gallomm turmas omnimodo dispersemnt. Lamboy yero 
ponte strayit fluyinm, per qnem exercitnm snnm Grainm yersns traduxit. 
Est porr6 Grainm ciyitas non tam yasta qukm munita, aptaqne sseyien- 
tinm hostium furorem retundere. Hic dnm snbsistimns multa hinc inde 
hostibns damna dedimus, quoad undecimo Septembris castra nostra sol- 
yere jnssi sumns, ac nostras copias cnm (Jallassianis jnngere^ intendebat 
eiiim Gkdlas Wimariensem cum Cardinale de la Yalette in ulteriorem 
Galliam cogere, ne post se uUum metuere deberet exercitnm. Hoc in 
itinere Croata qnidam nescio qno &to in Bnrgnndicomm msticomm 
manns solus delatus est, quem expoliatnm omnibus yiyum inhumarunt : 
Tridno post cnm nostri Dragones illum locnm transirent, yiderentqne 
insnetnm et noyum illic tnmnlnmy pntarnnt preciosas illic res defossas 
latere efibss&qne humo, in Croatam nondnm exanimem inciderant, qni 
cnm erecto brachio petiisset auxilinm se surrigendiy mox rogayit qnis ille 



ITINERARIUM. 79 

; dies 7 Yeneris, reepondemnt noBtri: Itane Ter6, ait, ego tertium jam 
di^ Iioc in Ergastolo egi, dies euim Mercorii erat, cnm Tivus k pesei- 
mis latronibus rusticis ad mortuorum sum delatus habitaculum. Septim& 
et ▼ige8im& dicti mensis die Gkdlassianas copias attigimus, et mox se- 
quenti die Tigesimft octayft contra Oallos non procul k nobis dissitos 
egressi sumus, qui oum de nostro adventu audierunt, mox metu dilapsi 
sunt. Htc yero dum Marchionem de Orana cum tormentis bellicis ex- 
pectamnsy variis excursionibus nostri plures hostium in castra adduxerunt 
captiToe. Pridie S. Michaelis Archangeli Marchio de Grana adesse 
nnnciatur, Oallas ergo conTOcatis ipso Archangeli festo omnibus Gene- 
ralibufl et Officialibus iuTitUTit eos ad Missse Sacrificium, et Concionem 
andiendam quam Pater de Societate Jnsu habuit, egitque de pugn& S. 
Michaelis in rebelles cobIo AngeloSy ductaque inde similitudine, uniTcr- 
sos ad fortiter praeliandum pro Dbo et Cflesare hortatus est. Hinc contra 
hofltem mox itnm est, mandatum enim Regis Hungariae urgebat ut res 
prcelio decemeretur. Sexto Octobris die Dux Wimarius Croatas in- 
faostifl auspiciis impetere Toluit, nam cum militem nostrum praeter spem 
Tigilem reperissety quam Croatis intenderat, ipsemet cladem tulit; atque 
tunc Croatae post caesos plurimos duos Tribunos cum Equitibus octo et 
quadraginta Equos coeperunt. Hac clade acceptft Wimarius ad dolos 
animum couTertit, emisit enim in Castra Croatamm ex diTersft parte 
turmam duplicem, cumque un& in Croatas pergeret, Croatse nil ex dterft 
parte periculi metuentesy totos se in eam partem conTerterunt, cumque 
hostem incautiiks longinsque insequerentur^ altera turma ex ali& parte 
irmit, omnesque eorum currus et impedimenta subducit. Hsec dum 
fiunty epulabantur interim et Baccho litabant plurimi^ cognit& Ter6 post- 
modum fraude, deinceps magis magisque hostem obserTarunt nostri, nec 
andebant ante in campum egredi, quam Picolomini et Joannes Werthius 
adTcnissent. Interea Marchio S. Martini cum Butlero Oenerali Tigili- 
arum Prsefecto adT^tat cum octo militum millibus et duodecim tormen- 
tis bellicis, de quorum adTentu hostis monitus, solutis castris ali6 abiit, 
quem Tige8im& Octobris in silentio sine sonitu buccinae et tTmpani pIeD& 
et fbrmat& acie insecuti sumus, numero circiter ad quadraginta militum 
milliay hoc &re ordine. Quatuor l^ones agmen ducebant in acie, has 



80 ITINERARIVM. 

seqiiebaiitar pedites conclmd ez atiiqne parte insigni eqnitatn, snccede- 
bant ex parte dexterft et 8ini8tr& tormenta majora centnm omnino et tri- 
ginta, qnomm medium legiones aliqnot tenebant. Ita igitnr progresBi 
Tigesimo qnarto die eju8dem Tenimns ad oppidnm Mirbo» ad Marcbionem 
de Mirbo spectansy blc cnm se G^Uicnm preesidium dedere noUety k Bat^ 
lero et Wangler yi ezpngnatnm est cssis omnibns prseter eos qni ad arcem 
confngerant, quibus incolumitatem, si se dederent, spospondemnt. Vi- 
gesimo quinto bujns CroatsB nostri PostiUonem cum Uteris Regis Gal- 
Uarum ad Cardinalem de la Yalette interceperunt : quaeodem die jussi 
sunt Dragones omnes LotharingisB Ducem sequi, quos yigesimo nono 
sub noctem appUcuit ciTitati, quam GraUi nominant S. Jean. de Loan. 
* Calendis Norembris horll noctis primft GhiUos in suis propugnacnlis 
impetiYimus et felicibus auspiciis expuUmus, pugnayimus dein et moenia 
majoribus tormentis qnassayimus donec diluxit. Duoebat tunc fort^ 
agmen et semper in primft acie prseUabatur OeneraUs praefectus excnbi- 
arum Enckeferth mUes san^ mascnlus, hic suft pr8B8enti& adeo nulitem 
animabat, nt contempt& vit& in propugnaoula, tanqnam si nostra forent 
eniteretur. Superatis his omnibus, denuo moenia quassa sunt k matutino 
sciUoet dUuculo, usque ad horam pomeridianam tertiam, sequentem verd 
noctem quietam exegimus. Sub yesperam tamen tormenta nostra aU6 
reducta sunt, yocatique omnes Dragones exceptis soUs Ibemis et Scotis, 
qui pericuUs quam maxim^ erant expositiy seu id factum fuerit odio 
gentis aUenigenae, an negUgenti& et obUyione, hand Uquet, certum est 
eos h&c in statione tam yiriUter pugnaasey ut spectatores meruerint habere 
snmmos yiros, ipsum etiam OaUaflsumy Duces Lotharingiae, Florentiae, 
PortugalUse, Coloredo, Marchionem de Orana, Comitem Rippergensemy 
Baronem de Suis, Lamboy, Femamont, Mercj, quoad ipsis tandem 
suppetiatum missus est, jussn, ut creditur, Ducis Lotharingiae ColoneUus 
Vemi cum duabus Equitum turmis, cnjns ope hoetem repulerunt non 
sine grayi dade. Immortalem sibi tunc laudem peperit Waltherus 
Deyeroux, qui iUic cum Imperio praeerat. In societatem yer6 fortitu- 
dinis ejus yenemnt ColoneUi Worlochiy et Salomon de la MoyiUe. 
yice*ColoneiU D^esmond, Jacobus Grordon, Florinus Fiirstennaw. Jo- 
annes Henricus OaU yigiUarum Praefectns, Capitanei Steyin et Robertua 



ITINERARIUM. 81 

Pnrcel omnes Ibeml. Post hflec voluit hanc solvi obsidionem GaHaBsns, 
qnantfi verb confosione credi haud potest Hostis videns nostros unde 
Tenerant redire magnis animis insecutus est, nostrosque validis armis la- 
cessivit, tandem diu ancipiti pugn& GkJli in fugam abierunt, nostri yer6 
ad Mirbo castra seu stativa posuerunt. 




CAPUT XXI. 

De ulierioribiis contra Gallos Progressibus. 

^ D Mirbo dum subsistimus, nuUa memorabilis ezpeditio 
suscepta est, nisi quod tormentis bellicis se adversarii 
exercitus impeterent. Summa htc perpetienda fuit in- 
opia, cui sublevandse commodum vicesimo Novembris 
adducti sunt centum currus commeatu instructi, quos 
commiseratione militum passim deficientium fame, ductus, miserat in 
ezercitns aliquantnlam refocillationem Gkllassus. Quam hoc loco Bur- 
gundiones rustici cum nostro milite iniqu^ egerint, nemo mihi asserenti 
qnamvis ocolato testi credit. Hi militem sibi ante paucos menses salu- 
tarem morte et quidem yioIent& remunerati sunt, ita ut nec ipsis etiam 
primoribus exercitus pepercerint, si qu& in eorum manus delaberentur. 
Ita semper beneficia aliquando prsstita uauseantur, prsestanda yer6 
mnltis votis ezpetuntur. 

Hic edocti sumus de clade Hatzfeldiac& quam Banirius prop^ Witstock 
intalit injurift an incurift nescio. Hsec iuit causa cur retr6 nobis ceden- 
dam fiierit. Allatum quoque est nuncium de Ferdinandi III. inangu- 
ratione in Begem Bomanorum : quantam illa res in ezercitu causaverit 
Istitiam cakmus difficulter exprimet. Sed et in Hispani& fama tam 
lcti Duncii fuit celebrata; ut enim Hlustrissimus Comes de Sch6nberg 

M 



82 ITINERARIVM. 

CflBsarens apud HiBpanos Legatas, ad R^am aulam insperata haec nova 
detulit» Rex continuo insolita leetitiaB signa dedit, captivos etiam magni 
nominis Tinculis eximi voluity festos ignes succendi, et ad duo duca. 
torum millia in yulgus spargi. 

Non multo post in Germaniam eundum fuit cum omni exercitu, sse- 
yiente frigore et altissimis nivibuSy in quibus non pauci militum jam fame 
semianimes, reliquam emiserunt animam. Cum octavo Februarii Anno 
1637y ^ylvam nigram (G^rmanis Schwartzwaldt dictam) transiremuSy 
delatus sum in monasterium ordinis Cistertiensis, in cujus templo vidi 
columnas utrimque duodecim vastissimse altitudinis ex uno saxo conti- 
nuo excisas, vidi et bovinam pellem ex templi Tholo pendulam quse exn- 
vise illius pecoris dicebantur, quod dictas columnas in eum locum olim 
adduxisset. Pellis hsecy fateory tantee erat latitudinis quantam vix esse 
posse existimassem, nisi coram inspexissem : an ver6 vires bovis unius 
tanto ponderi trahendo suffecerinty penes eos, qui id asserunt, sit fides. 
Hinc profecti sumus septimo decimo Februarii ad fontem salutis, hoc 
est, Heilbruuy quo in loco vidimus Eminentissimum Dominum Electorem 
Moguntinum, Principem Portugalliffi, Marchionem de Grana, Gknera- 
lem Oeleen. Dehinc in Franconiam ivimus, in vift affertur nuncius de 
quindecim turmis Hassicis csecis, curribus trecentis commeatu onustis, 
interceptis, qnos ad Embreitsteinianam arcem suppetiatum miserant ; 
sicut etiam non multb poet de ipsft arce tanti momenti k Joanne de Werth 
captft. Adjacet haec arx Cohfluentiae civitati insigni quae nomen habet 
k confluenti& Mosellae et Rheni. 

Parta nuper victorift Banniricus exercitus totam lar^ Franconiam, 
plurimo Francorum metn infestabat, huc ergo jussi sumus excurrere la- 
trunculosque passim itinera infestantes compescere : vix hostis de nostro 
adventu audierat cum per Sylvam Thuringicam Erphordiam se subducit. 

Mortuus est hoc Anno M. DC. XXXYII. die quinta decima Febmaril 
sempitemft memoria et longiore vitft dignissimus Ferdinandus II. Impe- 
rator, multis calamitatibus diu exercitus coelo matumerat, in adversis om» 
nibus fidelis Dei famulusy vir vitse innocentissimae, pmdentiae singularis, 
quem nisi coelam terrse huic invidisset dubio procul seteraare debmsset 
in solio Romano. Magnific^ ei Viennae Austrise in templo Patrum So- 



ITINERARIUM. 83 

cietatis Jssvj quos semper, totamqne Societatem, ut filios dilexerat, pa- 
Tentatum est. Erexerant dicti Patres in medio chori ante altare prse- 
cipoam magnomm snmptnnm stmctnram, tanto Caesare dignam, qnam 
castmm doloris yocant. Hanc stmcturam sicnt et totnm recens exstmc- 
tnm templnm, atro panno vestierant exornaverantqne yari& pictnri et 
docto embiemate. Dnm ver6 nos in Franconi& ageremns, obtigit Capi- 
taneis nostris Steviuy Pnrcel et Oeraldino in Fnldensi Patri& pagus, ad 
qnem ruBtici trecenti confinxerant ligonibns aliisqne similibus armis, qnae 
cfleeDs impetuB cniqne dabat, bene instracti nt nostros illuc appropiantes 
prohiberenty de qnibns cnm monnissent Colonellnmy Croatamm snppetias 
acceperunty hi obstinatos in proposito cinxemnt, partim interfecemnt, 
partim in captivitatem abdnxemnt, qni tamen post quatuordecim dierum 
carceres, principis Herbipolensis precibus dimissi suut. Francones qui- 
dem pleriqne snnt Catholici, ex iis tamen prsacipua nobilitas Lutheranum 
sequitnr dogma. Hinc ortnm ut cnm nnper Nobilium bona fisco Cae. 
aaris transscriberentnr, Domini ad Saxonem Snecnmque transierint. 

Henae Martio tanta in Fnldensi Abbatift fnit remm omninm pennria» 
nt equifl et canibns mortnis non abstineretnr, et hoc loco tamen post tam 
varia Cttsari prsestita servitia Hyberaandnm nobis fnit, non qnidem id 
Imperatoris in nostros propensi88im& yolnntate, sed eorum quibns omnis 
cura oommittitnr pndendi invidi&. Sed nec hlc qnidem diu snbsisten- 
dnm nobis fnit; sub nndecimnm enim Aprilis in Hassiam eyocati sumns, 
ubi yari^ k rnsticis infestabamnry qnibus tamen semper superiores esse 
conati sumus. Die sexto decimo Memingam renimus ductore Generali 
Geleen, Tiro mansnetissimo Csesarique perquam fideli^ inde postea nlte- 
rius in Saxoniam progressi snmus. 




CAPUT XXII. 

De successibm nostris in Hassid et aliis partibus inferioris Germanus^ 

OST diutiumam longissimomm itinerum emensionem, et 
per yarios principatus discnrsionem, in Hassiam denu6 
rediimus An. M.DC.XXXYII. quart& et decimft die 
Aprilis. Postquam enim nostri felici auspicio cecidis- 
sent duodecim hostium turmas de exercitu Banniriano, 
ad Comitatum Honsteinnensem, jussu Geleen Oeneralis nostri, tantisper 
quieturi profecti sumus per 06ttingam (ubi nuper Suedicus miles virum 
religiosum vivum et spirantem excoriavit) et Dntterstadium. Hic Cro- 
atae nostri variis excursionibus, hostium plures mactarunt. Die vicesimo 
octavo Aprilis ad Bleicherodam portentum se nobis ostendit, noctumis 
enim horis apparebat crux candida mirse magnitudinis in aere, ad quam 
contemplandmn plurimi omnis sexus, setatb et conditionis homines docti 
indoctique evocati concurrerunt, variaeque super ei re pro genio et in- 
genio cujusvis dictSB sunt sententise, aliis bonum, sinistrum aliis ex eo 
augurantibus. Postquam pauculos istic dies substiteramus, noctumis 
diumisque itineribus curriculo in Wanfredt nos transportare jussi 
sumus, ad occupandum locum quem hostis non multo ante aliquantnm 
dirntum reliquerat } eum miles noster ut accepit facili labore reparavit. 
Hic in nostros Croatas hostis prim6 se vertit, cui ipsi strenu^ adversati 
sunt, ac altero die Maii Tribunum unum cum sexaginta captivis aliis 
ac centum Equis in castra nostra addux^re. Fortibus etiam praeliis hoc 
loco nobis confligendum fuit cum fame, cum enim et hominibus et pe- 
coribus alimenta deessent, immaturse segetes depascendse fuerunt. Cro- 
atae interim solennes suas excursiones continu&runty ac multoties centum 
ducentosve ab hoste captivos reduxerant, adeo ut totus exercitus adver- 
sarius maturrim& fug& sibi consulere coactus fuerit. Potuissemus tum 
commode omnem hostem extinguere, sed cum Generales longiiis k nobis 



ITINERARIUM. 85 

distarent qaornm arbitrio pngnandam erat, uec tam sabito literse per- 
ferrentory occasio paolatim optima effugit. Sed et ipsi dum fagerent in 
legionem Wahlii irmpenmt et nnam prop^ turmam omnino pessum de- 
derunt. yicesim& Maii Castra moyimus, prseterfectique MiiUiusium 
et Langensaltz die tandem yicesim& terti^ Erfurtum attigimus. Non 
procul hinc aberat Dn^ckmiiller cum Croatis et cataphractis, hic uno 
impetu hoetem aggreditur, et bono eventu quadringentis captis sexcentos 
occidity simulque cum impedimentis duccntos quinquaginta equos in 
nostra castra intulit. Intra hunc mensem quo hoc loco subsistendum 
fiiit, saepius faostem ad pugnam lacessiveramus, sed cum nusquam com- 
pareret in campo, jussu Generalium Geleen et Sperreuter, ex improyis6 
ad arma conclamatum et classicum cantatum est, quod audientes adyer- 
sarii in aciem prodiSrunt, ssyoque prslio nobiscum congressi sunt. HILc 
pagn& ntrimque plurimi ceciderunt, yulneratusque h nostris est Patritius 
Purcel supremus yigiliarum preefectus. Promoyimus deinde castra, 
ounciosque Lipsiam ad Oeneralem Gallassum (illuc enim Prag& dis- 
positis equis curriculo yenerat) misimus, ut quid de csetero nobis agen- 
dam essety intelligeremus. 

Decimi septim^ Jnnii Guilielmus Wimariae Dux, nostrum Generalem 
honoris grati& adiit, pluribusque cum eo perhumaniter locutus est. Dum 
yer6 nos ad Hatzfeldicas turmas pergimus, yeninnt in succursum nostrum 
decem Croatarum Legiones rmk cum Legione Junioris Wangler, et Le- 
gioue Comitis de Bruay, ita ut e&dem hor& simul in castra Hatzfeldica 
in quibns erat Gdtzius, peryeniremus. Hic dum aciem in Bannirium 
paramusy ipse cum omni suo exercitu elabitur fug&, et celeri gradu^ nos- 
tris semper yestigia hostium legentibus, Landspergam discedit. Cum 
yer6 Grallassus certis nunciis accepisset Bannirium cum exercitu transire 
in Pomeraniam, quo contendebaty commod6 non posse, concilio coacto 
conclnsit transitum ipsi, prsemissis selectis aliquot equitum turmis, prae- 
cludere. In hic statione omnem quidem rerum copiam reperimus, prse- 
ter aquam, cujus tanta fuit penuria, ut milites etiam paludes exantla- 
rent, et arenosam aquam per linea strophiola decolarent. Indigense 
Vaiidalorum Iingu& utuntur, k quibus Ducem suum stemma ducere longa 
retro serie demonstrant. Hinc per Fiirstenwaldt ad Spream situm oppi- 



86 



ITINERARIUM. 



dnin, Cnstrinain contendimns. Est Cnstrinnm civitas ampla et Ibrtisy 
qnam prseter yalla et fossas Odera circnmlabitnry habet arcem formd. et 
mnnition^ elegantem. Hinc sex tormenta majora bellica petiimns et 
cnrms omni conmieatns et munitionis genere instmctos. Tota istic aala 
pnllo amictn Csesaris mortem Ingebat. Optim^ igitnr commeatu et 
armis instmcti obsidionem Landspergicam moliti snmns ; sed cum illam 
nrbem hostis egregi^ mnnivissety difficil^ fuit accedere, cumqne propriiiB 
ex nn& parte castra metati essemns, non sine clade recedendum fuit. 
Cum autem exercitum nostmm hostis notaret, et milite constare selecto 
et animos ad expngnationem esse obfirmatoB, biduo anteqnam nostri ani- 
madvertnnt ex ali& parte, relict& nrbe, effiigit. 



CAPUT XXIII. 

De Progressu nostro contra Bamier. 




' ANNIRIUS igitur, nt panI6 ante dictnm est, fngft di* 
lapsus, castra metatus estjam se non amplius conclusis 
moenibns credens, snb aperto Jove, in liberrimo campo 
intra Custrinum et Francofurtum ad Oderam, tormenta 
majora qusB vel sibi usni esse, vel ob equoram penuriam 
promoveri non posse prsevidebat, partim comminui, partim clavis obtu- 
rari, partim in paludes, ne hosti servirenty abjici praecepit. Erant ad 
istum aditum nnde evasit custodiendum septem legiones destinatse, quae 
pridie qukm hostis iugeret inde sunt avocatae, cujus consilio, qnove aDi- 
moy dispiciant ii, quomm^cnrse res erat commissa ; cseteriim indnbitatmn 
est quod hostis nunquam ausns fuisset tam strictis angustiis conclusus, 
nisi ad certissimum interitum emmpere. Sub duodecimam sequentis 
diei admovit Generalis Grallas omnium tormentomm majomm arietes, 



ITINERARIUM. 87 

ftctoqne impetu nnllo pen^ negotio Costrinnm in deditionem accepit, 

capto illic Vice-Colonello nno et quinquaginta circiter officialibns, reli- 

qnns miles Cssari jnrare coactns est H&c nocte nostri Dragones cum 

aliis legionibns ad hostem inseqnendnm missi sant. Dactoribns Comite 

de Schwartzenbnrg, Petro G6tzio. Cnm in Qnensbnrg venissemns, 

solennes G6tzius instituit epnlas, adeoqae se (pndendnm dicere) vino 

ingni^taYit ntne tesseram quidem militarem ezcubitoribus dare posset; 

quod tant& magis periculosum erat, quant6 hostis erat vicinior. Ne ta- 

men omnino sine miUtari tesserft tnnc ageremus, ezcubiarnm prsefectus 

cum mnltis GMtzium temulentnm soUicitassety nec nllas articulatas voces 

ab eo ezprimerety inarticulatam tandem notans, eamqne cea tesseram 

sibi datam interpretans, reliquo militi distribuit. Postero die ez inspe- 

rato hostis classicum cani jubet, et contra nostra castra progressns prs- 

lium offert : cnm yer6 nostri nnk nou essent, cess^re aliquantnlumy moz 

veW) per Cnstrinum pergentes reliquo noetro militi se jungunt, ut in 

hostem denuo irent; quem viriliter a^ressi fuderunt. In hoc prselio 

Brandenbnrgicns miles prae reliquis laudem tulit, Ipse enim Serenis- 

simus BrandenburgisB Duz propriam suam Legionem emisit, quse adeo 

fortiter in hostem perrezit, ut prseter caesos, mille quingentos in captivi- 

tatem abdnxerit. Confecto prselio Serenissimus Elector Brandenbur- 

gicns, Gkdlassnm cnm omni prop^ Ducum tarm&, ad mensam inyitavit. 

Inter prandendum de fide militnm in Ceesarem orta sermocinatio ; ubi 

mentem snam non celans Elector disert^ dizit, mirari se Csesareanomm 

Ducnm vecordiam, qni cnm hostem conclnsumy non secus ac piscem reti 

aut leporem plag& yenatori& habuissent, tam temer^ elabi sivissent. 

Quod cnm Gallassns yari^ ezcusare conatus fuisset, tandem adjecit 

Brandenburgicus : Etsi ego de ruin& Patrise pariim sim sollicitus, 

quandoquidem totnm Imperium pessum ire yideo, hoc tamen scitote me 

Imperatori meo frandes yestras accusatumm ; atque ita mensis sublatis 

utrimque digressum est. 

Poet exiguam paucomm dierum moram, nos Strausbergam moyimus» 
Marchio yer6 Brandenburgicus Custrino Berlinum profectus est, quo in 
itinere Csesaris equitatus curms Electoris inyasit, contra quem suam 
£Iector emisit Legionem» qni pancis csesis plures captos abduzemnt, et 



88 ITINERARIUM. 

mox ex captivis nnam ad snspendiam condemnarant. Interea crescebc I 
indies fames ex defectu molendinonim, ita at peditatas uoster xnagna 
premeretor victas difficaltate. Dragones nostri sylvam tnnc fort^ pro 
stativis occapaveranty in quk sollicit^ ipsis advigilandum erat, non qui- 
dem hostilis irrnptionis metn, sed noBtrornm potios latrancnloram insi- 
diisy qni in singnlas noctes nanc hac nonc illac excarrebant, sociisque 
eqnos abdacebant. Htc dum fames nos mnltam exagitaret, Brentz- 
laviam et isthinc Novam Brandenbargum ire coacti sumus. Dedit 
ver6 nobis 06tzias ad civitatem literas, ut nos ad tempas intra moenia 
admitteret. Hnc dum venimus, jam occultis cursoribus contra manda- 
verat, ut nos urbe exclusos nentiquam susciperent : atque hoc modo nos 
egregias deceptor lusit. Pemoctandum igitur nobis Aiit in suburbanis 
pomeriis. Adveniunt interea quadn^nta Adversariorum signa Dra- 
gonum aliorumque equitum, quas cum omnibus excubiis vacuas repetis- 
sent portas, liber^ sub octavam nonamve matutinam iugrediuntur, exph'- 
cataqae in medio fbri acie^ omnia quaqua versum mactant, ipsumqne 
loci gubematorem, in plumis adhuc haerentem, extrahunt, et captivum 
custodiunt. Nostri interea ex alia parte, ut in urbe tumultuari audiunt, 
tympani sonitu omnes ad arma et suppetias oppressis ferendas excitant, 
qui dum per portam ut ante pansam ingredi sperant, obductis valvis 
minus tantum ostiolum patere reperiunt, per quod ingredi tutum haud 
erat Effundunt interim se turmae integrse in nos, et cum daobus 
vexillis eripiunt nobis duos Yice-Colonellos Scotos, duos Tribunas 
Iberaos, pluresque alios, onmiaque impedimenta nostra diripiunt. 
Nostris interim retro Brentzlaviam cedentibus. Hic cives miserationis 
affectu tacti, suburbium jam ab equitatu necessariis omnibus nudatum 
nostris attribnunt. Yide hoc loco, amice lector, quam prseclara Impe- 
ratori suo multi Generalium prsestent servitia, qui nil pensi habenty per- 
daturae patria et miles ipsis commissus, mod6 ipsorum, unk cum ventre, 
loculi turgeant, ad potandum sunt strenui, contra hostem ignavi. Ha- 
bebat hic Petras 06tz in mandatis k Domino Generali Gallas, ut patriam 
Mechleburgensem prsestaret ab hoste indemnem, cui tamen ipse solus 
cum unic& Legione suft Equestri, plura damna intulit, qnkm inferre po- 
taissent hostium plurimse turmae. Haec l^o Duce Generali vel annu- 



ITINERARIUM. 89 

rTkte Td dknoniilaiite, mnhas bonm centarias in SileBiam abegit. In 
liomiiies porrb nobiles tam fuit saeva hfec legio, nt yir ez eqnestri nobi- 
iitate grayiMimna, mallet nnk cnm charft conjnge et cUlecto pignore, 
filioy ex Fnrgtenberg potins in aqnie yitam ezuere, qakm in tam inso* 
lentis militiB manns delabi. Qnidqnid incolamm hnc nsqne yariis cla- 
dibua Baperiherat, c<^batar vitam cymbamm ope, in palndibnB palns- 
tribasque locis servare. Sed nec k se mntno manns abstinebant $ iverat 
fbrte Centurio cnm quinqoaginta militibas nt siliginem in proximo mo- 
lendino moleret, cum ecce tibi adsunt personati prsedatores isti, qni 
Centarionem un4 cnm salvo condnctn sibi adjuncto, miserandum in 
modom interememnt, atque ita nobilissima hsec patria latrocinantium 
libidini relicta, pessnm omnino ruit. 

Ad noYom Brandenbnrgum interim Sneoi rem dolis agunt, mnltosqne 

h Caesareanis ez insidiis obruunt. Hanc eomm audaciam intelligens 

Grallassas Oderam duplici ponte sterni imperat, quibns totnm ezercitum 

trajiciaty impetatque hostem Suedinum tunc insidentem. Hostis nostro- 

rnm adTontum ut primikm resciTit, paucnlis Snedini relictis pnesidiariis, 

Stetinum civitatem» Pomeranise Metropolim discedit, ibique se ad om- 

nem impetum fortiter commnnit* Gkillas porro Tioesimo secundo Au- 

gusti Guartzium progreditur, unde Colonellum Deverouz cum suis 

Ibemis Fnrstenbergam mittit; est ea ad Havel fluTium» clavisque seu 

ingrestas in Mechleburgensem Ducatum, illuc dum Tenisset, reperit 

Gr6tziano8 latranculos non plures qjokm. ad centum redactos, qui cum 

n^arent parere imperiis Qallassi, ne quod aliud inde cTeniret incom- 

modnm, pulsis iUis, tI locum occupaTit: ne tamen ipei inulti abire Ti- 

derentnr, oppidi totins fenestras et foroaces omnes comminuemnty ec- 

clesiam ita defiBdamnt, ut etiam Tentris onera Teluti in prostibulum 

aliquod illic deposnerint, Putabant tunc quidem adTersarii^ fore ut 

GaUas Stetinum obsiderety oum ipse se ez insperato Tortit Tersns Andaw. 

Hinc nostri eqnites Tariis ezcursionibns hostinm plures cepemnty inter 

quos et Ozenstiminm quendam Snedici Cancellarii firatrem. Tabellio- 

nem quoque qui Hambnrgo ad Bannirium literas deferebat, qnem ad 

Generalem abduzemnt, qui lectis literis fasciculum Yiennam ad Cse- 



90 



ITINERARIUM. 



Barem et Cflesarianos ConBiliarios transmiBit. Hoc eodem tempoi 
Sazones ex omnibos Albis Fiavii portubus Snedicos milites pepnl^re. 




CAPUT XXIV. 

De ulterioribus Successibus cofitra Suecos. 

llNARIENSIUM Dux Bemardas postqaam andivit 
Oeneralem Oallas contra Banuiriam naper ^ Bargun- 
di& eyocatam, rem strena^ agere ; yideretque Serenis- 
simam Lotharingise Dacem Carolam, cam Piccdominio 
contra Oallicas copias aliande impeditam, ad Rheni 
ripas se qaantocyas convertit, at militem saam, maltis belli fiunisqne 
cdamitatibas fatigaram, in Bayariae partibas, abi sciebat reram onmiam 
afflaentiam etiam nanc ad yietam sappetere, nonnihil recrearet : ezci- 
tato itaqne ponte navali, ad qaem Argentoratenses hinc, istinc Basi- 
leenses egregiam opem et operam contalerant, samm& cam festinatione 
inter Brisacam et Argentinam Legiones aliqnot eqaitam transmisit ; ag- 
gressnsqae ex insperatb qninqne Legioues sab Dace Joenne de Werth in 
pago qaodam sine hostis meta diyersantes, iadit fagavitqae. Cujas 
cladis nancins nt primiiim ad Joannis Werthii aares allatas est, moz ool- 
lecto eqaitata magnis itineribns contra hostem excarrit, in qaem nil 
minns qukm de adversariis oogitantemjamqae aliqaot Legionom exter- 
minatoremirraity tantis animis, ut primo statim impeta qaataor Legiones 
intemecione deleyerit, reliqnam aatem faostem in tarpissimam fagam 
conjecerit, ooegeritqne ad propagnacnlam, qaod ex hac Rheni parte in 
aditu pontis ante excitaverat recipere gressnmy ac non malto post accepto 
k LotharingicB Dnce qainqae milliam saccarsa, in nlteriorem Rheni 
ripam nnde venerat redire non sine sangaine compnlerit. Mense Janio 
Lotharingas et Marchio de S* Martino rem strenn^ egemnt contra Ghtl- 



ITINERARIUM. 91 

lo6y ciun enim uterque exercitos in planicie quadam sibi occnnissety sine 

proelio ietinc discedere principes iniquum duxenuit, ad arma ergo utrim* 

que conclamatur, concnrritnr acriter, ceduntur ez utraque parte plu- 

rinu : sed cum Galli nostris eseent et numero et yiribuB Buperiores, pau- 

latim oedendo Lotharingus exercitum suum in tutum appulit locum, ex 

qno 86 egregi^ defendit licet majore suorum qu^m hostium clade. Dedit 

haec pugna invidis materiam multorum aermonum, quibus optimum 

Dncem vehementer traducebant, quasi non coactus, sed temer^ et impru- 

denter in hostem moTiseet, parumque fidelis Imperatori, exercitum tam 

nobilem ultroneis periculis exposuisset sine uUft necessitate. Sed heec 

omnia fidso et sine ullo fundamento. Nam esto pugn&rit quandoque 

dictus Dux irato Marte, et quis est qui fortunam propitiam ad nutum 

sunm semper per& circumferat? etalii iniquiore Marte alibi pugnarunt, 

an ideo Ciesari infideles condemnati sunt? cur verb hic potiiis qu&m 

qaiyis alius ? Itane Ter6 infidus Caesari dicatur, qui pro Csesare Patriam» 

subditos, opes, Titam usque adeo et sangninem non yulgaribus et occul- 

tis exposuit discriminibus? VeUent utinam superi ut reliqui hucusque 

duces Cffisari tam fidelem navlissent operam, non utique gemeret sub 

iniqnissimo pressa jugo et prop^ oppressa Oermania, totumque Impe- 

rinm Bomannm. Noyi ego quam Tarii Duces k belli hujus primordio 

fidem suam Cssari probarint, sed nullum scio qui non aliquando con- 

trario Marte in hostem iTerit. Sed et hoc scio fideles etiam nunc esse 

proceres puta Generalem GraUassum, Ducem Florentinum, Baronem de 

Suis, Oeleen, Joannem de Werth, Hatzfeldinm, &c: quos numerare 

longnm fbret, inter multoe paucos retulisse sufficit, sed cert6 tibi affirmo, 

inter hsec fidelissima Cssari capita rectissim^ et suo jure adnumerari 

illad belU fnlmen» Ducem Carolum. Quem si «quior fortuna propitio 

magis contueretur Tultu, responderentque Totis &ctay ipsi squales pau- 

coSy superiorem nuUum oenseret Csesar. Mact^, Dux Serenissime» 

macte animo erit cnm tibi sera posteritas plandet, atque aeternitati te 

doctissimcNrum prudentissimorumque Tirorum fasti adscribent. Vos 

Ter6 iniqua turba ZoUi, mmpamini Ucet inTidi&, ejus quem maledico 

dente roditis gloriam, nullo unquam sto assequ^ini, hcH^ est cujus 

taxare &cta aUena, meUoribus anspiciis aggredi hoc opus martii est pec- 



&2 ITtNERARIUM. 

toris, et benevolentis ibrtanfle. . Agite si Tiri egtis, eas qvas iniqne ac— 
qniBiyistiB contra jns ftsqne diTitias, in Domini yestri serritia et militis 
egentis commoda profnndite, cogite manipnlos militnm in Gssaris anD& 
promptoa, agite non secns absente qniim pnesente CsMare, qnam potestiB 
et debetis fbrtiter» nnnqnam minimam landis partem Dncis hnjns attin- 
getis. Sed mei instituti boc looo non est Panegyricnm texere, alterins 
olim hoc erit opene, ad Historiam ac iter menm nnde nonnihil defleziy 
redeo. 

Decim& Septembris Greneralis locnmtenens exercitns lige^ Joannes 
GMtz cnm suo exercitn lento omnino gradny qnasi invitns Westphaliam 
Tersns abiit. In Pomeranift interim res fortiter gerebatnr. Obeideb&nt 
tnnc fort^ hostes Damin, nrbem in primis nobilem occnpayeratqne jam 
fortalitinm aliqnod, ad qnod recnperandum missus est Hispanns qnidam 
Colonellns (Don Felicem appellabant) cum yice-tribnno Junioris Wan- 
gler, qui tanto impetu irruerunt ut hostem inde ejectum repnlerinty in- 
juriam hanc vindicandam in sequentem diem hostis rejecit, quo admotis 
tormentorum bellicorum machinis ita locum illum labe&ctavit, ut pars 
nna collapsa sit. Simulqne impetu ftcto recnperavit cesis plerisque 
militibusy captoque Duce. Hnnc hostium conatum promorit tarditas 
eorum, qui succurrere in tempore debebant, cum enim Gkdlassicus milea 
non nisi medi& Leuc& distaret, facil^ malo remedium ferre potuisset, 
hostiumque audaciam nullo pen^ negotio infringere: dum yerb post 
festum, ut ainnt, pergitur in succursum jam csesomm, in yik stn^ 
nnncius adfertur quo attonitns Generalis Gallas, cnm hostem fortiorem 
qu&m erat crederet, nonnihil substitit quoad Saxonicse copiae suis con* 
jungerentur. Septim& decima Septembris Suecis proditnr SuetinensiB 
prsesidii adventns yino et commeatu alio optim^ instmctusy in qnod, 
emissis selectissimis snomm eqnitum turmis» irrunnt ereptisque qusBse- 
cnm dncebat, cecidemnt alios ex militibnsy alios captivos seciim abdnx- 
emnt. Yicesimo Septembris dum propius Damino admovetur exercitus 
noster, ab hostibus hinc inde nobis insidiantibus aliquid stragis patitnr. 
Nihilominns Ibemi nostri cnm aliis Legionibus qnibnsdam ad expug- 
nandam Arcem Plaw mittnntur, quam feliciter yicesimo octayo Septem- 
bris occup&rant, miUti prsesidiario vitam concedentes incolumem. In- 



ITINERARIUM. 93 

teUexsent torA Oallas militem circa luu partes alicnbi hserere oopioram, 

qnem, qiiia hoatiliB erat» nt obmeret emisit k noetris pliucnlos, qnod 

ipram lioatt innotuit» nnde ipse qnoqne ad qnatuor millia snomm desti- 

nat contFa noetroa» cnm qnatnor tormentis bellicis majoribnsy cnm Yerb 

ntrimqne ezploratores referrent yaria, nentra pars alteram aggredi ansa 

eaty aicqne re infectft inde discessum. Sneci interea, ne quid alibi neg- 

ligerent Fridlandiam incessiy^re, nostrosqne in deditionem coegere, 

pacti qnidem liber& discedendi copi&, qni tamen postea promissis non 

stetenmty oompnlernnt enim omnes Tolentes nolentesqne ad arma pro 

Sneoo ferenda. Die seztft Octobris moyit castra Oallassns» qnsB hncns- 

qne circa Saltsburgnm fizerat, yenerant enim ez Ducis SazonisB milite 

sani selecto et optim^ armato uoysb snppede, iyitqne oontra Snecos in 

Bederan* Die octayft misit Gteneralis noster quingentos milites omnes 

officiariosy ntpote Capitaneos, locnmtenentes» ▼eziUiferos, contraqnos* 

dam Snedicos, ez qnibus aliquos captos adduzemnty yicissimqne ez 

nostrifl aliqni ad hostem ducti snnt* Dum in confiniis Pomeraniee he- 

remnsy ad TnsBjn nrbem mittuntnr ColoneUi Deveronz, et Gall, ad 

occnpandnm Ribeneck passnm magni momenti^ qnem jam^ inscio tamen 

Generali noetro, insederat Generalis Wangler. Hnnc cum prop^ urbem 

reperisset Deverouz, ratns hostem eBse, contra ipsum ire cogitaTit, sed 

▼icinior ez papiUonibns agnovit ez nostro ezercitu esse militem : invisit 

igitnr Wanglemm illic prflesentem) 4 qno benign^ acceptus est, literisqne 

ad GaHassnm datis de castris hostium eorumque consiliis dictos equites 

remisit. Die nndecimft missns est G^eralis Salis contra hostem, qnem 

tamen tnnc i^gredi non potuit. Die duodecim& hostis plenft acie, tor- 

mentisqne beUicis in ordinem dispositiB, oontra noetros egressns est, pu- 

tabamnsque cert6 committendnm esse prseUnm, sed cum k coUe qnem 

insederaty recedere in planiciem» nbi nostri operiebantur, noUet, nihU 

tanc quidem actum est Hlc dnm aUquamdiu snbsiBtimus affertnr ad 

noe mors lAndgravii HassisB. Hoc eodem tempore impmdenti& Petri 

Gr6tz, cnm ez Snetin in Brenslo dnoeret legiones aUqnas, qninque ab 

hostibns intercepts interiemnt. Seztft decimft Octobris sub noctem 

dassicnm oecinit noster ezercitns, ideoqne nostri variis partibns egressi 

varios ez hoste captivos addnzemnt. Nonft decimft snb vesperam egressi 



94 



ITINERARIUM. 



cam tribufl eqaitam millibiis bidui itinere, nil qnidqaam de hostili ex- 
ercita deprehendere potaimus. yicesim& ergo 8ecand& Octobris oastra. 
denao movimas in TaBsim, hostis Ter6 in Saetin profectas est, sperans 
illam looam et transitam ante recaperare, qaam Grallassas adveniasety 
qaem tamen mox nil qaidqaam canctatus persecatos est. 




CAPUT XXV. 

De ProgresM nostro contra Sttecos in Pomeranid. 

r ?ti«;3' uj( Genelaris noster an& cam toto exercita Neobrand- 

enbargo approximasset, mox vigesimo octavo OctobriB 
misit Yice-Mareschallum Comitem de Ridberg ciim Le- 
gionibus aliquot, ut de itineris qualitate recognoseeret, 
ipse autem tantisper Melchini substitit; habet Melchin 
aditum arctissimum, ita ut vix quadriga commod^ transire possit, ex utro- 
que latere prscipitia sunt immania, fossseque plnrimiim lutos», in quas 
si quis preeceps ierit, eum perire omnino necesse est. Htc cum impedi- 
mentanostra nimium accelerarent, aliique alios prse vertere yellent, multum 
dani et currus et homines tuUre prsecipiti ruinft utrimque in altissimas 
foveas delati. Quint& et vigesimft die Octobris Neobrandenbargum trans- 
iyimus, et cum istinc in Brentzlau contra hostem, qui illud obsidere 
dicebatur ire vellemus, nunciatum est, eum Suetin obsedisse : magnis 
itaque itineribus, noctum& simul et diurnft festinatione iUuc accelera- 
yimus ; cum yer6 in conspectum Brentzlayiensium venissemusy hosti de 
adyentu nostro nunciatum est, qui mox solutft obsidione, eyasity post 
quem misit Oallassus Comitem de Bucheim Generalem vigiliis prasfec 
tum cum selectissimis equitum turmls, qui eos insecutus non paucos 
mactavit, captis plusculis et ad castra nostra ablegatis. Sequeuti die in 
succursum, ne quid fort^ Bucheim pateretur incommodi, submisit alte- 
rum Generalem vigiliis Praefectum Bredaw cum Dragonibus, quos 



ITINERARIUM. 93 

doxit eiim imperio Colonellus Deyerooz, qui TripBeom yersus direx- 

enmt iter, atque cnm commodam dactorem nacti essentyirum militarem, 

quiqne olim snb Sneco stipendia meraerat, sed ob injuriam sibi istic il- 

lalam, miarionem obtinuerat atque ad CsBsarem tranBierat, ejus consilio 

Scaphas, quarum auxilio militem per flumen trajicerenty curribus laten- 

ier impoeu^re, concitoqne cursu TripseBium festinarunt, k quo cnm non 

niai dimidii abeflsent LeucA, prsBmisemnt Ibemum Anglicani idiomatis 

gnaramy qui nunciaret Legionem unam suppetiatum TripsesianiB yenire, 

apeiirent mod6 portas et amicos intromitterent. His ita constitutis 

pam Dragonum comitatur ductorem Ibemum, pars altera interim per 

flumen ducitnr, atque dum isti ad portam Commendantis ex urbe operi- 

untur Tesponsam, hi ntmmque propugnaculum occupanty omnibuB in iis 

hoetibns mactatis» idque sub noctis duodecimam, die quinto Noyembris 

Anno M.DC.XXXVII. oocupatis hisce propugnaenlis facil^ fuit reli- 

qnoa indeditionemcogere: accensft enim fliceuticonyeneratyUtksociiB 

conBpici poBset, in auxilium alioB adyoc&rant, ac mox duabus post horis 

paeta inter Deyeroux et TripsesianoB conclnsa, ut quatuor Anglomm 

tunnflB cum quatoor tormentis beUicis» omnibusqne impedimentiB egre- 

derentur» ac in tuta loca deducerentar, quod et factum. Htc cnm cog- 

noyifleet OeneraUs Bredaw de Urangelii milite per pi^ dissipatOy mult& 

cum accderatione in eos ire parayit, cum yero jam ipsis de Tripsesianft 

deditione innotaisBet, Buis yiribus ita sparsiB diffisi sunt, atque in unmani 

planitie se conjunxerunt: Htc eos nihilominuB Cseflareani adoriuntar, 

pr»linmqae, non minoribufl hostiam animis, oonmiittant : quoniam yer6 

CaeBaieani pertinaciflBim^ contra hostem stabanty nec pedem retr6 moye» 

renty ad eomm partes yictoria inclmayit; in ilUL plan^ sanguinoIent& 

pagnA primas tulit Gteneralis Bredaw, qui primus in acie decertans 

educto gladio, hostem cffisim punctim ferieuB multam edidit stragem, 

saomm yer6 animos miriim quantum erexit. Cgsareani yexilla omnino 

decem, ex quibus equestria noyemi ab hoflte retulerunt, horisque pome- 

ridianis ejusdem diei ad Kiko ipsi suse yictorisB nuncii appulemnty cap- 

tiyoB quoque adduxemnt Yice Colonellumy yigiliis pnefectum cum 

maltifl aliiB Ducibus» Cesorum numems iniri non potuit. Reliqui hos- 

tiom Stralflundiam fiigam direxemnt. 



96 ITINERARIUM. 

Circa hiec tempora cnm Bredana civitas ab HoIIandis arctft premLfl^ 
tar obsidione, adeo nt ab EQspanis nnM ratione ei saccnrri poBsety £Ej 
paniiB Infani Princeps CardinaliB nt hostes ab obsidione diyerterety i 
Venlo copias snas admovit, et intra pancos dies ciepit, sicnt et Riuj 
mnndam. Non ideo hostes k Bredan& obsidione discess^, imo eai 
acrins nrsemnt et licet prsesidiarii fbrtiter Hollandis resisterenty non dm 
tamen obsidionem, ob defectnm remm ad resistendnm necessariaramy stm 
tinere potnemnt. I 

Interea Qeneralis Bannier exercitnm snnm ad orientalem Oderae par^ 
tem tradnzit, distento tnnc fert^ Gkillasso in Snetinensi recaperatioDeJ 
Quo misimns pro snppetiis dno millia peditum, qnse nt primiun appal^rey 
enb quartam moz matutinam cnm qnatuor tormentis bellicis adyentis 
Lnex commigravimns. Miranda mihi hoc loco obtigit Pomeranorom 
conficiendfle cereyisisB ratio. Ipsi enim primo hordeum madefiM^tumy 
qno citius excrescat ad unam septimanam exsiccanty deinde moUL mditer 
commolitnm cum reliquis lebeti ingerunt, coctam postea cereyisiam intra 
▼iginti quatuor vel triginta horas ita defiecant, nt pura sit et sapida Don 
secus ac si pluribus hebdomadis deferbuisset. Qu» quidem cereTida 
nisi intra dictnm tempus ez aliqu& parte distraheretnr, certo quantocTUB in 
acetum abiret. 

Undecimo Decembris nostne Csesareanse copise fordssimnm Castellnm 
Luets, in editiore colle situm in potestatem redegemnti dnoentisqQe 
prflBsidiariis Suecis ez paoto abitum et salyum conductum permisemnt. 
Terti& decim& hujus Comes de Ridberg coUectis in unum cataphractis 
^ castris recessit, quem sequentibns duobus diebus moz secntns est cum 
onmi propi exercitu Gallas. Qui in ▼i& obvium habnit Franciscum 
Albertnm Sazon^m, quocum bellica negotia pertractayit. Bredaw cum 
suis equitum tnrmis yersus Andam diiezit iter. 




CAPUT XXVI. 

De calamitate Pomerania. 

OSTQUAM Csesareani coegerunt Saecos in magifl mnnita 

secedere loca, nt vel istic ab impeta nostrorum se de- 

fenderent. Continuo Generalis Gallas in varia agmina 

divisit ezercitum, et munitissimas urbes in potestatem 

Csesaris redigendas inter Duces partitus est. Ipsi quam 

primam ita se diviserunt, ut simul prsescinderent commeatus subyectio- 

nem Stralsundianisy Anclanisy Glypswaldensibus et Daminensibus, atque 

ne qui ex a]]& parte adYehendse annonae spes ipsis relinqueretur, ya6t&- 

rant totam circumquaqne proyinciam, ut intra multum tempus hostilis 

exercitns sperare non posset vitffi subsidia. Idque factum reor justo Dei 

Judicio, nt scilicet illa patria quse prima Suedicas turmas contra Cse- 

sarem admiserat, illis bellorum calamitatibus premeretnr, quibus ipsa 

Imperiom Ron^anum affligere posse putftrat. Cum ergo Snedicse copiae 

nuUum commeatumy qukm per mare habere possent, cepit mlriim quan- 

ti^m diminui eomm exercitus, ita ut cogeretur Urangel suos in multa 

ioca non sine aperto sui suorumque discrimine dispergere. Submittebat 

quidem, quamvis rarissim^, pauculas naviculas frumento onustas Banni- 

rius, sed yel illae intercipiebantur, aut si appellerent inter tot milites 

pariim proficiebant. Laudandum e6 amplius est insigne Gallassi strata- 

gema, qui tam dextr^ imo eodemque tempore copias suas divisit, ut et 

illse urbes simul obsiderent et obsidentes sibi muto, si necessitas exi- 

gerety succurrere matur^ possent. Ipse porro Gkdlas constituit se in cer- 

tum !ocum prop^ Luetz, unde omnibus imperia distribueret : ac prim6 

quidem Dacem insignem Bredaw Wolgastium adoriri Yoluit, in quo arx 

erat ex Pomeraniee PrincipibuSy qnse etiam prsesidii loco habebat Snedi- 

cas legiones complures, ita ut Officiarii (ipsis ciyibas attestantibus) essent 

circiter trecenti. Bredaw nt primilm hoc mandatum accepit Dragones 



98 ITINERARIUM. 

nostros (septingenti, non plures, eramus) ad impetum faciendnm h<yr« 
tator. Quis hic non incuset Ducis imprudentiam, nisi quandoque mili* 
tibus audendum esset, cum audaces fortuna juvety ignavos timidosqne 
premat. Nostri itaque ▼e8per& patrocinante, et timore, quo hostes erant 
perculsi, favente, in propugnacula priora ferocem dant impetum, sed non 
vanum : His expugnatis in fortissimam et munitissimam arcem, quam 
sibi hostis pro ultimo subsidio elegerat, facilius jam erat eniti, in quam 
non mult6 post enixi sunt, et feliciter expugn&rnnt. Quamvis hssc qui- 
dem expeditio aliquo utrimque sanguine steterit, quia tamen faugtnm 
habuit successum, &cil^ resarcitum est, Ez Legione Colonelli Deve- 
roux viginti omnino occubueranty leesi autem sunt plusculi ex quibuB 
Capitanei Kinge brachium globulo vulneratum. Interea impradBiiti& 
Petri G6tz Custrini du8B Legiones Csesare® ab hoste ceduntur, quam 
injuriam ulturi socii, cum non possent aliter nocere hosti, molas omnes 
et Damino et Anclaviae adjacentes, concremarunt. Erat forte non pro- 
cul inde insula lisdum dicta, in quam se cohortes aliquot cum impedi- 
mentis suis receperant, sperantes vel istic tutse esse, quas utanimadvertit 
Bredaw, magnam navigiorum copiam ad fluvium Pein collegit, quoram 
subsidio die decim& Decembris nostros Dragones Equitesque alios traiis- 
mitti fecit. Praeibat cum suis Colonellus Meider, qufim sequebantur 
Colonelli Silhoe, Deveroux, et Corraschie, cumque de viribus hoatium 
facti esseut certiores, tertio Januarii in adversarias tnrmas incursum fe* 
cerunt, omnes intemecione del^runt, impedimenta ver6 in castra secum 
avexerunt. Interea cataphracti Comitis de Bruay et Colonelli Milheim 
Tabellarium comprehenderunt, qui k Juniore Urangel ad Seniorem cum 
literis ibat, quibus suam suisque Generalis Bannirii miserias lamentabi- 
liter conquerebatur : Has literas ad Gallassum detulerunt, qui eas lectas, 
quam primiim ad Bredaw destinavit. Sub idem tempus Sereni^imuB 
FIorentisB Dux aliquot peditum agmina, et paucula tormenta majora ap- 
plicare volebat ad cogendum Wolagstianam arcem. 

Innotescit interea nostris, Gteneralem Bannier non procul inde in mu- 
nitissim& aliqusL Insulft Moljn dictl, in qu& munitio erat ad cogendas 
ad vectigal omnes naves Stetinum prsBtemavigantes, nescio quas sociia 
obsessis suppetias moliri, ex nostris. sspius jam nominati quatnor Colo» 



^ ITINERARIUM. 99 

iielli Sickoe, Dev^ronz, Corraschi, et Meider se in eandem inBnlam 
transmitti com siub faciutt, cumque duabus noctibos istic latuissent, 
comniodam operientes tempos, canendi ex improyiso classicnm hostem- 
qi&e terrendi, militem snnm qukm possunt latissime explicant, et prim6 
qoidem Dragonnm turmas aliqnot, tum eqnites, postremo Dragones alios 
pedestreB ita ordinant, ut copise yiderentur duplo majores, atque sic in 
liO0tem eunt, eumque in fugam convertunt. Tantum est militem navos 
fidcMqne nancisci Duces. Hoc ausim ego de Oermano milite etiam 
jnratns aaserere, fortiorem illo haud reperiri, si modo fidi Greneralis ductum 
obtineat: hic em'm dum proposita oonclusaque consilia qu&m mox exse- 
qmtor, militem habebit ad sua imperia promptum, secus, si differat ig- 
iiaTiam in Teutonico animo causabit. Non attinet pluribus id demon- 
strare exemplis, habet lector k multo tempore experientiam, quam nobiles 
saepe exercitus funditus perierint, Ducum solummodo cunctatione. Quo 
majorem meretur laudem strenuus dux Bredaw, qni quidquid egit fide 
et oeleritate recte peregit, queis sine maximi etiam dnces ne gregarii 
quidem militis merentur nomen. Sed ad Ducem Florentinum reverta- 
mnr qui se ad Wolgastianam expugnationem fortissimum ostendit mili- 
tem: postquam enim de necessariis omnibus ad eam expugnationem 
proepexissety duplexque propngnaculnm in usnm bellicorum tormentomm 
egesBiflsety nayigiaqne pluscula compingi cnrasset, in qnorum fi*onte cras- 
siorea aflnrrm undique perforatoe erigi curavit, qui et suos defenderent ab 
hoetili ejaculatione, et non impedirent ad ejaculandum in hostes, ponte 
deniqne etiam stratuisset lacunam iUam, qns inter civitatem ad arcem 
aditnm prohibebat, nonft Decembris snb seram yesperam, et decimft 
ejuBdem matutinis horisi tam ferocem qu& majoribns tormentis, quft fis- 
tolis minoiibusy fecit impetum, nt hostium nemo auderet vel tantillum i 
moeniis prominere. Ubi yer6 Dnx FIorentisB vidit bonam clathrornm 
partem esse disjectamy ad refixnllationem militis vini cerevisiaeque dolia 
aliquot expromi jussit, quibus epotis milites animosiores, sub vesperam 
ejusdem adhnc diei fortalitia scandere cepenmt, quse primo statim insul- 
ta (ut flupra dictum) occupftmnt, tmcidatis trecentis adversariomm. 
Ceperant tunc qnidem Colonellos tres, yice-CoIonelloe quinquei vigili- 
amm Prefisctoe totidem et qnadraginta quinque Capitaneos, vexilla obti- 



100 



ITINERARIUM. 



naerunt qnadraginta quatuor, tormenta bellica majora aliquot. Tisse 
quidem dicuntur Suedieas aliquot naves in succursum destinats juxta 
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam vehementem yiderunt, non 
sunt ausse propius accedere, succensis itaque in insula levibus aliquot 
tuguriolisy retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier haud sibi Ste- 
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentise 
Dux, ut in provisionem hujus loci, militumque sustentationem, omnia 
totius Insulae pecora Wolgastum adducerentur, ac rite omnibus ordin^tis 
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde yero Daminum, 
de quo obsidendo nova indies consilia agitabantur, profectus est. 




CAPUT XXVII. 

De Pomeranid. 

f ON miniis prudenter qu^ fortlter, ExcellentissimnB 
Dominus Oeneralis Comes de Grallas rem bellicam hoc 
tempore administrabat. Enim verb cum Geueralis 
Bannier putaret frangere, vel cert^ ut minimum fati- 
gare Caesarias copias sese continendo intra arctissimos 
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se verterent, difficile erat nostris 
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem 
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi 
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricns exercitus lassus, Sue- 
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran- 
gelii copiisy quse in Caesarianas advigilarent, cum sine moA secutus est 
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo sollicita, ne ob 
continuas dlutinasque migrationes aHquid hoc loco incommodi pateretur, 
eum in hybema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc- 
cessibus ; sed Gkdlas cum Fortunam faventem haberet^ ea ulteritts uti 



ITINERARIUM. 101 

Toluit. Interim Mareschallas Ligae Joannes Odtz Landgrayii Hassiae 
exercitiim, tam in Westphaliffi quam Hassiae finibos adeo debilitavit, nt 
primores Cattonim proceres de pace cum Csesare restaurandH militeque 
dimittendoy consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de 
centum et quinquaginta hostium navibus, in nescio quam ezpeditionem 
prfieparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil 
quidquani tnnc quidem attent&runt. 

Nec in Al8ati& minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con- 

tra Wimariensinm audaciam: cum quibus quotidianis Telitationibus 

agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam equitum 

com octoginta Equitibus, ut de hostium commoratione et consiliis disqui- 

reret, qui cnm aliquantum amplius progressus fuisset qukm debebat, k 

tribus Legionibus Werthianis cingitur, ipseque cum sexaginta Equiti- 

bns capitur. Hujus cladis nuncii cum reliqui Tiginti ad castra sua 

rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra 

Cssarios egredi, sed et hi k cataphractorum quinque turmis dissipati 

Bont, in quorum succursum decem turmas ablegaTit Wimariensis, et ipse 

ex Bottendorffian& legione manipulum eduxit, sed cum Csesareanos Tide- 

ret strenu^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem- 

pore Werthiani, erepto nno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi- 

tum et duobus locumtenentibus cum quadraginta Equitibus, ceciderunt 

quinquaginta Wimariensium. 

Accersitus est sub hsec tempora k Qalliarum Rege Serenissimus Sa- 
baudis Dux Yictor Amedaeus, Parisios, ut coujunctis consiliis de bello 
contra Hispanos in Itali& promoTcndo tractaretur ; qu6, magis in pacem 
qu^ bella pronus^ optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed 
non multb post cum domum rediisset ex insperato un^ cum dicto Comite 
8Q0 mortuus est cumque judicio medicorum mors illa medicato poculo 
&d8criberetur, suspicio fuit ipsis inter Gkillos Tenenum fuisse dilutum ac 
propinatum. Infelici quoque CTentu quatuor Hispanorum millia in 
Ofdlias irrupemnt, ex quibusy sexcentis captisy relictis post se omnibus 
impedimentis et sexaginta tormentis metallinis, ac quindecim signis, 
reliqui segr^ ad suos CTadere potuemnt. 
Haec dum ab aliis alibi aguntur, nostri interim in Pomerani& non oti- 



102 ITINERARIUM. 

antor, Damixiam enim in eas redegeront angostias, nt yigesimo quarto 
Decembris snb octayam ante meridianam, de tradendi mnnitione et con- 
ditionibns egerint praesidtarii^ qnibus hae propositeSy et ab illis libenter 
acceptatfle sunt. 

I. Ut dimiflMB Damini yexillisy omnis miles exiret, fdne ardentibns 
fnnicnlis. 

II. Ut prseter sua impedimenta» nemo qnidqnam ex ciyiam, aliorom- 
▼e bonis, snb p(Bn& confiscationis omnium qu» elaturi erant, secnm 
educeret. 

III. Ut omnia tormenta bellica, quas erant Tiginti quatuor, in loco 
relinqnerentur. 

IV. Ut eos Oeneralis QoltZy qni oum iis pipigerat Stralsundiam iuTi- 
olatos incolumesque traduceret. 

Vigesimi octay& Decembris Colonellus Deverouxy unk cum Colonello 
Carraschi ab Insuli lisdum jussi sunt Auclayiam transmeare, Juniorem- 
que Wangler qui huc usque strenue curayerat, ne quil Anclayiensibns 
succurreretur, aliquantum subleyarent. Trige8im& Decembris coacto 
concilio bellico, actum est de milite in hybema duoendo. 



CAPUT XXVIII. 
Quid in Hybmiis sub initium Anni M.DC.XXXFIIL actum tit. 

^ UB initium hujus Anni, qui fuit reparatse Salutis per 
Christum M.DC.XXXYIII. comprehensse sunt ipsis 
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo 
mulierculfle, quse erant de Diaboli Amazonibus equi- 
tantibus super hircos (striges seu sagas ocHnmuniter 
appellant) ex qoibus una, reliquis captiyis detentis» ad inqoiaitionem 




ITINERARIUM. lOS 

dacta, cmnqite omninOy exceptis partibiiB secretioribtis, ftusBejt denQdata> 
et in equuknm extensa, inter prima tormenta nil quicqnam est iksea, 
cum aotem ad graviores poenas esget deducenda, deprecata est, et liber^ 
se dsmoni fide obstrictam dixit, cumque eo S8Bpe saepius concubuisse sub 
specie yiriliy simulque complices earumque facinora aperuit. Ob qu8B 
omnes ad mortem damnatffi supplicium pro merito luerunt. 

Terti& Januarii Daminum yersus perreximus, Ghdlassus yer6 Neo- 
brandenburgumy ut inde Anclaviensem obsidionem, quse sine fructu 
continuabatur, solyerety ne miles plus inde damni qnkm emolumenti, 
aduM jam byeme, caperet. In itinere boc plurimiim equi nostri defici- 
ente pabulo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis sufficerent, 
pasn sunt. Accedebat firigus intensissimum, adeo militum corporibus 
noxium, ut nonnuUi statim conciderent mortui. Ad Pre8l}rn ubi Quar- 
terinm (ut Yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi- 
ciales plerosque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta- 
rentnr yerbisy nec rei pecuniariee quidquam sibi aut militi exbausto pen^ 
et nudo daretur. Moyebatur quoqu^ non obscuris sermonibus Oeneralium 
quorundam iniquitas, qiu eosy quibus bene yellent ad Imperatorem reli- 
quosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam 
quse militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qui laborem, 
sanguinem et yitam exposuissety prsBter miserias et yulnera nil obtineret. 
Responsum est, ea nunc esse tempora, quibus satis fieri omnibus non 
poeset, si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro 
singulorum conditione prflemia cuiyis decemerentur. 

Ibemi nostri sua byberaa Mecbleburgi accepemnt: distat Mechle« 
bni^m non nisi borft Wismario, unde Dnces Mecbleburgenses ortum 
suum et nomen trabunt : tenuerant cum locum non mult6 ante tria Sue- 
corum millia, sed k Neoclaustrensibus nuper obmti dispersique erant, 
eripnerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci- 
m& Januarii O^nendis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam 
P7II excurrit, sed amissis aliquot in aquis equitibus sine fiructu rediit. 
Non mult6 post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo- 
nellns Troan, ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu- 
ceret, sed seriiks yenit, jam enim ab adversariis omnia exportata fueranty 



104 ITINERARIUM. 

sed et ex instiU lisdam adfu^re hostes, qui nostros in fiigam eonjec^rd 
capto Petro Oroll Capitanei locmntenente, cum aliis pauculis Ibemis :{ 
vigesimi quartft ejusdemy Wismario Sueci emiserunt equitum turniaiii^, 
qui pauculos Equites et famulos h legione Colonelli Sichoe in captivita«| 
tem abduxerunt. Quantae yer6 circa hsec loca militis nostri fuerintl 
miserisBy dici aut describi non potest, cc^ebantur enim integrae turmaB j 
sub aperto Joye, coelo frigidissimo multas noctes exigere, yix aliande 
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsc omnia tenaeitati 
unius aut alterius Generalis imputabantury qui licet ipsi milites essent 
egregii uullum metuentes hostem, pecuniis tamen nimium quantum ad- 
hserebanty ideoque ut suas opes augerent militem reliquum pessundabant. 
Audivi non neminem illorumy aliquando se cum Joanne de Werth con- 
ferentem, sed visa est mihi haec coUatio yelut Reguli cum Aquil^. Wer- 
thius enim omnia quae a^rediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ; 
Hic autem alionim jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se 
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in- 
tegras legiones perire sui ayariti& sinebat. Sed hsec cum alterius sint 
fori, ad alia progrediamur. 

Hoc anno quinque Hispanorum milliay Diinkirckam quatnor auri 
yasa devexerunt. In Portugalli^ quoque aliquis contra Hispaniarum 
Kegem motus est excitatuB, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit 
quoque Mantuse Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma- 
raschallus Comes de Kidberg dum per aquas glacie obductas, in insulam 
Rye transitum molitur, prsemittitque ex equitatu quinquageuoSy qui an 
commod^ transiri queat tentent : hi omnes cum longius processissent, 
glacie rupt^ perierunt, ita ut redire Oomes coactus fuerit. Quid mirum 
yer6, si quandoque Dsns sibi adyersantibus adversetur? Quisquis mi- 
litum Baccho et Yeneri deditur^ ssepe k Dbo necessariSl ope destitnitur. 
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, ut merito dubites, an inter 
milites Dbus colatur, yel si colitnr is yel Bacchus est yel Yenus. Quam 
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et 
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in conyiyio : cui cum k magni 
nominis belli Duce yitrum porrectum esset, in quo suum ille esse Dbum 
yenditabaty ipsa dimisso in terram h manibus yitro ait, ecce Dsum tuam 



ITINERARIUM. 



105 



fir optimey Talde misenini et fragilem : xi6iis ver6 Dbum esse aliam 
xnpietatiB tn» ultorem, qni conterit impi^ sibi oblatrantes. 

Interea in toto Mechleburgensi Dacatu omnia necessaria, tam pro 
milite qnAm pro eqnisy deficiebant. Sed et Holsatse et Hamburgenses 
Ln hybemauUum admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies 
Bingolos multi miseriis inferiores, yitam abrumperent. 




CAPUT XXIX. 

De Progressu nostro adoersus Suecos. 

OTO hjemis et quadragesimffi tempore, Tari& spe lactati 
fuerant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi- 
disset fore, ut sub yeris ingressum et pecuni& esset in- 
structissimus, et vestibus indueretur optimis : cum Yer6 
illa appul^re tempore, yacuis loculis, nndoque corpore 
in campum denu6 ut ante, eundum fuit. Ita inanibus im6 mendacibus 
mundus gubematur pollicitationibuSy stoltissimus mortalium ille est qui 
mundo fidem adhibet. Ad araSy SBrumnose miles, ad aras, nuUum tibi 
alibi perfugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen6 Europa ac 
universus orbis bello flagrabat, vicinaque Austria hostilibus circumstre- 
peret armiS) tunc quidem eras in precio, nunc cum hostem enervasti 
paululilmy et ad exteros pepulisti plusculikm, tua vilescunt obsequia, adeo 
nsque ut te yiUssimi aulsB asseche, infimsB sortis homuli, mundi probra 
et excrementa, ac merissimi terrse filii nec in famulatum admittere yelinty 
im6 fi>rtissimo0 belli duces qui Csesaris, Regumque, et Principum cum 
propris yitse apertissimo discrimine, bona, fortunasy et statum conser- 
T&runt, dedignentur yel ad aurigandum, yel ad triturandum adhibere. 
Sed agite Domini mei, ezpectate paulisper, nondum equidem omnium 
dierum sol occidit, quis scit, quid seruB trahat yespery cavete ne in yos 



106 ITINERARIVM. 

ille cadat aleee jaotus, quem vos militi Cmari sao fideliBsimo jacere non 
sine turpissim^ iiijiiri& molimini. Sed qnorsum ego frustra imbellis, 
bruta jacio fulmina, yanae sunt sine viribuB irsBy quin in campam potii!is 
egredior, animum distrahendi et bilem decoquendi gratiH ? Ut primikm 
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque mox 
die quint& Martii suse fortitudinis dedit specimina; Generalis enim 
Olitzing Guartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuit, omnesque 
prop^ in eo prsesidiarios intemecione delevit, accepit septem et decem 
peditum Yexilla^ et tria equitnm, Oeneralem excubiarum Magistrum 
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis ofELcialibusque in 
captivitatem duxit. 

Nunciata tunc quoque nobis est occupatio Hannoviae, nobiKs civi- 
tatis ad Moenum sitse, quam Ramsaj miles vafer cum multo circum 
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qua 
obsidione multum operaa suse posuit, nomine Eminentissimi Electoris 
Moguntini, quidam ex Nobili et generosi stirpe eorum de Mettemich, 
et Prsenobilis Domintts Joannes Christophorus k Bettendorff Yice- 
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prsefectus in arce K6u- 
igstein. 

Accepimus hic quoque vel non mult6 post de felicibus primjim tmo^ 
cessibuB Joannis de Werth contra Ducem Wimariensemy ac mox de 
miserabili clade ac captivitate ejusdem O. Werth et trium alioram 
Generalium, Puta Ducis Savelli, Enckenfort, et Sperreuter. Stravenmt 
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum facta clade liber^ nim- 
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, viresque 
temer^ dispergit, coUigit interim hostis cum milite animos^ et renovat& 
pngn&, turpissim^ eos fundit^ k quibus paul6 ante fusus fuerat*; mox 
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud posset, ad deditionem cogit. Quan- 
t6 hsec nobis clades fiiit lamentabilior ob tantoram viroram captivitatem, 
tant6 Isetior accidit illa quam Gaili ab Hispanis perpessi sunt in solutione 
obsidionis Fontarabiae. 

Excurrerat Priuceps Condaeus ante paucos menses, cum viginti qua- 
tuor militum millibusy equitum partim, partim peditum in Hispaniamy 
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti- 



ITINERARIUM. 107 

onem eoegerat, olteriuBque progressurus erat ; oum yer6 videret mag- 

num sais progreesibus poiiere impedimentum Fontarabiam, armis impe- 

tere et expugnare stare statuit. Toto igitur cum exercitu, omni in eam 

rem Bubsidii genere instructo, ciyitatem cingit et acri obsidione premit, 

eoqiie jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum 

industrifty ut propugnacula aliqnot cert& spe se obtinere putaret. Cum 

ver{> id Hispani viderent, probeque cognoscerent quanto id urbis, im6 

totins Patrisd damno futurum esset, omnibus viribus contra niti statue* 

rant : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia castra 

educimty ac septimo Septembris (erat is Natse Mabia Yirginis pridia^ 

nos) tanto impetu bostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre* 

diuntor, ut confuso primikm ezercitus ordine, tum multis militum csesis, 

enm Candem in fugam efiuderint. Sempiternam laudem boc in conflictu 

tulit, Senioris Principis Grenerosi Parentis Condei, nou degeneris so- 

bolis legio, quae tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi aliaB 

diUB Legionesy Maillereidiana scilicet et altera, quam de corona yocita- 

bant, in fugam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His- 

paaomm sanguine recedendum fnisset. Hoc in congrtou ad quadra- 

ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis 

et Episcopns Arektensis (qui melins calamo et precibus contra spiritu* 

ales bostes Ecdesifle pugnassent) aegr^ salyi eyaserunt. Condseus Prin« 

ceps yir militaris et in pugnd, h&c primus, equo fluvium tranavit, ac se 

unk cum Cardinale de la Yalettey Comite Orammont, Marchione de la 

Forcey Marchione de G^nte^ aliisque Bajonam retraxit. Occnbnere ez 

militibus mille quingenti circiter, quingenti capti, tormenta bellica ma- 

jora triginta septem, onmiaque impedimenta, inter quae currus ipsiusmet 

CondiBei Principis argento rebusque preciosis graves, ad quadringenta 

ooronatonun millia sestimati noetris relicta sunt. Captiyi postea, ab Re- 

gam' humanissimo Philippo, omnes in pristinam libertatem sine litro 

restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francise recens nato in His- 

paniis auditum est. 

Plures interim legiones, de nostris in Pomerauia sexto, septimo, et 
octayo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^ 
tempore Inyictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjux, magno 



108 ITINERARIUM. 

snmmoram infimommqtie : plaasu Regina Hungarifle est coronata, post- 
qaam omnes HungarisB statas ad Generalia regni Comitia fuiBsent evo- 
cati: Dehinc Csesar Pragam abiit: Oeneralis Oallas post hajos anni 
varias contra hostes expeditiones, postqaam omnia loca recens adTersariis 
erepta sufficientibus prsesidiis munierat, Caesareas copias in yarios dnca- 
tus pro hy bemis partitus est . In ducat nm Holsatiee yarias misit legiones, 
Daci Florentino assignatum est territorium Bremense, qui in eo ne deses 
esset hospesy munitam arcemy expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti 
de Ridberg obtigerunt Bransviceusis et Luneburgensis aliique adja- 
centes comitatusy aliis cesserunt Hambui^enses et Lubecenses terrae. 
Goltz Archiepiscopatum MoguntinenBem et ei yicinioraloco sortitas est, 
Mechleburgensem Ducatum obtinuit Generalis vigiliarum Magister Sa- 
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Bannirium, 
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam, 
nbi cum tenuissemus paucos dies, Wolftburgum transivimus, atque in 
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usqae 
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum &mes nos diu pressisset, 
Brunsyigam moyimus civitatem amplam et spatiosam optim^ circum- 
vallatam : dicitur hsec urbs ^ Brunone quodam ejus conditore nomen 
habercy exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum 
sexagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram 
contributionem pecuniariam expectavimus. Inhumanum nobis impri- 
mis Tisum est, quod cum Dux Brunsyigise et Luneburgi coram istic 
adessety nihil nobis h civitate vel in equorum vel in hominum snstenta- 
tionem dimitteret: sed et Brunsvicenses rustici impun^ nostrum infes- 
tabant militem, et si quos solos deprehendebant, miseri morte mulcta- 
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quos panis aliquid aut 
farinfle ad victum uecessariae quaesivisse reperirent, unde &ctum est, nt 
^ militibas plurimi, fame et extrem^ necessitate cogente^^diffugerent. 




CAPUT XXX- 
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem. 

OST inexplicabiles et plan^ miserandas calamitates^ 
septimo tandem Maii jnsBi sumus, Hannoyeram versas 
iter nostrum dirigere, ac istinc in comitatnm Schanm- 
bnrgensem flectere, ille enim dicebator nobis assignatus 
esse in hjbema. Ita, ingenne lector, omnia hac mundi 
tempestatesursum, deorsam, quadrata rotnndis miscentur : hyeme pug- 
nandnm est^ dom tempas appropiat, quo Reges ad bella procedere 
consueyemnty in hybemis delitescendum : non tamen id sine causi fieri 
pntesy norant illi quornm interest. Solent seep^ Commissarii exercitum, 
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybernis illum, 
qui militi assignatus erat, fructum demetant. Et ipsi hflec neminem 
notare existimant, cum luce clarius meridian& multoram doli jam pateant. 
Sed quffi supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse 
yeritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne 
sestiyi uos postea calores grayent festinemus, sed lente tamen, ne forte 
idem nobis quod Corraschianse legioni nimium acceleranti, contingat. 
Hffic enim cum ad enndem nobiscum locum esset destinata, nobis insciis, 
summo GeneraUs Gkdlassi &yore obtinuit copiam nos prseyeniendiy eft 
(ni fidlor) mente, nt optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti- 
pendia seu contributiouem prior extorqueret, atque ad nostrum accessum 
nil restaret, yel si qnid restaret, difficulter colligeretur multi cum sub- 
ditornm difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi- 
mus Dsos prseclar^ disposuit, strophamque in ipsoram retorsit caput, 
fecitque; ut cnrsores isti prius fierent prseda hostibus, qukm locum 
destinatum contingerent. Cum enim adyersarius miles non procal inde 
dissitus per exploratores rescissety legionem solam illas yias transituram, 
mox emiserunt pIuscalos> qui ex insidiis erumperent, et ciuctam yel 



100 



ITINERARIUM. 



nuerunt quadraginta quatuor, tormenta bellica majora aliquot. Yiss 
quidem dicuntur SuedicsB aliquot naves in succursum destinatae jnxta 
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam vehementem viderunt, non 
sunt aussB propius accedere, succensis itaque in insula leyibus aliqnot 
tuguriolisy retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier hand sibi Ste- 
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae 
DuX) ut in provisionem hujus loci, militumque sustentationem, onmia 
totius Insulffi pecora Wolgastum addncerentur, ac rite omnibus ordinatis 
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde vero Daminum, 
de quo obsidendo nova indies consilia agitabantnry profectus est. 




CAPUT XXVII. 

De Pomeranid, 

fON miniis prudenter qukm fortiter, ExcellentissimuB 
Dominus Generalis Comes de Gallas rem bellicam hoc 
tempore administrabat. Enim ver6 cum G^neralis 
Bannier putaret frangere, vel cert^ ut minimum fati- 
gare CsBsarias copias sese continendo intra arctissimos 
Pomeranis meatus, ad quos, quoqu6 se verterent, difficile erat nostris 
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem 
propositnm retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi 
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus^ Sue- 
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran- 
gelii copiis, quae in Csesarianas advigilarent, cum sine moA secutus est 
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo soUicita, ne ob 
continuas diutinasque migrationes aUquid hoc loco incommodi pateretur, 
eum in hjbema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc- 
cessibus ; seil Gallas cum Fortunam &ventem haberet, ea ulterins uti 



ITINERARIUM. 101 

Toluit. Interim Mareschallus ligae Joannes 06tz Landgrayii HassicB 
exercitum, tam in Westphalifle quam Hassifle finibus adeo debilitavit, ut 
prlmores Cattorum proceres de pace cum Csesare restaurand^ militeque 
dimittendoy consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de 
centnm et quinqui^inta hostium nayibus, in nescio quam ezpeditionem 
pneparatisy nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil 
qnidqnam tunc quidem attent&runt. 

Nec in Alsatii minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con- 
tra Wimariensium audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibus 
agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam eqnitum 
cum octoginta EquitibuSy ut de hostium commoratione et consiliis disqui- 
reret, qui cum aliquantum amplius progressus fuisset qu&m debebat, k 
tribus Legionibus Werthianis cingitur, ipseque cum sexi^inta Equiti« 
bus capitur. Hujus cladis nuncii cum reUqui yiginti ud castra sua 
rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra 
Csesarios egredi, sed et hi k cataphractorum quinque turmis dissipati 
sunt, in quorum succursum decem turmas ablegayit WimariensiSy et ipse 
ez Bottendorffian& legione manipulum eduzit, sed cum Csesareanos yide« 
ret strenu^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem- 
pore Werthianiy erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi- 
tum et duobus locumtenentibus cum quadraginta Equitibus, ceciderunt 
quinquaginta Wimariensium. 

Accersitus est sub hflec tempora k Ghdliarum Rege Serenissimus Sa- 
baudiae Duz Yictor Amedseusy ParisioSy ut conjunctis consiliis de bello 
Gontra Hispanos in ItaM promoyendo tractaretur ; qnbj magis in pacem 
qu^ bella pronus, optimus Duz, una cum Comite de Yerua abiit. Sed 
non mnltb post cum domum rediisset ez insperato xiuk cum dicto Comite 
sno mortuus est cumque judicio medicorum mors illa medicato poculo 
adscriberetur, suspicio fuit ipsis inter Oallos yenenum fuisse dilutum ac 
propinatum. Infelici quoque eyentu quatuor Hispanorum millia in 
Grallias irruperunt, ez quibus, sezcentis captis, relictis post se omnibus 
impedimentis et sezaginta tormentis metallinisy ac quindecim signis, 
reliqui aegr^ ad suos eyadere potuerunt. 

Haec dum ab aliis alibi aguntur, nostri interim in Pomerani& non oti- 



102 ITINERARIVM. 

antor, Dammam enim in eas redegeront angnstias, nt yigesimo qaaiio 
Decembris snb octayam ante meridianamy de tradendi mnnitione et con- 
ditionibns egerint prflesidtarii^ qnibus hae propositeey et ab illis libenter 
acceptatfle sunt. 

I. Ut dimiflMB Damini yexillisy omnis miles exiret, sine ardentiboa 
funicnlis. 

II. Ut prseter sua impedimenta^ nemo quidquam ez civiam, aliorom- 
▼e bonis, sub p€Bn& confiscationb omninm quse elaturi erant, secnm 
edueeret. 

III. Ut omnia tormenta bellica, quae erant Tiginti quatnory in loco 
relinqnerentur. 

IV. Ut eos Oeneralis Goltz, qni oum iis pipigerat Stralsundiam invi- 
olatos incolumesque traduceret. 

yigesim& octay& Decembris Colonellus Deveroux, unk cum Colonello 
Carraschi ab Insul^ lisdum jussi sunt Auclayiam transmeare, Juniorem- 
que Wangler qui huc nsque strenue curaverat, ne quil Anclaviensibns 
succurreretur, aliquantum subleyarent. Trige8im& Decembris coacto 
concilio bellico, actum est de milite in hybema duoendo. 



CAPUT XXVIII. 
Qttid in Hj/bertiis sub initium Anni M.DC.XXXFIIL actum sii. 

^ UB initium hujus Anni, qui fuit reparatse Salutis per 
Christum M.DC.XXXYIII. comprehensse snnt ipsis 
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo 
mnlierculse, quse erant de Diaboli Amazonibns equi- 
tantibus super hiroos (striges seu sagas ocHnmuniter 
appellant) ez qoibus una, reliquis captiyis detentis» ad inquLutionem 




ITINERARIUM. lOS 

dncta, cnmqite omninoy exceptis partibiiB secretioribiis, fiufl0e.t denndata, 
et in equuleam extensa, inter prima tormenta nil qoicqnam est ikssay 
cnm antem ad grariores poenas esget dedacenda, deprecata est, et liber^ 
se dsemoni fide obstrictam dixit, camqne eo seepe sflepius coneubnisse sub 
specie yirili, simulque complices earumque facinora aperuit. Ob qusB 
<Hnne8 ad mortem damnatse supplicium pro merito luerunt. 

Terti& Januarii Daminum yersus perreximus, Gkdlassus verb Neo- 
brandenburgom, ut inde AnclaTiensem obsidionem, quse sine fhictn 
continuabatur, solyeret, ne miles plus inde damni qu&m emolumenti, 
aduM jam hyeme, caperet. In itinere boc plurimiim equi nostri defici- 
ente pabulo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis Bufficerent, 
pasn snnt. Accedebat frigus intensissimum^ adeo militum corporibus 
noxiumy ut nonnuUi statim conciderent mortui. Ad Preslyn ubi Quar** 
terium (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi- 
ciales pleroeque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta- 
rentnr yerbiSy nec rei pecuniarisB quidquam sibi aut militi exbausto pen^ 
et nndo daretur. Moyebatur quoqu^ non obsouris sermonibus Greneralium 
quorundam iniquitas, qui eos, quibus bene yellent ad Imperatorem reli- 
qnosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam 
quae militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qui laborem, 
sangninem etyitam exposuisset, prseter miserias et yulnera nil obtineret. 
Responsum est, ea nunc esse tempora, quibus satis fieri omnibus non 
posset, si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro 
singulorum conditione pnemia cuiyis decemerentur. 

Ibemi nostri sua hybema Mecbleburgi acceperant : distat Mecble- 
burgnm non nisi borft Wismario, unde Duces Mecbleburgenses ortum 
sunm et nomen trahnnt : tenuerant cum locum non mu1t6 ante tria Sue- 
oomm millia, sed k Neoclanstrensibus nuper obmti dispersique erant, 
eripuerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci- 
mft Januarii Generalis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam 
P7II excurrity sed amissis aliqnot in aquis equitibus sine fiiictu rediit. 
Non mult6 post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo- 
nelliis Troan, ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu- 
cereif sed seriiks yenit, jam enim ab adyersariis omnia exportata fheranty 



104 ITINERARIUM. 

sed et ex insaU lisdum adfa^re hostesy qui nostros in fugam conjec^re 
capto Petro Oroll Capitanei locomtenente, cam aliis pauculis Ibernis : 
Tigesim& quartft ejusdem, Wismario Sueci emiserunt equitam tarmain, 
qui pauculos Equites et famulos ^ legione Colonelli Sichoe in captivita- 
tem abduxerunt. Quantae yer6 circa hsec loca militis nostri fiierint 
miseriae, dici aut describi non potest, cc^ebantur enim integrae turmse 
sub aperto Jotc, coelo frigidissimo multas noctes exigerCy Tix aliunde 
quam niTibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsec omnia tenaeitati 
unius aut alterius Generalis imputabantur, qui licet ipsi milites essent 
egregii nuUum metuentes hostemy pecuniis tamen nimium quantam ad- 
hserebant, ideoque ut suas opes augerent thilitem reliquum pessundabant. 
AudiTi non neminem illorumy aliquando se cum Joanne de Werth con- 
ferentem, sed visa est mihi hsec coUatio Telut Reguli cum Aquila. Wer- 
thius enim omnia quse a^rediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ; 
Hic autem aliorum jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se 
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in- 
tegras legiones perire 8u& aTaritii sinebat. Sed hsec cum alterius sint 
fori, ad alia progrediamur. 

Hoc anno quiuque Hispanorum millia, Diinkirckam quatuor auri 
Tasa deTexerunt. In PortugalliS. quoque aliquis contra Hispaniarum 
Kegem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit 
quoque Mantuse Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma- 
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductas, in insulam 
Rye transitum molitur, praemittitque ex equitatu quinquagenos, qui an 
commod^ transiri queat tentent: hi omnes cum longius processissent, 
glacie rupt& perierunt, ita ut redire Oomes coectus fuerit. Quid miram 
Ter6, si quandoque Dbus sibi adTcrsantibus adTersetur? Quisquis mi- 
litum Baccho et Yeneri deditur, seepe k Dso necessari& ope destitnitur. 
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, ut merito dubites, an inter 
milites Deus colatur, tcI si colitur is tcI Bacchus est tcI Yenus. Quam 
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et 
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in couTiTio : cui cum k magni 
nominis belli Duce Titrum porrectum esset^ in quo suum ille esse Dsuu 
Tenditabaty ipsa dimisso in terram k manibus Titro ait, ecce Deum tuum 



ITINERARIUM. 



105 



rir optime, Talde misemm et fragilem : n6ri8 ver6 Dbvm esse aliom 
impietatis tum ultoremy qm conterit impi^ sibi oblatrantes. 

Interea in toto Mechlebargensi Dacatu omnia necessaria, tam pro 
inilite quiUn pro equLs, deficiebant. Sed et Holflatse et Hamburgenses 
in hybema ullum admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies 
Bingalos multi miseriis inferioresy yitam abrumperent. 




CAPUT XXIX, 

De Progressu nostro adoersus Suecos. 

I OTO hjemis et quadragesimsB tempore, Tari& spe lactati 
fuerant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi- 
disset fore, ut sub veris ingressum et pecuni^ esset in- 
structissimus, et yestibus indueretur optimis : cum Yerb 
ilk appul^re tempore, vacuis loculis, nudoque corpore 
in campum denu6 ut ante, eundum fiiit. Ita inanibus im6 mendacibus 
mundus gubematur pollicitationibus, stoltissimus mortalium ille est qui 
mundo fidem adhibet. Ad araSy serumnose miles, ad aras, nuUum tibi 
alibi perfugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen6 Europa ac 
uniyerBus orbis bello flagrabat, vicinaque Austria hostilibus circumstre- 
peret armis, tunc quidem eras in preciOy nunc cum hostem enervasti 
paululillm, et ad exteros pepulisti plusculihn, tua yilescunt obsequia, adeo 
osque ut te vilissimi auIsB asseclcey infim» sortis homuli, mundi probra 
et excrementa, ac merissimi terrse filii nec in famulatum admittere velinty 
im6 fortissimos belli duces qui Cflesarisy Regumque, et Principum cum 
propriffi yitae apertissimo discrimine^ bona, fortunasy et statum conser- 
y&rnnt, dedignentur yel ad aurigandum, yel ad triturandum adhibere. 
Sed agite Domini mei, expectate paulisper, nondum equidem omnium 
diemm sol occidit, quis scit, quid serus trahat vesper, cavete ne in yos 



106 ITINERARIVM. 

ille cadat alese jaotus, quem vog militi Cflesari sqo fidelissimo jacere non 
sine tnrpissimi injiuri& molimini. Sed qQorsnm ego frustra imbellis, 
bruta jacio fulmina» yanae sunt sine viribns irsBy quin in campum potii^ 
egredior, animum distrahendi et bilem decoquendi gratii ? Ut primiim 
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque mox 
die quint& Martii suse fortitudinis dedit specimina; Generalis enim 
Glitzing Guartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuit, omnesque 
prop^ in eo prsesidiarios internecione delevit, accepit septem et deeem 
peditum vexilla, et tria equitum, Generalem excubiarum Magistrum 
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis ofEicialibusque in 
captivitatem duxit. 

Nunciata tunc quoque nobis est occupatio Hannovise, nobilis civi- 
tatis ad Moenum sitaey quam Ramsay miles vafer cum multo circum 
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qua 
obsidione multum operse suse posuit, nomine Eminentissimi Electoris 
Moguntini, quidam ex Nobili et generosft stirpe eorum de Mettemichy 
et Prsenobili» Dominus Joannes Christophorus k Bettendorff Yice- 
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nunc prsefectus in arce K6u- 
igstein. 

Accepimus hic quoque vel non mult6 post de felicibns primilim suc- 
cessibus Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de 
miserabili clade ac captivitate ejusdem G. Werth et trium aliomm 
Generalium, Puta Dncis SaveHiy Enckenfbrt, et Sperreuter. Straverant 
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum fiicta clade liber^ nim- 
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, viiesque 
temer^ dispergit^ coUigit interim hostis cum milite animos, et renovat^ 
pugn&, turpissim^ eos fundit^ k quibus paul6 ante fusus fuerat ; mox 
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud possety ad deditionem oogit Qoan- 
t6 hsec nobis clades fuit lamentabilior ob tantorum virorum ci^tivitatemy 
tant6 Isetior accidit illa quam Galli ab Hispanis perpessi sunt in solutione 
obsidionis Fontarabise. 

Excurrerat Princeps Condaeus ante paucos menses, cum viginti qua- 
tuor militum millibusy equitum partim, partim peditum in Hispaniam, 
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti- 



rriNERARiUM. lor 

onem coegerat, ulteriosque progressurus erat ; cum yer6 videret mag- 

num suis progreasibus ponere impedimentum Fontarabiam, armis impe- 

tere et ezpugnare stare statuit. Toto igitur cum ezercitu, omni in eam 

rem sabsidii genere instructo, ciyitatem cingit et acri obsidione premit, 

eoquB jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum 

iadostri&y ut propugnacula aliquot cer^ spe se obtinere putaret. Cum 

ver6 id Hispani yiderent^ probeque cognoscerent quanto id urbis, im6 

totioa Patriffi danmo futurum esset, omnibus viribus contra niti statue- 

runt : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia oastra 

educimty ac septimo Septembris (erat is NatsB Marijb Yii^inis pridia- 

nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre- 

diuntury ut confuso primiim ezercitus ordiney tum multis militum caBsis^ 

eum tandem in fugam effuderint. Sempiternam laudem hoc in conflictu 

tulit, Seuioris Principis Grenerosi Parentis Condsei, nou degeneris so- 

bolis legio» qu«e tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alis 

dnse Legionesy Maillereidiana scilicet et altera» quam de corona vocita- 

bant, in fiigam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His- 

panomm sangoine recedendum fuisset. Hoc in congr^ssu ad quadra- 

ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis 

et Epifloopus Arelatensis (qui meliiis calamo et precibus contra spiritu- 

ales hostes Ecclesise pugnassent) segr^ salvi evaserunt. Condseus Prin- 

ceps yir militaris et in pugnsl hftc primus, equo fluvium tranayit, ac se 

un4 cum Cardinale de la Yalette, Comite Orammont, Marchione de la 

Foroe, Marohione de Grente, aliisque Bajonam retrazit. Occubuere ez 

militibas mille quingenti circiter, quingenti capti, tormenta bellica ma- 

jora triginta septemy omniaque impedimentfiy inter quse currus ipsiusmet 

CondiBei Principis argento rebusque preciosis grayes, ad quadringenta 

ooronatorum millia aestimati nostris relicta sunt. Captiyi postea, ab Re- 

gum' humanissimo PhilippOi omnes in pristinam libertatem sine litro 

restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francis recens nato in His- 

paniis auditum est. 

Plores interim legiones, de nostris in Pomerauia sezto, septimo, et 
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim: eodem fer^ 
tempore Inyictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjuz, magno 



108 ITINERARIUM. 

smnmoram infimommque : plansn Regina Hongarifle est coronata, post- 
qnam omnes Hnngari» statns ad Gkneralia regni Comitia iiussent evo^ 
cati : Dehinc Cssar Pragam abiit : Generalis (Jallas post hnjns anni 
varias contra hostes expeditiones^ postquam omnia loca recens adTersariis 
erepta snfficientibns prssidiis mnnierat, Csesareas copias in yarios dnca- 
tus pro hybemb partitus est. In ducatum Holsati» Tarias misit legiones, 
Duci Florentino assignatum est territorium Bremense, qui in eo ne deses 
esset hospesy munitam arcem, expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti 
de Ridberg obtigerunt Brunsyicensis et Luneburgensis aliique adja- 
centes comitatus, aliis cesserunt Hamburgenses et Lubecenses terrs. 
Goltz Archiepiscopatum Moguntinensem et ei vicinioraloco sortitus est, 
Mechleburgensem Ducatum obdnuit Generalis yigiliarum Magister Sa- 
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Banniriam, 
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam, 
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wolfiburgum transiyimus, atque in 
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usque 
ad quintam decimam Aprilisy qua die cum fames nos diu pressisset, 
Brunsyigam moyimus ciyitatem amphun et spatiosam optim^ circum- 
yallatam : dicitur hsec urbs k Brunone quodam ejus conditore nomen 
habercy exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum 
sexagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram 
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumanum [nobis impri- 
mis yisum est^ quod cum Dux Brunsyigise et Luneburgi coram istic 
adesset, nihil nobis h ciyitate yel in equorum yel in hominum sustenta- 
tionem dimitteret : sed et Brunsyicenses rustici impun^ nostrum infes- 
tabant militem, et si quos solos deprehendebant, miser& morte mulcta- 
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quos panis aliquid aut 
farinse ad yictum uecessarise qusesiyisse reperirent, unde factum est, ut 
k militibns plurimi, fame et extremi necessitate cogente,-difiiigerent. 




CAPUT XXX. 
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem. 

OST inexplicabiles et plan^ miserandas calamitates, 
septimo tandem Maii jussi sumnsy Hannoyeram versas 
iter nostrom dirigere^ ac istinc in comitatom Schaom- 
bnrgensem flectere, ille enim dicebatnr nobis assignatus 
esse in hybema. Ita, ingenne lector, omnia hac mnndi 
tempeetate sursum, deorsam, quadrata rotundis miscentur : hyeme pug- 
nandnm est, dum tempus appropiat, quo Reges ad beUa procedere 
consneyemnt, in hybemis deUtescendum : non tamen id sine caus& fieri 
putesy norant illi quorum interest. Solent ssep^ Commissarii exercitum^ 
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybemis illum, 
qui militi assignatus erat, fractum demetant. Et ipsi hflec neminem 
notare existimant, cum luce clarius meridian& multorum doli jam pateant. 
Sed quae supra nos nihU ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse 
yeritatem nU nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne 
sestiyi uos poetea calores grayent festinemns, sed lente tamen, ne forte 
idem nobis quod Corraschian» legioni nimium accelerantiy contingat. 
Haec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciis, 
snmmo Greneralis GhiUassi fayore obtinuit copiam noe prseyeniendi, eft 
(ni &Uor) mente, nt optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti« 
pendia seu contributiouem prior extorqueret, atque ad nostrum aocessum 
nU restarety yel si quid restaret^ difficulter coUigeretur mult& cnm sub- 
ditorum difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi- 
mus Dbds prseclar^ disposuit, strophamque in ipsorum retorsit caput, 
fecitque; ut cursores isti prius fierent prseda hostibus, qnkm locum 
destinatum contingerent. Cam enim adyersarius miles non procul inde 
dissitus per exploratores rescisset, legionem solam illas yias transituram, 
mox emiserunt pluBculos^ qui ex insidiis ernmperent^ et cinctam yel 



100 



ITINERARIUM. 



nuerant qnadraginta quatnory tormenta bellica majora aliquot. Vism 
quidem dicuntur Suedics aliquot naves in succursum destinatae juxta 
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam yehementem yiderunt, non 
sunt ausae propius accedere, succensis itaque in insula leyibus aliquot 
tuguriolis, retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier haud sibi Ste- 
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae 
Dux, ut in proTisionem hujus loci, militumque sustentationem, onmia 
totius Insulse pecora Wolgastum adducerentur, ac rite onmibus ordinatis 
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde yero Daminum^ 
de quo obsidendo noya indies consilia agitabantur, profectus est. 




CAPUT XXVII. 

De Pomeranid. 

[ON minills prudenter quim fortiter, ExcellentissimuB 
Dominus Generalis Comes de Gkillas rem bellicam hoc 
tempore administrabat. Enim yer6 cum Oeneralis 
Bannier putaret frangere, yel cert^ ut minimum fati- 
gare Csesarias copias sese continendo intra arctissimos 
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se yerterent, difficile erat nostris 
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem 
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi 
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus, Sue- 
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran- 
gelii copiisy quae in Csesarianas adyigilarent, cum sine mor& secutus est 
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo sollicita, ne ob 
continuas diutinasque migrationes aUquid hoc loco incommodi pateretur, 
eum in hjbema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc- 
cessibus ; sed Gallas cum Fortunam fayentem haberet, ea ulterius uti 



ITINERARIUM. 101 

Yoluit. Interim Mareschallns Ligse Joannes G6tz Landgravii Hassise 
ezercitam, tam in Westphali» quam Hassise finibus adeo debilitavity ut 
primores Cattorum proceres de pace cum Csesare restanrandi militeque 
dimittendOy consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de 
centum et qninquaginta hostium navibusy in nescio quam expeditionem 
prseparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil 
quidquam tnnc quidem attent&runt. 

Nec in Alsatift minores progressis tnnc agebat Joannes Werthius con« 

tra Wimariensium audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibus 

agendnm erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam equitum 

cam octoginta Equitibus, ut de hostixmi commoratione et consiliis disqui- 

reret, qni enm aliquantum amplius progressus fuisset qukm debebat, a 

tribus Legionibus Werthianis cingitur^ ipseque cum sexaginta Equiti* 

bus capitnr. Hujus cladis nuncii cum reliqui viginti ad castra sua 

rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra 

CaBsarioB egredi, sed et hi k cataphractorum quinque turmis dissipati 

sant, in qnorum succursum decem turmas ablegavit WimariensiSy et ipse 

ex Bottendorffian& legione manipuliun eduxit, sed cum Csesareanos vide- 

ret strenn^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem* 

pore Werthianiy erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Eqai- 

tum et duobus lociuntenentibus cum quadraginta Equitibus, ceciderunt 

quinquaginta Wimariensium. 

Accersitus est sub hsec tempora k Oalliarum Rege Serenissimus Sa- 

baudiae Dnx Yictor Amedaeus^ ParisioSy ut conjunctis consiliis de bello 

contra Hispanos in Italii promovendo tractaretur ; qnby magis in pacem 

qa^ bella pronus, optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed 

non mult6 poet cum domum rediisset ex insperato unk cum dicto Comite 

sao mortuus est cumque judicio medicorum mors illa medicato poculo 

adscriberetur, suspicio fuit ipsis inter Gallos venenum fuisse dilutum ac 

propinatum. Infelici quoque eventu quatuor Hispanorum millia in 

OaUias irruperunt, ex quibus, sexcentis captis, relictis post se omnibus 

impedimentis et sexaginta tormentis metallinisy ac quindecim signb^ 

reliqui aegr^ ad suos evadere potuerunt. 

Hsec dum ab aliis alibi aguntUTy nostri interim in Pomerani& non oti- 



102 ITINERARIUM. 

antnry Daminimi enim in ees redegenmt angastias» nt vigesimo quafto 
Decembris snb octavam ante meridianam, de tradend& mnnitione et oon- 
ditionibns egerint praesidiarii^ qaibnB hse propoBiteey et ab iUis libenter 
acceptatse sant. 

I. Ut dimiaBifl Damini Texillis, omnis miles exiret, sine ardentibns 
fanicalis. 

II. Ut prseter saa impedimenta, nemo qaidqaam ex civinm, alioram- 
ve bonis, snb poBnft eonfiscationis omninm qaee elatari erant, secnm 
edaeeret. 

III. Ut omnia tormenta bellica, qa® erant viginti qaatuor, in loco 
relinqnerentnr. 

IV. Ut eos Gkneralis Goltz, qoi oam iis pipigerat Stralsondiam invi- 
olatos incolnmesqae tradaceret. 

Yigesimi octayi Decembris Colonellas Deveroax, an^ cnm Colonello 
Carrascbi ab Insnli lisdnm jassi sant Anclaviam transmeare^ Jnniorem- 
qne Wangler qui bac asqae strenne cnrayeraty ne qu& Anclaviensibas 
saccarreretury aliquantam sableyarent. Trigesimft Decembris coacto 
concilio beUico, actam est de milite in hybema duoendo. 



CAPUT XXVIIL 
Quid in Hybemis sub imtium Ami M.DC.XXXFIIL actum sit. 

^ UB initiam hujus Anni, qni foit reparatse Salutis per 
Christum M. DC. XXXYIII. comprehens» snnt ipsis 
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo 
mnliercalfle, quse erant de Diaboli Amazonibns equi- 
tantibus super hircos (striges seu sagas c<xnmaniter 
appellant) ex qnibas ana, leliqais captiyis detentisi ad inquisitionem 




ITINERARIUM. lOS 

dnctft, CQmqite omnmOy exceptis partibiis secretioribiis, ftdssejt denudata, 
et in equulenm extensa, inter prima tormenta nil qnicqnam est ihssa, 
cnm antem ad grayiores pcenas esset dedncenday deprecata est, et liber^ 
se dsemoni fide obstrictam dixit, comqne eo ssspe ssepins concubnisse snb 
specie yirili, simnlqne complices eammque facinora apemit. Ob quss 
<»nnes ad mortem damnate snpplicium pro merito Inerunt. 

Terti& Januarii Daminum yersus perreximus, Gkdlassus yer6 Neo- 
braadenbnrgnm» ut inde Anclayiensem obsidionem, qns sine ihictu 
continuabatnr, solyeret, ne miles plns inde damni qukm emolumenti, 
aduM jam bjeme, caperet. In itinere boc plurimiim equi nostri defici* 
ente pabnlo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis sufficerent, 
pead snnt. Accedebat firigns intensissimnmy adeo militum corporibus 
noxium, nt nonnulli statim conciderent mortui. Ad Preslyn ubi Quar* 
terinm (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi- 
ciales pleroeque aliquantum tumnltuatom est, qnod bonis tantum lact&- 
rentnryerbis, nec rei pecnniarise quidquam sibi aut militi exhausto pen^ 
et nndo daretur. Moyebatar quoqn^ non obeouris sermonibus Oeneralium 
quomndam iniqnitas, qui eosy quibus bene yellent ad Imperatorem reli- 
qnosqne Principes mitterent nuncios expugnatarum k se nrbium, nt eam 
qusB militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qui laborem, 
sangninem etyitam exposuisset, prsBter miserias et yulnera nil obtineret. 
Responsom est, ea nnnc esse tempora, quibns satis fieri omnibus non 
posset, si quandoque sors melior affiasset imperium, fore utique ut pro 
singulomm conditione praemia cuiyis deceraerentur. 

Ibemi nostri sua hyberaa Mechleburgi acceperant : distat Mechle» 
bnrgum non nisi hor& Wismario, unde Dnces Mechlebnrgenses ortum 
suum et nomen trahnnt : tenuerant cum locum non mult6 ante tria Sne» 
comm millia, sed k Neoclanstrensibus nuper obmti dispersique erant) 
eripnerantque onmes prop6 Eqnos cnm impedimentis. Die quint& deci- 
m& Jannarii Oeneralis Bredaw cnm turmis aliquot Eqnitum in insnlam 
Pjll excurrit, sed amissis aliqnot in aquis equitibus sine fructu rediit. 
Non mult6 post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo- 
nellas Troan^ ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu- 
ceret, sed seriilis yenit, jam enim ab adyersariis omnia exportata fueranty 



104 ITINERARIUM. 

sed et ex insulft lisdam adfu^re hostes, qui nostroe in fugam conjec^F 
capto Petro Oroll Capitanei locmntenente, cum aJiis pauculis Ibernis 
Tige8im& qnart& ejusdem, Wiemario Sneci emisemnt equitum turmani, 
qui pauculos Equites et fiimulos ^ legione Colonelli Sichoe in capdvita- 
tem abduxerunt. Quants yer6 circa hsec loca militis nostri fnerint 
miseriae, dici aut describi non potest^ cogebantur enim integrse tarma& 
sub aperto Jove, coelo frigidissimo multas noctes exigere, vix aliiinde 
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsec omnia tenacitati 
unius aut alterius Generalis imputabantury qui licet ipsi milites essent 
egregii nuUum metuentes hostem, pecuniis tamen nimium quantnm ad- 
hserebanty ideoque ut suas opes augerent militem reliquum pessnndabant. 
AudiTi non neminem illornmy aliquando se cum Joanne de Werth con- 
ferentem, sed Tisa est mihi haec collatio Telut Reguli cum Aquili. Wer- 
thius enim omnia quae aggrediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat; 
Hic autem alionim jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se 
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in- 
tegras legiones perire su& aTaritii sinebat. Sed haec cum alterius sint 
fori, ad alia progrediamur. 

Hoc anno quinque Hispanorum millia, Diinkirckam quatuor auri 
Tasa deTexerunt. In PortugalIi& quoque aliquis contra Hispaniarum 
Regem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit 
quoque Mantuse Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma- 
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductasy in insulam 
Rje transitnm molitur, praemittitque ex equitatu quinquagenoSy qui an 
commod^ transiri queat tentent: hi omnes cum longius processissent, 
glacie rupt& perierunt, ita ut redire Oomes coactus fuerit. Quid mirum 
Ter6, si quandoque Dbus sibi adTersantibus adversetur? Quisquis mi- 
litum Baccho et Yeneri deditur^ ssepe k Dbo neces8ari& ope destituitur. 
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, ut merito dubites, an inter 
milites Dbus colatur, tcI si colitur is tcI Bacchus est Tel Yenus. Qaam 
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa joxta et 
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in couTiTio : cui cum k magni 
nominis belli Duce Titrum porrectum esset, in quo suum ille esse Deum 
Tenditabaty ipsa dimisso in terram ^ manibus Titro ait, ecce Dbum tuum 



ITINERARIUM. 



105 



bir optime, yalde misemm et fri^em : nbn» rerb Dbuk esse aUun 
pDpietatiB tn» nltorem, qui conterit impi^ sibi oblatrantes. 

Interea in toto Mechlebnrgenei Dacatu omnia necessaria, tam pro 
Rnilite qjnkm pro eqnis, deficiebant. Sed et Holsat» et Hamburgenses 
in hybema ullnm admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies 
aiiigaloB multi miseriis inferiores, yitam abrumperent. 




CAPUT XXIX. 

De Progressu nostro adversus Suecos. 

OTO hyemis et quadragesimsB tempore, Tari& spe hctati 
fherant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi* 
disset fore, ut sub veris ingressnm et pecuni& esset in- 
structissimusy et Tcstibus indueretur optimis : cum yer^ 
illa appul^re tempore, yacuis loculis, nudoque corpore 
in campum denu6 ut ante, eundum taiU Ita inanibus im6 mendacibus 
mundus gubematur poUicitationibus, stultissimus mortalium ille est qui 
mundo fidem adhibet. Ad aras, ffirumnose miles, ad aras, nuUum tibi 
alibi perfugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen6 Europa ac 
universus orbis beUo flagrabat, Ticinaque Austria hostiUbus circumstre* 
peret armis, tunc qnidem eras in precio, nunc cum hostem enervasti 
paululiim, et ad ezteros pepulisti plusculilmy tua vilescunt obsequiay adeo 
usque ut te viUssimi aulse asseclsy infimae sortis homuU, mundi probra 
et excrementa» ac merissimi terrsB filii nec in famulatum admittere yelint^ 
im6 fortissimos beUi duces qui Cssaris, Regumque, et Principum cum 
propriae vitse apertissimo discrimine, bona, fortunasy et statnm conser* 
Y&runt) dedignentur vel ad aurigandum, tcI ad triturandum adhibere. 
Sed agite Domini mei, expectate panUspery nondnm equidem omnium 
diemm sol occidit, qnis scit, qnid sems trahat vespery cayete ne in yos 



106 ITINERARIUM. 

ille cadat aleie jaotus^ quem vos militi Csesari sao fidelisBimo jaceFe noD 
sine tnrpissimi iii]uri& molimini. Sed qnoTsnm ego fnutra imbellis, 
bruta jacio fulmina, yanae sunt sine viribus irse^ quin in campum potiilis 
egredior, animum distrabendi et bilem decoquendi grati&? Ut primi!lm 
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque moz 
die quint& Martii sute fortitudinis dedit specimina; Greneralis enim 
Glitzing Guartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuit, omnesque 
prop^ in eo prsesidiarios intemecione deleyit, accepit septem et decem 
peditum vexilla, et tria equitum, Oeneralem excabiarum Magistrum 
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis officialibusqne in 
captiTitatem duxit. 

Nunciata tunc quoque nobis est occupatio Hannoviae, nobilis civi- 
tatis ad Moenum sitse, quam Ramsay miles yafer cum multo circum 
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in quS. 
obsidione multum operse suse posuit, nomine Eminentissimi Electoris 
Moguntiniy quidam ex Nobili et genero8& stirpe eorum de Mettemich, 
et Prsenobilis Dominus Joannes Christophorus k Bettendorff Yice- 
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prGefectus in arce K6d- 
igstein. 

Accepimus hic quoque yel non multb post de felicibus primiim suc-^ 
cessibuB Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de 
miserabili clade ac captiyitate ejusdem O. Werth et trium aliomm 
Oeneralium, Puta Dacis Sayelli, Enckenfbrt, et Sperreuter. Strayerant 
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum iacta clade liber^ nim- 
ium miles noster partim ad praedas^ partim ad quietem abit, yiresque 
temer^ dispergit, colligit interim hostis cum milite animos, et renoTat& 
pagn&, turpissim^ eos fundit, it quibus paulb ante fusus fuerat ; mox 
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud posset, ad deditionem cogit Quan- 
tb haec nobis clades fuit lamentabilior ob tantoram yiroram ciq»tiyitatem, 
tant^ Isetior accidit illa quam Ghilli ab Hispanis perpessi sunt in solutione 
obsidionis Fontarabiae. 

Excurrerat Princeps Condseus ante paucos menses, cum yiginti qna- 
tuor militum millibus, equitum partim^ partim peditum in Hispaniam, 
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti- 



rriNERARIUM. 107 

onem coegerat, ulteriosque progressurus erat ; cum verb videret mag- 

num Buis progressibus ponere impedimentum FoDtarabiam, armiB impe- 

tere et expugnare stare statuit. Toto igitur cum exercitu, omni in eam 

rem subsidii genere instructOy civitatem cingit et acri obsidione premit, 

eoque jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum 

iiidiistri&, ut propugnacnla aliquot cert& spe se obtinere putaret. Cum 

vero id Hispani viderent, probeque cognoscerent quanto id urbis, im6 

totins PatrisB danmo futurum esset, omnibus viribus contra niti statue- 

runt : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia castra 

edueunty ac septimo Septembris (erat is Natae Marijb Yirginis pridia^ 

nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre* 

diuntar, ut confuso primiim exercitus ordine^ tum multis militum csBsis, 

eum tandem in fugam effuderint. Sempiternam laudem hoc in conflictu 

tulity Senioris Principis Grenerosi Parentis Condsei, non degeneris so- 

bolis legio, quse tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alise 

doae leffoneBf Maillereidiana scilicet et altera» quam de corona vocita- 

bant, in fugam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His- 

panomm sanguine reoedendum fnisset. Hoc in congr^ssu ad quadra- 

ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis 

et Episcopns Arelatensis (qui melins calamo et precibus contra spiritu- 

ales hostes Ecclesise pugnassent) aegr^ salvi evaserunt. Condseus Prin- 

oeps vir militaris et in pugnlL h&c primusi equo fluvium tranavit, ac se 

XLnk cum Cardinale de la Valette, Comite Grammont, Marchione de la 

Force, Marchione de Gente, aliisqne Bajonam retraxit. Occubuere ex 

militibus mille quingenti circitery quingenti capti, tormenta bellica ma- 

jora triginta septem, omniaque impedimentai inter quse currus ipsiusmet 

Condaei Prinoipis argento rebusque preciosis graves^ ad quadringenta 

ooronatOTum millia sestimati nostris relicta sunt* Captivi postea, ab Re* 

gom' humanissimo Philippoi onmes in pristinam libertatem sine litro 

restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francis recens nato in His- 

paniis anditum est. 

Plures interim legiones, de nostris in Pomerauia sexto^ septimo, et 
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^ 
tempore Invictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjux, magno 



108 ITINERARIUM. 

snmmoram infimommque : plaasu Regina Hungariie est coronata, post- 
quam omnes Hnngari» statns ad Generalia regni Comitia fiiiBflent evo- 
cati: Dehinc Cflesar Pragam abiit: Oeneralis OallaB post hajna anni 
varias contra hostes expeditioneSy postqoam omnia loca recens adTersariis 
erepta safficientibos praesidiis manierat, Csesareas copias in yarios dnca- 
tas pro hy bemis partitas est. In ducatam Holsatifle yarias misit legiones, 
Daci Florentino assignatam est territoriam Bremense, qai in eo ne deses 
esset hospesy manitam arcem^ expalsis inde Saecis, occapavit. Comiti 
de Ridberg obtigenmt Bransvicensis et Lanebnrgensis aliiqoe adja- 
centes comitatas^ aliis cesserant Hambargenses et Labecenses terrse. 
Goltz Arcbiepiscopatam Mogantinensem et ei yicinioraloco sortitos est, 
Mechlebargensem Dacatom obtinoit Greneralis yigiliaram Magister 8a- 
lis, cai commissa cura supprimendi et in officio continendi Banniriam» 
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam, 
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wol&burgnm transiyimus, atque in 
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usque 
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum &mes nos diu preasissetv 
Bmnsyigam moyimus ciyitatem ampbun et spatiosam optim^ circum* 
yallatam : dicitur hsc urbs k Branone quodam ejus conditore nomen 
habere, exstractaque esse Anno post Christum supra octingentesimum 
sexagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas noetram 
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumanum [nobis impri- 
mis yisum est^ quod cum Dux Brunsyigise et Lunebnrgi coram istic 
adessety nihil nobis h ciyitate yel in equomm yel in hominum snstenta- 
tionem dimitteret: sed et Bmnsyicenses rustici impun^ nostmm infes- 
tabant militem, et si quos solos deprehendebant, miserft morte mulcta- 
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quoe panis aliquid aut 
farinse ad yictnm necessariae qussiyisse reperirent, unde &ctum est, ut 
k militibus plnrimi, fame et extrem& necessitate cogente,<diffngerent. 




CAPUT XXX. 
Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem. 

OBT inezplicabiles et plan^ xniserandas calamitates, 

septimo tandem Maii jussi sumas, Hannoveram yersns 

iter nostrum dirigere, ac istinc in comitatum Schanm- 

bnrgensem flectere, ille enim dicebatur nobis assignatus 

esse in hybema. Ita, ingenue lector, omnia hac mundi 

tempestate sursum, deorsum, quadrata rotundis miscentur : hyeme pug- 

nandum est, dum tempus appropiat, quo Reges ad beUa procedere 

consueyerunty in hybemis delitescendum : non tamen id sbe cau8& fieri 

putesy norant illi quoram interest. Solent ssep^ Commissarii ezercitum, 

quasi necessitas id ezigat, in campo retinere, ut ipsi ez hybemis illum, 

qui militi assignatus erat, fructum demetant. Et ipsi hsec neminem 

notare ezistimant, cum luce clarius meridiani multoram doli jam pateant. 

Sed qusB supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse 

yeritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne 

cestiyi nos poetea calores grayent festinemus, sed lente tamen, ne forte 

idem nobis quod Corraschianse legioni nimium acceleranti^ contiogat. 

Haec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciiSy 

summo Generalis Gkdlassi fityore obtinuit copiam nos prseyeniendi^ eft 

(ni fidlor) mente, ut optimam sibi commorationem deligeret^ et sua sti« 

pendia seu contributiouem prior eztorqueret, atque ad nostrum aocessum 

nil restaret, yel si quid restaret, difficulter colligeretur mult& cum sub- 

ditoram difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi- 

mus DsDS prseclar^ disposuit, strophamque in ipsorum retorsit caput, 

fecitque; ut cursores isti prius fierent prseda hostibus, qukm locum 

destinatum contingerent. Cum enim adyersarius miles non procul inde 

dissitus per ezploratores rescisset, legionem solam ilias yias transituram, 

moz emiserunt plusculos, qui ez insidiis erumpereDt» et ciuctam yel 



100 



ITINERARIUM. 



nuernnt quadraginta quatuory tormenta bellica majora aliquot. Tisse 
quidem dicuntur Suedicae aliquot naves in succursum destinatae juxta 
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam yehemeutem viderunty non 
sunt ausae propius accedere, succensis itaque in insula levibus aliqnot 
tuguriolisy retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier baud sibi Ste- 
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae 
Dux, ut in provisionem bujus loci, militumque sustentationem, onmia 
totius Insulse pecora Wolgastum adducerentur, ac rite onmibus ordinatis 
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curayit, inde yero Daminum^ 
de quo obsidendo noya indies consilia agitabantur, profectus est. 




CAPUT XXVII. 

De Pomeranid. 

f ON miniis prudenter qu^m fortiter, ExcellentissimuB 
Dominus Generalis Comes de Gallas rem bellicam boc 
tempore administrabat. Enim yer6 cum Geueralis 
Bannier putaret frangere, yel cert^ ut minimum fati- 
gare Csesarias copias sese continendo intra arctissimos 
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se yerterent, difficile erat nostris 
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem 
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi 
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus, Sue- 
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran- 
gelii copiisy quae in Csesarianas adyigilarent, cum sine mor& secutus est 
Gallassus. Interea S. Caesarea Majestas de milite suo sollicita, ne ob 
continuas diutinasque migrationes aUquid hoc loco incommodi pateretur, 
eum in hjbema ducere cogitat, uil monita de nostris contra hostem suc- 
cessibus ; sed Gallas cum Fortunam fayentem haberet, ea ulterius uti 



ITINERARIUM. 101 

Toluit. Interim Mareschallus ligse Joannes 06tz lAndgrayii Hassise 
exercitaiHy tam in Westphalise quam Hassis finibus adeo debilitayit, ut 
primoFes Cattomm proceres de pace cum Csesare restanrandi militeque 
dimittendo, consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de 
centam et quinquaginta hostium nayibusy in nescio quam expeditionem 
prseparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil 
quidqnam tunc quidem attent&runt. 

Nec in Al8ati& minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con- 

tra Wimariensium audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibus 

agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistrum quendam equitum 

cum octoginta Equitibus, ut de hostium commoratione et consiliis disqui- 

reret, qni cum aliquantum amplius progressus fuisset qukm debebat, a 

tribus Legionibus Werthianis cingitury ipseque cum sexaginta Equiti- 

bus capitur. Hujus cladis nuncii cnm reliqui viginti ad castra sua 

rediissent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra 

Csesarios egredi, sed et hi k cataphractomm quinqne turmis dissipati 

sunt, in qnomm succursum decem turmas ablegavit Wimariensis, et ipse 

ex Bottendorffian& legione manipulum eduxit, sed cum Csesareanos yide- 

ret strenn^ et absque ullo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem- 

pore Werthianiy erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi- 

tum et duobus locumtenentibus cum quadraginta Equitibusy ceciderunt 

quinquaginta Wimariensium. 

Accersitus est sub hsec tempora k Gkdliamm Rege Serenissimus Sa- 

baudiae Dnx Yictor Amedseus, Parisios, ut conjunctb consiliis de bello 

contra Hispanos in Itali& promoyendo tractaretur ; quby magis in pacem 

qu^ bella pronus, optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed 

non mult6 post cum domum rediisset ex insperato xmk cum dicto Comite 

suo mortuus est cumque judicio medicomm mors Ola medicato poculo 

adsciiberetur, suspicio fuit ipsis inter Gallos yenenum fuisse dilutum ac 

propinatum. Infelici quoque eyentu quatuor Hispanomm millia in 

Grallias irmpemnt, ex quibus, sexcentis captis, relictis post se omnibus 

impedimentis et sexaginta tormentis metallinisy ac quindecim signis^ 

reliqui segr^ ad suos eyadere potuerunt. 

Haec dum ab aliis alibi aguntuTy nostri interim in Pomerani& non oti- 



102 ITINERARIUM. 

antur, Daminom enim in eaa redegerunt angostiafl, nt vigesimo quatto 
Decembris sub octavam ante meridianam, de tradendA munitione et con- 
ditionibns egerint preesidiariiy qnibos has propositee, et ab illis libenter 
acceptatse sant. 

I. Ut dimiflflis Damini yexillisy omnis miles eziret, aine ardentibos 
fonicalis. 

II. Ut prseter sua impedimenta, nemo qoidqaam ez ciyium, aliomm- 
ye bonis, sub pceni confiscationis omnium quae elaturi erant, secnm 
educeret. 

III. Ut omnia tormenta bellica, quse erant yiginti quatuor^ in loco 
relinquerentur. 

lY. Ut eos Generalis Goltz, qui oum iis pipigerat Stralsundiam inyi- 
olatos incolumesque traduceret. 

Yigesimi octay& Decembris Colonellus Deveroux, mk cum Colonello 
Carraschi ab Insuli lisdum jussi sunt Anclayiam transmeare^ Juniorem- 
que Wangler qui huc usque strenue carayerat^ ne qu& Anclayiensibns 
succurreretur^ aliquantum subleyarent. Trige8im& Decembris coacto 
concilio bellico^ actum est de milite in hybema duoendo. 



CAPUT XXVIII. 
Quid in Hybemis sub initium Jnni M.DC.XXXFIII actum sit. 

^ UB initium hujus Anni, qui fuit reparatae Salutis per 
Christum M. DC. XXXYIII. comprehensse snnt ipsis 
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo 
mulierculaey quae erant de Diaboli Amazonibus equi- 
tantibus super hircos (striges seu sagas oommuniter 
appellant) ex quibus una, reliquis captiyis detentis, ad inquisitionem 




ITINERARIUM. lOS 

dacta, cmnqne omnino, exceptis partibaB BecretioribnSy fhiflsejt denndata, 
et in equulenm extensa, i&ter prima tonnenta nil quicqnam est flissa, 
cnm aatem ad graTioree poBnas esset dedncenda, deprecata est, et liber^ 
se dsemoni fide obetrictam dixit, comqne eo saepe sspius concubuisse sub 
specie yirili, simulque complices earumque facinora aperuit. Ob qusB 
omnes ad mortem damnatse supplicium pro merito luerunt. 

Teiti& Januarii Daminum versus perreximus, Gkdlassus Ter6 Neo- 

brandenburgumy ut inde Anclayiensem obsidionem, qu8B sine fructu 

oontinuabatar, solYeret, ne miles plus inde damni quiim emolumenti; 

adult& jam byeme, caperet. In itinere hoc plurimiim equi nostri defici- 

ente pabulo, ita ut ne stramenta quidem equis reficiendis sufficerent, 

pasai snnt. Accedebat firigus intensissimum, adeo militum corporibus 

noxiom, ut nonnulli statim conciderent mortui. Ad Presljn ubi Quar-* 

terium (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, inter Offi- 

ciales pleroeque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta^ 

rentnryerbisy neo rei pecuniaris quidquam sibi aut militi exhausto pen^ 

et nndo daretur. Moyebatur quoqu^ non obeouris sermonibus Oeneralium 

quorundam iniquitas, qui eos, quibus bene vellent ad Imperatorem reli* 

quosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam 

qusB militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim^ qui laborem^ 

sanguinem et vitam exposuisset, prsBter miserias et vulnera nil obtineret 

Responsum est, ea nunc esse tempora^ quibus satis fieri omnibus non 

poflset, si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro 

singulorum conditione prsBmia cuivis decemerentur. 

Ibemi nostri sua hyberaa Mechleburgi acceperant: distat Mechle* 
burgum non nisi hor& Wismario, unde Duces Mechleburgenses ortum 
snum et nomen trahunt : tenuerant cum locum non multb ante tria Sne- 
oorum nulliay sed k Neoclaustrensibus nuper obrati dispersique erant, 
eripuerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci- 
m& Januarii Generalis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam 
PjU excurrit, sed amissis aliquot in aquis equitibus sine fructu rediit. 
Non multb post eodem missus est cum selectissimis Dragonum Colo- 
nellos Troan^ ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu- 
cerety sed seriib venit, jam enim ab adversariis omnia exportata fuerant^ 



104 ITINERARIUM. 

sed et ez in8ul& lisdam adfu^re hostes, qui nostros in fugam conjec^r» 
capto Petro Oroll Capitanei locnmtenente, cum aliis pauculis Ibernis r ' 
vigesim& quarti ejusdem, Wismario Sneci emiserunt equitum tarmam, 
qui pauculos Equites et famulos ^ legione Colonelli Sichoe in captivitsi- 
tem ahduxerunt. QuantSB yerb circa hsec loca militis nostri fiierial 
miserise, dici aut describi non potest, cogebantur enim integrse turmce 
sub aperto Joye, coelo frigidissimo multas noctes exigere, vix aliimde 
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque hsec omnia tenacitati 
unius aut alterius Generalis imputabantur, qui licet ipsi milites essent 
egregii nuUum metuentes hostem, pecuniis tamen nimium quantum ad- 
hserebanty ideoque ut suas opes augerent Inilitem reliquum pessundabant. 
Audivi non neminem illorum, aliquando se cum Joanne de Werth con- 
ferentem, sed visa est mihi hsec collatio velut Reguli cum AquillL. Wer- 
thius enim omnia quse aggrediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ; 
Hic autem aliorum jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se 
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in- 
tegras legiones perire 6U& avariti& sinebat. Sed haec cum alterius sint 
fori, ad alia progrediamur. 

Hoc anno quinque Hispanorum millia, D^lnkirckam quatuor auri 
vasa devexerunt. In Portugalli& quoque aliquis contra Hispaniarum 
Regem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit 
quoque Mantuae Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma- 
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductas, in insulam 
Rye transitum molitur, praemittitque ex equitatu quinquagenoSy qui an 
commod^ transiri queat tentent: hi omnes cum longius processissent, 
glacie rupt& perierunt, ita ut redire Oomes coactus fuerit. Quid mirum 
ver6, si quandoque Deus sibi adversantibus adversetur? Quisquis mi- 
litum Baccho et Yeneri deditur, ssepe k Deo necessari& ope destitnitur. 
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, nt merito dubites, an inter 
milites Dbus colatur^ vel si colitur is vel Bacchus est vel Yenus. Qaam 
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et 
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in convivio : cui cum k magni 
nominis belli Duce vitrum porrectum esset, in quo suum ille esse Dbuu 
venditabaty ipsa dimisso in terram k manibus vitro ait| ecce Decjm tuam 



ITINERARIUM. 



105 



pir optime, Talde mifleram et fragilem : ii6ris verb Dsuh esse aliom 
jnpietatis tam nltoremy qai conterit impi^ sibi oblatrantes. 

Interea in toto Mechleburgensi Dacatn omnia necessaria, tam pro 
milite qukm pro eqnisy deficiebant. Sed et Holsatse et Hamburgenses 
in hybema ullam admittere militem, detrectabant : ande accidit ut indies 
singuloe multi miseriis inferiores^ vitam abramperent. 




CAPUT XXIX. 

De Progressu nostro aehersus Suecos. 

OTO hyemis et qaadragesimse tempore, varift spe lactati 
fuerant cum Ducibns milites nostri ; nemo non credi- 
disset fore, ut sub veris ingressum et pecani& esset in- 
structissimus, et vestibus indueretur optimis : cum Yer6 
illa appnl^re tempore, Tacuis loculis, nudoque corpore 
in campum denu^ ut ante, eundum fiiit. Ita inanibus im6 mendacibus 
mundus gubematur pollicitationibusy stultissimus mortalium ille est qui 
mundo fidem adhibet. Ad aras, srumnose miles, ad aras, nullum tibi 
alibi perfuginm. Cum totam Imperium im6 omnis pen^ Europa ac 
uniyersus orbis bello flagrabat, yicinaque Austria hostilibus circumstre* 
peret armis, tunc quidem eras in precio, nunc cum hostem eneryasti 
paaloliim, et ad ezteros pepulisti plusculiim, tua yilescunt obeequia, adeo 
usque ut te yilissimi auls asseclse, infimse sortis homuli, mundi probra 
et excrementa, ac merissimi terrsB filii nec in fiunulatum admittere yelint, 
im6 fortissimos belli duces qui Cflesaris, Regumque, et Principum cnm 
propriie yitee apertissimo discrimine, bona, fi>rtunasy et statum conser- 
yarant, dedignentur yel ad aurigandum» yel ad triturandum adhibere. 
Sed agite Domini mei, expectate paulisper, nondnm eqnidem omninm 
diernm 0OI occidit, quis scit, quid serus trahat vesper^ cavete ne in yos 



106 ITINERARIVM. 

ille cadat alesB jaotusy quem ros militi Csesari suo fidelissimo jacere hod 
sine turpissimi injuri& molimini. Sed qnorsum ego frustra imbellis, 
bruta jacio fulmina, vansB sunt sine viribus irsB, quin in campum potiilks 
egredior, animum distrabendi et bilem decoquendi grati&? Ut primiim 
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem dnctus est. Atque mox 
die quinti Martii susb fortitudinis dedit specimina; Gcneralis enim 
Glitzing Ouartzium bostibus stratagemate seu dolo eripuity omnesque 
prop^ in eo prsBsidiarios intemecione deleyit, accepit septem et decem 
peditum vexilla, et tria equitum, Oeneralem excubiarum Magistrum 
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis officialibusque in 
captiyitatem duxit. 

Nuuciata tunc quoque nobis est occupatio HannovisB, nobilis civi- 
tatis ad Moenum sitae, quam Ramsay miles vafer cum multo cireum 
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qui 
obsidione multum opersB susb posuit, nomiue Eminentissimi Electoris 
Moguntini, quidam ex Nobili et generosft stirpe eorum de Mettemicb, 
et PrsBnobilis Dominus Joannes Cbristopborus k Bettendorff Yice- 
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prsBfectus in arce K6u- 
igstein. 

Accepimus hic quoque yel non mult6 post de felicibns primiim suc- 
cessibus Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de 
miserabili clade ac captivitate ejusdem G. Werth et trium aliomm 
Generaliumy Puta Ducis Savelli, Enckenfbrt, et Sperreuter. Straverant 
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cum facta clade Iiber6 nim- 
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, Tiresque 
temer^ dispergit, coUigit interim hostis cum milite animos, et renoTat& 
pugn&, tnrpissim^ eos fundit, k quibus paul6 ante fusus fiierat ; mox 
Rheinfeldiam, cum ei succurri haud posset, ad deditionem cogit. Qnan- 
t6 hflBo nobis clades fiiit lamentabilior ob tantoram viroram captivitatemy 
tant6 IsBtior aocidit illa quam Gralli ab Hispanis perpessi sunt in solatioae 
obsidionis FontarabisB. 

Excurrerat Princeps Condaeus ante paucos menses^ cum viginti qna- 
tuor militnm millibus, equitum partim, partim peditum in Hispaniamy 
felicibusque auspiciis jam aliqua loca et portus commodiores in dediti- 



iriNERARIUM. 107 

onem coegerat, ulteriasque progressuras erat 5 cum ver6 videret mag- 

num suig progressibos pooere impedimentum FoDtarabiamy armis impe» 

tere et ezpugnare stare statuit. Toto igitur cum ezercitu, omni in eam 

rem Bubeidii genere instructo, civitatem cingit et acri obsidione premit, 

eoque jam progressus fuerat partim ignitis macbinis, partim militum 

indiistrift, ut propugnacula aliquot certft spe se obtinere putaret. Cum 

▼ero id Hispani viderenty probeqne cognoscerent quanto id urbis, im6 

totios Patriffi damno futurum esset, omnibus viribus contra niti statue- 

runt : Ad octodecim itaque millia selectorum militum in Francia castra 

edneunt, ao septimo Septembris (erat is Natae MjLRiiB Yii^inis pridia^ 

nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre* 

diuntar, ut confuso primi^ ezercitus ordine, tum multis militum csesisy 

eum tandem in fiigam effuderint. Sempiternam laudem boc in conflictu 

tulit, Senioris Principis Generosi Parentis CJondsei, nou degeneris so- 

bolis legio» quse tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alis 

dum Legionesy MaiUereidiana scilicet et altera» quam de corona vocita- 

banty in fugam abiissenty dubio procul irrito conatu non sine multo His- 

panonun sanguine recedendum fuisset. Hoc in congr^ssu ad quadra- 

ginta Franci nobiles occidisse dicuntur. Archiepiscopus Burdegalensis 

et EpiBcopufl Arelatensis (qui melius calamo et precibus contra spiritu- 

ales hostes Ecclesiie pugnassent) aegr^ salvi evaserunt. CondsBus Prin- 

ceps vir militaris et in pugn^ h&c primus, equo fluvium tranavit, ac se 

mk cum Cardinale de la Yalette, Comite Orammont, Marchione de la 

Forcei Marchione de Oente, aliisque Bajonam retraxit. Occubuere ez 

militibus mille quingenti circiter^ quingenti capti, tormenta bellica ma- 

jora triginta septem, omniaque impedimenta, inter qus currus ipsiusmet 

Condisei Principis argento rebusque preciosis graves, ad quadringenta 

ooronatorum millia sestimati noetris relicta sunt. Captivi postea, ab Re- 

gum' humanissimo Philippo, omnes in pristinam libertatem slne litro 

restituti sunt, ut primum de Principe Regi Francise recens nato in His- 

paniis auditum est. 

Plures interim legiones, de nostris in Pomerauia sexto, septimo, et 
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^ 
tempore Invictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjuz, magno 



108 ITINERARIUM. 

sammonim infimonimque : plaagu Regina Hangarifle est coronata, poet- 
quam omnes Hungariae status ad Oeneralia regni Comitia fuissent evo- 
cati: Dehinc Csesar Pragam abiit: G^neralis Oallas post hujns anni 
varias contra hostes expeditionesy postquam omnia loca recens adrerBariis 
erepta sufficientibus praesidiis munierat, Caesareas copias in yarios duca- 
tus pro h jbemis partitus est. In ducatum Holsatifie yarias misit legiones, 
Daci Florentino assignatum est territorium Bremense» qui in eo ne deses 
esset hospes, munitam arcem, expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti 
de Ridberg obtigerunt Bransyicensis et Luneburgensis aliique adja- 
centes comitatus, aliis cesserunt Hambnrgenses et Lubecenses terrs. 
Goltz Archiepiscopatum Moguntinensem et ei Ticiniora loco sortitus est, 
Mechleburgensem Ducatum obtinuit Oeneralis vigiliarum Magister Sa- 
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Bannirium, 
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam, 
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wolftburgum transiyimns, atque in 
desolatis pagis omni humanft ope destitutis, hospitari coacti sumus usque 
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum ftmes nos diu pressisset, 
Brunsvigam moyimus civitatem ampkm et spatiosam optim^ circum- 
▼allatam : dicitur haec urbs k Brunone quodam ejus conditore nomen 
habere, exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum 
sezagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram 
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumanum [nobis impri- 
mis visum est, quod cum Dux Brunsvigise et Lunebui^ coram istic 
adessety nihil nobis ^ civitate vel in equorum vel in hominum sustenta- 
tionem dimitteret : sed et Brunsvicenses rustici impun^ nostrum infes- 
tabant militem^ et si quos solos deprehendebant, miseri morte mulcta* 
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerent, si quos panis aliquid aut 
ferinse ad victum uecessarise qusesivisse reperirent, unde factum est, ut 
^ militibuB plurimii fame et extrem& necessitate cogente,-diffugerent. 



CAPUT XXX, 




Describit iter nostrum in Comitatum Schaumburgensem. 

OST inexplicabiles et plan^ miserandaB calamitates, 
septimo tandem Maii jussi samuSy Hannoveram vereas 
iter nostrum dirigere, ac istinc in comitatom Schanm- 
bnrgensem flectere, iUe enim dicebatur nobis assignatns 
esse in bjbema. Ita, ingenne lector, omnia hac mnndi 
tempestate snrsum, deorsam, qnadrata rotandis miscentnr : byeme pug- 
nandum est, dum tempas appropiat, quo Reges ad bella procedere 
consueTerunt, in hybemis delitescendum : non tamen id sine cau8& fieri 
putes, nomnt illi quoram interest. Solent sep^ Commissarii exercitum, 
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybemis illum, 
qui militi assignatus erat, fructum demetant. £t ipsi hsBC neminem 
notare existimanty cum luce clarius meridiani multoram doli jam pateant. 
Sed qusB supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse 
▼eritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne 
sstivi uos postea calores gravent festinemus, sed lente tamen, ne forte 
idem nobis quod Corraschianae legioni nimium acceleranti, contingat. 
Haec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciiSy 
sunmio Generalis Gbllassi favore obtinuit copiam nos prsBYeniendiy eft 
(ni fidlor) mente, ut optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti- 
pendia seu contributiouem prior extorquerety atque ad nostrnm aocessum 
nil restaret) vel si quid restaret, difficulter coUigeretur mult& cum sub- 
ditorum di£Bcultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, proyidentissi- 
mus DsDS prseclar^ disposuit, strophamque in ipsoram retorsit caput, 
fecitque; ut cursores isti prius fierent praeda hostibus, quim:i locum 
destinatum contingerent. Cum enim adversarius miles non procul inde 
dissitna per exploratores rescisset, legionem solam illas viastransituram, 
mox emiserant plusculos; qui ex ineidiis erumperent^ et ciuctam vel 



100 



ITINERARIUM. 



nuerant quadraginta quataory tormenta bellica majora aliqnot. Yise 
quidem dicuntur Suedicae aliquot naves in succursum destinatse jnxta 
iisdum, sed cum impetum nostrorum tam vefaementem viderunty non 
sunt ausas propius accedere, succensis itaque in insula levibus aliquot 
tuguriolis, retrocesserunt. Sed et ipse Generalis Bannier faaud sibi Ste- 
tini fidens Wolinum abiit. Mox ab expugnatione imperavit Florentiae 
Duxy ut in provisionem faujus loci, militumque sustentationem, onmia 
totius Insulffi pecora Wolgastum addncerentur, ac rite omnibus ordinatis 
tormenta sua bellica prim6 in castra reduci curavit, inde vero Daminum, 
de quo obsidendo nova indies consilia agitabantur, profectus est. 




CAPUT XXVII. 

De Pomeranid. 

^ON minilis prudenter qnkm fortiter, Excellentissimus 
Dominus Generalis Comes de Gktllas rem bellicam faoc 
tempore administrabat. Enim ver6 cum Geueralis 
Bannier putaret frangere, vel cert^ ut minimum fati- 
gare Csesarias copias sese continendo intra arctissimos 
Pomeraniae meatus, ad quos, quoqu6 se verterent, difficile erat nostris 
penetrare, post multas quidem molestias exantlatas, in auctorem tandem 
propositum retorsit. Postquam enim ad Rostockium fixisset castra militi 
nostro aliquid quietis indulsit, quoad Banniricus exercitus lassus, Sue- 
tinum ex latibulo suo exiit, relictis circa Damgardt et Tripsesium Uran- 
gelii copiis, quse in Caesarianas advigilarent, cum sine mori secutus est 
Gallassus. Interea S. Csesarea Majestas de milite suo soUicita, ne ob 
continuas diutinasque migrationes aliquid faoc loco incommodi pateretur» 
eum in fajbema ducere cogitat, nil monita de nostris contra faostem suc- 
cessibus ; sed Oallas cum Fortunam faventem faaberet, ea ulterius uti 



ITINERARIVM. 101 

Tolait. Interim Mareschallas Ligfle Joannes 66tz Landgravii HassisB 
exercitmn» tam in WestphalisB quam Hassi&e finibus adeo debilitavit, ut 
primores Cattonun proceres de pace cnm Csesare restaurand& militeqne 
dimittendo, consilia tractare ceperint. Hoc fer^ eodem tempore de 
centum et quinquaginta hostium navibus, in nescio qnam ezpeditionem 
prsparatis, nobis nunciatur, in quas cum nostri sedulo intenderent, nil 
quidqnam tunc quidem attent&runt. 

Nec in A1sati& minores progressis tunc agebat Joannes Werthius con- 

tra Wimariensinm audaciam: cum quibus quotidianis yelitationibuB 

agendum erat. Emiserat Dux Bemardus Magistmm qnendam equitum 

cum octoginta Equitibus, ut de hostium commoratione et consiliis disqui- 

reret, qui cum aliquantum amplius progressus fiiisset qukm debebat, k 

tribus Legionibns Werthianis cingitur, ipseque cum sexaginta Equiti- 

bus capitar. Hujus cladis nuncii cum reliqui yiginti ad castra sua 

rediiflsent ; jubetur confestim Colonellus Noa cum tribus turmis contra 

Caesarios egredi, sed et bi k cataphractomm quinque turmis dissipati 

sunt» in qnorom succursum decem turmas ablegayit Wimariensisy et ipse 

ex Bottendorffian& legione manipulum eduxit, sed cum Csesareanos yide- 

ret strenn^ et absque uUo metu in suos ire, retrocessit. Eoque tem- 

pore Werthiani, erepto uno signo Equestri captisque uno prsefecto Equi- 

tum et dnobns locumtenentibus cimi quadraginta Equitibus^ ceciderunt 

quinquaginta Wimariensium. 

Accersitus est sub hsec tempora k Galliaram Rege Serenissimus Sa- 
baudiffi Dnx Yictor Amedseus^ Parisiosy ut conjunctis consiliis de bello 
contra Hispanos in Itali& promovendo tractaretur ; qu6, magis in pacem 
qukok bella pronus, optimus Dux, una cum Comite de Yerua abiit. Sed 
non mult6 post cum domum rediisset ex insperato unk cum dicto Comite 
sno mortuus est cumque judicio medicomm mors illa medicato poculo 
adscriberetur^ suspicio fuit ipsis inter Gallos venenum fuisse dilutum ac 
propinatnm. Infelici quoque eventu quatuor Hispanomm millia in 
Grallias irraperunt, ex qnibus, sexcentis captis, relictis post se omnibus 
impedimentis et sexaginta tormentis metallinis, ac quindecim signis, 
reliqui segr^ ad suos evadere potuemnt. 

Hsec dum ab aliis alibi aguntnry nostri interim in Pomerani& non oti- 



102 ITINERARIVM. 

antur, Daminam enim in eaa redegerunt angastias, nt vigesimo qiiatto 
Decembris sub octavam ante meridianam, de tradenc^ munitione et con- 
ditionibns egerint prsesidiariiy qnibos has propositeey et ab illis libenter 
acceptatse sunt. 

I. Ut dimiagiB Damini vezilliSy omnis miles eziret, sine ardentibos 
funicalis. 

II. Ut preeter sua impedimenta, nemo quidquam ez civium, aliorom- 
ve bonisy sub pceni confiscationis omnium qns elaturi erant, secom 
educeret. 

III. Ut omnia tormenta bellica, qusB erant viginti quatuory in loco 
relinquerentur. 

lY. Ut eos Generalis Goltz, qui oum iis pipigerat Stralsundiam invi- 
olatos incolumesque traduceret. 

yigesimi octav& Decembris Colonellus Deverouz, unk cum Colonello 
Carraschi ab Insuli lisdum jussi sunt Anclaviam transmearey Juniorem- 
que Wangler qui huc usque strenue caraverat, ne qu& Anclaviensibns 
succurreretur^ aliquantum sublevarent. Trige8im& Decembris coacto 
concilio bellico, actum est de milite in hybema duoendo. 



CAPUT XXVIII. 
QMid in Hybemis sub initium Anni M.DC.XXXFIIL actum sit. 

^ UB initium hujus Anni» qui fuit reparatae Salutis per 
Christum M. DC. XXXYIII. comprehensse snnt ipsis 
Calendis Januariis in Legione Colonelli Carroschi octo 
mulierculae, quae erant de Diaboli Amazonibus equi- 
tantibus super hircos (striges seu sagas ec»nmuniter 
appellant) ez quibus una, reliquis captivis detentis» ad inquisitionem 




ITINERARIUM. lOS 

dacta, cmnqiie omnino^ excepds partibiis secretioribns, fxdssejt denudata^ 
et in equttlenm eztensa, inter prima tormenta nil quicquam est ftssa^ 
Gimi aotem ad graTiores poBnas esBet deducenday deprecata est, et liber^ 
se dsemoni fide obstrictam dixit, cumque eo saepe sspiuB concubuisse sub 
specie virili, simulque complices earumque fkcinora aperuit. Ob qusB 
(Mimes ad mortem damnatse supplicium pro merito luerunt. 

Terti& Januarii Daminum versus perreximusy Grallassus yer6 Neo- 
brandenburgumy ut inde Anclaviensem obsidionem, qu8B sine fructu 
oontinuabatur, solyeret, ne miles plus inde damni qu&m emolumenti, 
adulti jam hyeme, caperet. In itinere hoc plurimiim equi nostri defici- 
ente pabuloy ita ut ne stramenta qnidem equis reficiendis sufficerenti 
passi snnt. Accedebat frigus intensissimumy adeo militum corporibus 
noxiam, ut nonnuUi statlm conciderent mortni. Ad Preslyn ubi Quar* 
terium (ut yocant) principale erat cum biduum substitissemus, iuter Offi* 
ciales plerosque aliquantum tumultuatum est, quod bonis tantum lacta- 
renturyerbisy neo rei pecuniaris quidquam sibi aut militi exhausto pen^ 
et nudo daretur. Moyebatur quoqu^ non obscuris sermonibus Generalium 
quorundam iniquitas, qui eos, quibus bene yellent ad Imperatorem reli- 
qnosque Principes mitterent nuncios expugnatarum k se urbium, ut eam 
quse militi deberetur mercedem anticiparent, miles interim, qni laborem, 
sanguinem et yitam exposuisset, praster miserias et vulnera nil obtineret. 
Responsum est, ea nunc esse tempora» quibus satis fieri omnibus non 
possety si quandoque sors melior afflasset imperium, fore utique ut pro 
singulorum conditione praemia cuiyis decemerentur. 

Ibemi nostri sua hybema Mechleburgi acceperant: distat Mechle- 
bui^um iion nisi hor& Wismario, unde Duces Mechleburgenses ortum 
sunm et nomen trahnnt : tenuerant cum locum non mult6 ante tria Sue- 
oorum millia, sed k Neoclaustrensibus nuper obrati dispersique erant, 
eripuerantque omnes prop^ Equos cum impedimentis. Die quint& deci- 
mft Januarii Greneralis Bredaw cum turmis aliquot Equitum in insulam 
P7II excurrit, sed amissis aliquot in aquis equitibus sine fructu rediit. 
Non mult6 post eodem missus est cimi selectissimis Dragonum Colo- 
nellas Troan, ut si quid illic commeatus reperiret ad nostra castra dedu- 
ceret, sed seriib yenit, jam enim ab adyersariis omnia exportata fueranty 



104 ITINERARIUM. 

sed et ex imn\k lisdum adfu^re hostes, qui nostros in fiigam conjec^re 
capto Petro OroU Capitanei locnmtenente, cum aliis pauculis Ibernia r 
vigesim& quart& ejusdemy Wismario Sneci emiserunt equitum turmam, 
qui pauculos Equites et famulos ^ legione Colonelli Sichoe in captivita- 
tem abduxerunt. Quantae ver6 circa hsBc loca militis nostri fiierint 
miseriaBy dici aut describi non potest, cogebantur enim integrs turmse 
sub aperto Jove, coelo frigidissimo multas noctes exigere, vix aliande 
quam nivibus et pruinis asperrimis tecti : Atque haec omnia tenacitati 
unius aut alterius Oeneralis imputabantur, qui licet ipsi milites essent 
egregii nuUum metuentes hostemy pecuniis tamen nimium quantum ad- 
hserebanty ideoque ut suas opes augerent Inilitem reliquum pessundabant. 
Audivi non neminem illorum, aliquando se cum Joanne de Werth con- 
ferentem, sed visa est mihi hsec collatio velut Reguli cum Aquil^. Wer- 
thius enim omnia quse aggrediebatur suis auspiciis et consiliis faciebat ; 
Hic autem aliorum jussu et ordinatione, et quod caput est Werthius se 
potius quam suorum militum aliquem temere perdidisset, hic autem in- 
tegras legiones perire sui avariti& sinebat. Sed hsec cum alterins sint 
fori, ad alia progrediamur. 

Hoc anno quinque Hispanorum millia, Diinkirckam quatnor auri 
vasa devexerunt. In PortugaIli& quoque aliquis contra Hispaniarum 
Regem motus est excitatus, qui tamen quam mox sedatns est. Obiit 
quoque Mantuae Dux hoc eodem anno. Sub finem Januarii Yice-Ma- 
raschallus Comes de Ridberg dum per aquas glacie obductas, in insulam 
Rye transitum molitur, prsemittitque ex equitatu quinquagenoSy qui an 
commod^ transiri queat tentent : hi omnes cum longius processissent, 
glacie rupti perierunty ita ut redire Oomes coactus iuerit. Quid mirum 
ver6, si quandoque Deus sibi adversantibus adversetur? Quisquis mi- 
litum Baccho et Yeneri deditur, saepe k Deo necessarii ope destitnitur. 
Pudendum est hodie castra illuc defluxisse, nt merito dubites, an inter 
milites Dbus colatur^ vel si colitnr is vel Bacchus est vel Yenus. Quam 
quidem impietatem optim^ nuper perstrinxit pudicissima illa juxta et 
nobilissima Domina, Antonetta La Roy in convivio : cui cum k m&gni 
nominis belli Duce vitrum porrectum esset, in quo suum ille esse DEim 
venditabaty ipsa dimisso in terram h manibus vitro ait, ecce Dsdm tuum 



ITINERARIUM. 



105 



vir optiniey Talde miflemm et fragilem : ii6ri8 ver6 Dbuh esse aliun 
impietatis tn» ultorem, qui conterit impi^ sibi oblatrantes. 

Interea in toto MechlebnrgenBi Dacatn omnia necessariay tam pro 
milite qnim pro equis, deficiebant. Sed et HolBatse et Hamburgenses 
in hybemaullum admittere militem, detrectabant : unde accidit ut indies 
singoloB multi miseriis inferioreSy vitam abrumperent. 




CAPUT XXIX. 

De Progressu nastro adversus Suecos. 

I OTO hjemis et quadragesimsB tempore, varift spe lactati 
fuerant cum Ducibus milites nostri ; nemo non credi- 
disset fore, ut sub veris ingressum et pecuni& esset in- 
stmctissimus, et yestibus indueretur optimis : cum yer6 
illa appul^re tempore, yacuis loculis, nudoque corpore 
in campum denu5 ut ante, eundum fuit* Ita inanibus imb mendacibus 
mundus gubematur pollicitationibus» stultissimus mortalium ille est qui 
mnndo fidem adhibet. Ad aras, aBrunmose miles, ad aras, nullum tibi 
alibi periugium. Cum totum Imperium im6 omnis pen^ Europa ac 
nniyersus orbis bello flagrabat, yicinaque Austria hostilibus circnmstre- 
peret amusy tunc quidem eras in precio, nunc cum hostem enervasti 
paululiimy et ad ezteros pepulisti plusculiimy tua yilescunt obsequia, adeo 
usqne ut te yilissimi auIsB asseclfle, infimse sortis homuli, mundi probra 
et excrementa, ac merissimi terrs filii nec in fiunulatum admittere yelint, 
im6 fortissimos beUi duces qui Cflesaris, Regumque, et Principum cum 
proprise yit» apertissimo discrimine, bona, fi>rtunasy et statum conser- 
y&rxmt, dedignentnr yel ad aurigandum, yel ad triturandum adhibere. 
Sed agite Domini mei^ ezpectate paulisper, nondnm equidem omnium 
diemm sol occidit, quis scit, quid serus trahat yesper, cayete ne in yos 



106 ITINERARIVM, 

ille cadat aleee jaotuBy quem vob militi Cflesari sao fidelissimo jacere non 
Bine turpissimi iDJnri& molimini. Sed qnorsnm ego frustra imbellis, 
bruta jacio fulmina» vanfle sunt sine viribus irae, quin in oampam potiilis 
egredior, animum distrahendi et bilem decoquendi grati&? Ut primiim 
miles noster in apertum prodiit, mox in hostem ductus est. Atque mox 
die quinti Martii busb fortitudinis dedit specimina; Gcneralis enim 
Glitzing Ouartzium hostibus stratagemate seu dolo eripuity omnesque 
prop^ in eo praesidiarios intemecione deleyit, accepit septem et decem 
peditum irexillay et tria equitum, Oeneralem excubiarum MagiBtrum 
Dromundt, natione Scotum, cum multis Capitaneis officialibusque in 
captivitatem duxit. 

Nunciata tunc qnoque nobis est occupatio Hannoviae, nobilis civi- 
tatis ad Moenum sitae, quam Ramsaj miles vafer cum multo circum 
jacentium oppidorum incommodo, jam multo tempore insederat : in qui 
obsidione multum operse suae posuit, nomine EminentuBsimi Electoris 
Moguntini, quidam ex Nobili et generosft stirpe eorum de Mettemichy 
et Prsenobilis Dominus Joannes Christophorus k Bettendorff Yice- 
Colonellus olim in Imperatorio exercitu, nuno prsefectus in arce K6n- 
igstein. 

AccepimuB hic quoque vel non multb post de felicibns primikm inic*- 
cessibus Joannis de Werth contra Ducem Wimariensem, ac mox de 
miserabili clade ac captivitate ejusdem G. Werth et trium aliornm 
Generalium, Puta Ducis Savelli, Enckenfbrt, et Sperreuter. Straverant 
prim6 nostri ad Rheinfeldiam hostem, sed cnm facta clade liber^ nim- 
ium miles noster partim ad prsedas, partim ad quietem abit, viresqne 
temer^ dispergit, colligit interim hostis cnm milite animos, et renovati 
pngn&, tnrpiBsim^ eos fnndit, k quibns pauI6 ante fusus fnerat ) mox 
Rheinfeldiam, cnm ei succnrri haud poasety ad deditionem cogit. Qnan- 
t6 hsec nobis clades fuit lamentabilior ob tantomm viromm captivitatem, 
tant6 laetior accidit illa quam Gkdli ab Hispanis perpessi snnt in solntione 
obsidionis Fontarabiae. 

Excurrerat Princeps Condsens ante pancos menses, cnm viginti qna- 
tnor militum millibus, equitnm partim, partim peditnm in Hispaniam, 
felicibusqne auspiciis jam aliqua loca et portns commodiores in dediti- 



rriNERARIUM. 107 

onem eoegerat, ulteriusque progressurus erat ; oum yerb videret mag- 

num Bttis progreasibus pooere impedimentum Fontarabiamy armis impe- 

tere et expugnare stare statuit. Toto igitur cum exercitu, omni in eam 

rem subsidii genere instructOy civitatem cingit et acri obsidione premit, 

eoqne jam progressus fuerat partim ignitis machinis, partim militum 

indnstrift, ut propugnacula aliquot cert& spe se obtinere putaret. Cum 

▼ero id Hispani viderent, probeque cognoscerent quanto id urbis, im6 

totios Patriaa danmo futnrum esset, omnibus Yiribus contra niti statue- 

rant : Ad octodecim itaque mUlia selectorum militum in Francia castra 

edneont, ac septimo Septembris (erat is NatSB Mabijb Virginis pridia- 

nus) tanto impetu hostem sui propositi et stationis tenacissimum aggre* 

diuntory nt confnso primikm exercitus ordine, tum multis militum csBsis, 

eum tandem in fugam effuderint Sempitemam landem hoc in conflictu 

tulit, Senioris Principis Grenerosi Parentis Condsei, non degeneris so- 

bolis legio, quse tam fortiter se Hispanis opposuisse dicitur, ut nisi alise 

daas L^oneSy Maillereidiana scilicet et altera, quam de corona yocita- 

bant, in fngam abiissent, dubio procul irrito conatu non sine multo His- 

panomm sanguine recedendnm fuisset. Hoc in congr^u ad quadra- 

ginta Franci nobiles occidisse dicunlur. Archiepiscopus Burdegalensis 

et Episcopas Arelatensis (qui melios calamo et precibus contra spiritu* 

ales faostes Ecdesiie pugnassent) aegr^ salvi evaserunt. Condsus Prin- 

oeps yir militaris et in pugni h&c primus, equo fluvium tranavit, ac se 

nni cum Cardinale de la Yalette, Comite Orammont, Marchione de la 

Force, Marchione de Grente, aliisque Bajonam retraxit. Occubuere ex 

militibus mille quingeuti circiter, quingenti capti, tormenta bellica ma- 

jora trigmta septem, omniaque impedimenta, inter quse currus ipsiusmet 

CondiBei Principis argento rebusque preciosis graves, ad quadringenta 

ooiQnatomm millia aestimati nostris relicta sunt. Captivi postea, ab Re- 

gum' humanissimo Philippo, omnes in pristinam libertatem sine litro 

resUtuti sunt, ut primum de Principe Regi Francise recens nato in His- 

paniis auditum est. 

Plures interim legiones, de nostris in Pomerania sexto, septimo, et 
octavo Aprilis mandatum acceperunt transeundi Albim : eodem fer^ 
tempore Invictissimi Imperatoris nostri Ferdinandi III. Conjuxy magno 



108 ITINERARIUM. 

flummoram infimorumqu6 : plausu Regina Hungarifle est coronata, p08t- 
quam omnes Hungariffi status ad Generalia regni Comitia fuissent evo- 
cati: Dehinc Csesar Pragam abiit: Gkneralis Gkdlas post hujus anni 
varias contra hostes expeditioneSy postquam onmia loca recens adTersariis 
erepta sufficientibus prsesidiis munierat, CsBsareas copias in yarioe daca* 
tus pro hy bemis partitus est. In ducatum Holsatise yarias misit legiones, 
Duci Florentino assignatum est territorium Bremense, qui in eo ne deses 
esset hoepesy munitam arcem, expulsis inde Suecis, occupavit. Comiti 
de Ridberg obtigerunt Brunsyicensis et Luneburgensis aliique adj»- 
centes comitatus, aliis cesserunt Hamburgenses et Lubecenses terrce. 
Goltz Archiepiscopatum Moguntinensem et ei yiciniora loco sortitus est, 
Mechleburgensem Ducatum obtinuit G^neralis yigiliarum Magister Sa- 
lis, cui commissa cura supprimendi et in officio continendi Banniriuniy 
si qua tentasset erigere caput. Nobis proficiscendum fuit Dannenbergam . 
ubi cum tenuissemus paucos dies, Wolfsburgum transiyimus, atque in 
desolatis pagis omni human& ope destitutis, hospitari coacti sumus usque 
ad quintam decimam Aprilis, qua die cum &mes nos diu pressisset, 
Brunsyigam moyimus ciyitatem amplam et spatiosam optim^ circum- 
yallatam : dicitur hsec urbs k Brunone quodam ejus conditore nomen 
habere, exstructaque esse Anno post Christum supra octingentesimum 
sezagesimo primo; circa has partes duas prop^ septimanas nostram 
contributionem pecuniariam expectayimus. Inhumannm nobis impri- 
mis yisum est, quod cum Dux Brunsyigiae et Luneburgi coram istic 
adesset, nihil nobis ^ ciyitate yel in equorum yel in hominum sustenta- 
tionem dimitteret : sed et Brunsyicenses rustici impun^ nostrum infes- 
tabant militem, et si quoe solos deprehendebant, miserft morte mulcta- 
bant, adeo ut nec ipsis officiariis parcerenty si quos panis aliquid aut 
farinse ad yictum uecessarise qusesiyisse reperirent, unde factum est, ut 
h militibus plurimi, fame et eztremft necessitate cogente,<diffugerent. 



CAPUT XXX- 




Describit iter nostrum in Comitatum Schaumbttrgensem. 

OST inexplicabiles et plan^ miserandas calamitatesy 
septimo tandem Maii jussi Bamus, Hannoveram Tenns 
iter nostram dirigere, ac istinc in comitatnm Schaom- 
borgensem flectere, ille enim dicebator nobis assignatus 
esse in hybema. Ita, ingenue lector, omnia hac mnndi 
tempestate sursum, deorsnmy quadrata rotundis miscentur : hyeme pug- 
nandum est, dum tempns appropiat, quo Reges ad bella procedere 
coDsueverunt, in hybemis delitescendum : non tamen id sine cau8& fieri 
putes, norant illi quoram interest. Solent seep^ Commissarii exercitum, 
quasi necessitas id exigat, in campo retinere, ut ipsi ex hybemis illum, 
qui militi assignatus erat, fractum demetant. Et ipsi haec neminem 
notare existimanty cum luce clarius meridian& multorum doli jam pateant. 
Sed qu8B supra nos nihil ad nos, obiter tamen et per transennam tetigisse 
veritatem nil nocebit. Ad Comitatum Schaumburgensem matur^, ne 
eestivi nos postea calores grarent festinemus, sed lente tamen» ne forte 
idem nobis quod Corraschianse legioni nimium accelerantiy contingat. 
Heec enim cum ad eundem nobiscum locum esset destinata, nobis insciis, 
summo Greneralis Gallassi favore obtinuit copiam nos prseyeniendiy eft 
(ni fallor) mente, ut optimam sibi commorationem deligeret, et sua sti- 
pendia seu contributiouem prior extorqueret, atque ad nostrum accessum 
nil restaret, vel si quid restaret, difficulter colligeretur mult& cum sub- 
ditoram difficultate. Sed qui omnia pradenter ordinat, providentissi- 
mus Dscs praeclar^ disposuity strophamque in ipsorum retorsit caput, 
fecitque; ut cursores isti prius fierent preeda hostibusy qukm locum 
destinatum contingerent. Cum enim adversarius miles non procul inde 
dissitus per exploratores rescisset, legionem solam illas viastransituram, 
mox emiserunt plusculos^ qui ex insidiis erumperent^ et cinctam vel 



110 ITINERARIUM. 

sternerent» vel caperent, quod et fJBU^tum est. £t licet dicta legio, optiino 
et selectiflBimo constans mllite, ipsis duodecim horis cum hoste ibrtiter 
dimic&rit, occideritque cum Yice-Colonello et tribus Capitaneis oentum 
circiter et viginti tam pedites quam equites, non potuit tamen adTersa- 
riorum ulterius resistere potentiffiy sua igitur vexilla omnia cum uniyei> 
sis impedimentis relinquere coacti sunt, et captiyitatem subire una oom 
famulis uxoribus et liberis ad unum omnes, solo Colonello ejusque Qon- 
juge, qui opportun^ Hannoveram negotiorum caussL excurreraut, excep^ 
tis. Atque id sub exitum Aprilis contigit ad pagum quendam Kleinen- 
heydom prope Neapolim. 

Die terti& decim& Maii nostra legio cum Comite del Maestro Neapoli 
oppido egr^^ munitOy et ex un& parte Lein& fluvio tuto, in comitatam 
Schaumburgensem ingressi sumus. Comes loci illius Dominus, vir est 
in paucis nAnsuetns, afiabilis, et comis, qui quam potuit humanissime 
nos excepit : £x hujus Comitis et Ducum de Florenti& familiis, Comi- 
tes Oeraldini Ibemi suam deduoere dicuntur originem. Interea Sueci 
nostros animos^, ubicunque poterant, incessere non desistebant, inprimis 
ver6 eonnn Generalis Kingen varia Csesareanis damna intnlit. Calen* 
dis Junii ex inopinato classicum cantari curavit, nostrosque inopinatos 
im6 fer^ imparatos obruit, multosque ex Legionibus Colonelli Bruay et 
Colonelli Lamboy, qui Verdae consederant, stravit. Deinceps viginti 
diemm induciae inter Cffisarianas et Suedicai turmas interoesserant, ob 
pacis foadera qusB inter adversas partes tractari dioebantur, in quem fi- 
nem k Cfesare Comes Kurtzius cum aliis quibusdam Imperatoris Con- 
sUiariisi Lubecam tnissus erat, ut de mediis pacis opportunii et Imperio 
utilibus conferret, Oallassus interim in Hybemis suis Grabovis in 
Ducatu Mechleburgensi subsistebat. Elapso induciarum tempore» die 
vicesimft terti& Junii Comes del Maestro et C<doneIIus Deveroox, con- 
junctiB viribus hostem invadunt, et prseter eos quos morti tradideront 
se decim in captivitatem abducunt ; adversarii autem qui fngam ceperant 
ne inulti discederent Lunebuigensibus equos plures furto subdnzenint. 
Circa eadem tempora contigit non minus jucunda quam vera historia. 
Tres equitesy qui suberant Generali BriBdaw 6 castris simul egressi» 
nescio qua fortuna in sex adversarise legionis, similiter equites incidunty 



ITINERARIUM. 111 

& quibus captiy atqne in sylvam abducti, ad pudendam primiim nudlta- 
tem exuti sunt, mox manibus post terga revinetiB) in triplici sacco separ- 
atim inclusiy atque ita omni ope destituti, feris pabnlum relicti sunt r 
liic cnm se in omnem partem vincti totum biduum Toluerent, nec eva* 
dendi rationem invenirent, eorum unus pedibus tandem exitum molitur» 
cumque manibus uti non posset, nec socii ipsum vinculis expedirey in 
terram denu6 proyolvitur, ac ore vincula sacci dissoluit emittitque socios, 
ac in castra semineces et tantum non fame enectos reducit. 

Hic dum noSy coIlat& in unum oper& quoquo modo tuemur contra 
hoBtium incursus, ex improviso Comitis de Ridberg mandato ayocamury 
et in diyersas partes separamur; ac Coroes quidem del Maestro in 
Bmnsyigiam exposcitury Colonellus yero Deyeroux ad Generalem yi- 
giliarum prsBfectum Petrum G6tz in Westphaliam dimittitur. 

Mense Junio Cardinalis Hispaniarum contra Batavos prop^ Antuer* 
piam prosperrimo successu pugnayit, et prseter stragem quam intulit ad- 
TerBariiB luculentam, tria militum millia quadringentos sexaginta quatuor 
cepit : nayes etiam centum circitur omni munitionis genere instructas, 
com tormentis omnibus majoribus minoribusque Hollandis eripuit. Dux 
qnoque Lotharingi» ad Metas incidit in yarios mulos, aureas partim 
argenteasque, partim aiias ex Gallia merces eyehentesy precium preci- 
odoris metalli sedecim millium aureorum excurrisse creditur, praeter ea 
qn» in aUo rerum genere portabant, quce omnia secum abduxit Sub 
exitum Junii Generalis Gtellas omnibus in Pomerani& urbibus nostree 
potestati subjectis suppetias misit. Wolgastum ablegayerat cum copio6& 
Cerere Generalem Salis, quam cum hio sine impedimento intulisset, ac 
jam ad sua castra reyerteret, commodum nactus in yi& locum equos su* 
onun pabulatum emitti yoluit : Quos cum conspicati essent ex yicini& 
adyersariiy sabito in eos irruerunt sperantes prsedam commodam, sed 
secus negotium qukm sperarant cecidit, atque ipsimet nostris &cti sunt 
pneda. Circa hsc tempora nobis quoque innotuit clades, quam Prin- 
ceps Cardinalis, Hispaniffi Picolominii et Cfesareanorum ope, Gkllis 
intulit ad S. Anthomarum, in qua tredecim militum millia partim ceci* 
dit, partim yulnerayit, partim in captiyitatem abduxit cum omni ap- 
paratn belUco. Nos yer^ ut in Westphaliam diyertimus, mox in WaU 



112 ITINERARIUM. 

deckeDsem Comitatum in confinibus Hassise situmy Tirium restanmn- 
darum gratiH deducti sumus, jussique expectare adventum Generalis 
Mareschalli Hatzfeldt. Tractabant tunc fort^ Hassi de pace cum Caesare 
instaurand&y nec ideo nobis licebat in eorum ditionem ezcurrere, ne 
ansam daremus noYS dissensioni. Interim sstus Calvinistarum furor 
non quievit, sed in Fuldensem Patriam debacchatus est, ac mazim^ in 
religiosum.virum ita ferociit, ut frustratim ab immanissimis hominibus 
fuerit dilaniatus. 




CAPUT XXXL 

De origitieet causis belli Germanici,rebusque aliis in Imperio gestis. 

' ^P£ mecum disquirenti, qu® tanta tam immanis belli, 
totque calamitatum in 6ermani& ab multis annis exor- 
tarum foret causa, non occurrit alia, quam nimia, ez 
affluenti& rerum omnium, progenerata superbia: Qua 
quisque sibi ipsi Imperator et veluti parvus quidam 
Deus, sine respectu humanarum divinarumque legum vivebaty cum enim 
Deus superbis resistat, humilibus autem det gratiam, jure merito flagella 
irse suae infligere debebat in eos, qui nescio qua animi elatione supra 
terram incedentes, vertice attingebant polum, quasi summam votorum 
jam assecuti essent. Solet Dbus graviora delicta, quss suam majestatem 
tangunt pr6pius, acrioribus etiam multare pcenis, cum vero vix grave 
aliquod peccatum excogitari'possity quod non ex fonte et matre vitiorum 
omnium^ superbi&y progeneratur, merit6 id tam violent^ ac diutam& 
exagitat ultione. Expergiscere, aliquando, afflictissima Gkrmania, et 
considera vilitatem tuam^ ad quam te tuo merito redegit omnipotens, 
humiliare sub potenti Dei manu ut bene sit tibi, et misericordiam con- 
sequAre. Jam satis delituistl in pulvere miseriarum, erige quandoque 



ITINERARIUM. 113 

▼Bltnm, excttte sortes, et convertere ad Dominttm Dbum taum. Sed 
mei instituti memor alibi Ecclesiasten agam ; htc Historicnm. 

Hoc tempore Serenissimos Princeps ac Dominus Johannes Land- 
grayii Darmstadiani Frater, Princeps yariis natnrse et Dei donis ad 
portentnm dotatns, Greneralem nostnmiy pro e& qua est hnmanitate in 
ordinem militarem, invisit. Mirabile fnit ex hac Principnm line& nnl- 
Inm fiiissey qui contra snam Caesaream Majestatem, (qttantamTis Keli- 
gione ab eo discederent, et affinitate, cognationeque arctiori cum Saxone 
aliisqne Grermanise Principibus contra imperium tunc bella gerentibus» 
proxim^ accederent) arma sumpserit. Yidebant scilicet sagacissimi 
Principes Imperatorem^ qnamvis ad tempus supprimi posset, opprimi 
tamen non posse. Non mult6 post durantibus etiamnum hisce turbis 
in Imperio, Juniorem horum Principum Romam adeundi incessit libido, 
quo ut venit Religione tum loci tum hominum motus, ejurat& hseresi ad 
orthodoxam et antiquam rediit Ecclesiam. 

Mense Julio Comes Johannes G6tz Ligisticarum turmarum Mares- 
challnsy cum Duce de Sayelli cum multo exercltu ad Brisacum obsidione 
liberandum exiemnt, optim^ annonfi et armis instmcti. Savelli primum 
agmen ducere jusstts est, sttbseqttente cnm reliqtto exercittt G6tz, at 
yer6 impedimenta et commeatns securiori incederent yift, inter utrittsqtte 
tttrmaa illa vehi yolaemnt. Non poterant nostroram consilia cnm pab- 
lica eseent et aperta, latere Wimariae Dncem Beraardttm, qui non otio- 
stts milesy omnes cnm sttis Dacibtts iniit rationes et modos, cedendi 
noBtros» et commeatnm diyertendi ali6 antequam locum contiugerent, 
quem destin&rant. Direxit itaqne tormenta omnia bellica in prodromas 
Savelli copiasy ac mox cnm selectissimo milite adyersarittm sibi agmen 
aggresstts est, tarbato nonnihil militnm nostroram ordine : qui yer6 ut 
se DuciB sui hortattt recollegissent, fortiter hosti deinceps restiterunt, 
ooegerantqne aliqnantnm retr6 movere pedem. Qaod si htc festinato 
ttt debuerat adfuisset cum reliquo milite Joannes G6tz, res optim6 pro- 
cessora fnisset; hostisque sine dubio caesns. Sed quoniam yel ipse sibi 
Boli liberationis Brisacensis laudem arrogare yolebat, aliosque prse se 
contemnebat Dnces, vel cert6y qttod qaidem tonc constans fama aiebat, 
cum hoste coUadebat, stndio alicttbi haesisse ptttatur, et opt&sse hanc 

Q 



114 ITINERARIUM. 

cladem ez animo Dnci Savelli. Canctante itaque Odtzio, noetrisqiie 
contra validissimnm exercitum inferioribaSy Wimario Duci cedere oo* 
acti snnt, qui prsevalensy cum nostri impetum ultra haud snstinere pos- 
sent, eripuit commeatum cum impedimentis omnibus qu® nostri secain 
advexerant. Ita uno die, imo intra pauculas horas concidit potissiixia 
libertatis Brisacensis spes, ac tot sumptns ab Imperii yariis Principibus 
impensi, in hostis commoda reciderunt. Cecidere ex nostris peditam 
Tribuni tres cum aliis gregariis militibus : non pauciores tamen ez ad- 
versariis legionibus desiderati sunt, inter quos etiam captus est G^eralis 
lexcubiamm Prsefectus Dubadell. Diremit adventans nox prsBlinniy 
quse nisi interoessisset fort^ diutins majorique dade pugnatnm fuiseet. 
Rediit igitnr ad snos triumphans et spoliis gaudens, Wimarise Dux Ber* 
nardns, Savellicus ver6 et Gdtzianns exercitns se sed serins conjnnx^re, 
atqne in Wirtenbergensem Dncatum exercitum reliqnum tradnxemnt. 
Sed et in Pomerani& sors nobis adversa obtigit, ubi Suedicns miles 
Onartzium vi obmemnt et occnp&mnt. Poloni quoque magnnm in 
Regno excitant tnmnltnm, ob Casimirnm Principem Regis sni Fratrem 
ad exteros missnm, et k Ghdlis interceptum : hic enim cum Neapolim 
irety Prorex iis in terris ab Hispano destinatns, in Gallomm manns de- 
latns esty et Parisios contra jns fasqne abductus. 

Nec mnlt6 post Carolns Ludovicus contra imperium movet, ei, ut pau- 
latim esset, qui opponeretur, obviam missns est Petms 66tz ad explo- 
randum, quorsnm ejns consilia tenderent, quem mox secntns est Impera- 
toris decreto Greneralis Hatzfeldt, qni exercitni Csesareo iis in locis cnm 
imperio jMraeesset Hic primo qnoque tempore, hoc est vigesimo sexto 
Angnsti armilnstrinm haberi volnit non procnl Lipstadio, quo confecto 
Snsato Hammonam ad Fluvinm Lippae sitam, ac tandem Tremoniam 
perrexit. Qnarto Septembris cum non procul abesse intelligeremns 
Comites Palatinos cum snis copiis, duo Equitnm millia contra ipsos 
movere jnssa snnt, sed cnm ipsi jam per exploratores rescissent de noetro 
adventUy totam noctem in acie militem sunm tenuemnt, ita tamen nt ab 
aggeribns snis non mnltnm recederent, per qnos nostris nnllns dabatnr 
accessns. 

Sub hec tempora Fama ad nos non obscnris ramoribns detnlit ; nes- 



ITINERARIUM. 115 

cio qoas dissensiones oontra snum et Brittannise Regem In Scoti& glis- 
cere, adeo ut metaatnry ne panrsB quidem adhuc scintillae in immane 
erompant incendiumy (quod quidem bonus Deus pro efty qua est in 
genus humanum providenti&, dementer avertat) velim yer6 subditos 
omnes diligentissim^ considerare totum Germanifle statum k primo ortu 
ad bsec usqne tempora : Qnid amabo ad eas traduzit calamitates omues 
Imperii Principes tam potentes tam magnifico% quiun quod Csesari suo 
obedientiam debitam neg&rint. NoUem sane videre (ut yerum fatear) 
conterraneos meos pro simili delicto iisdem implicari miseriis, subdant 
igitur se potius potestati ejus, qui ut Princeps est dementissimusy ita 
apud omnes exteras nationes justissimi Regis obtinet nomen : cui non 
aliunde qu^ k cobIo soeptmm datum est, quo subditos gubemet populos. 



CAPUT XXXIL 

De rebus bellicis gestis hoc anno in Imperio, et de nostro successu 
contra Carolum Ijudaoicum Principem Palatinum. 

I OSTQUAM jam ssepe ssepius nominatus Mareschallus, 
Excellentismus Dominus Comes de Hatzfeld t, Tremonis 
cum Architribunis consilium inierat, ac de militi& in 
proximum tempus instaurand& et promoYend& consul- 
tftrat; omnem militem ad armilustrium non procul 
Hammon& institnendum scripto excivit, ad qnod nostra legio se quam- 
primum contulit. Hoc in itinere Recklinghusium ddati sumus, vidi- 
musque Parthenonem et virtnte et antiquitate uobilem, non sine magn& 
fnndatorum pmdentift, in usum foBminarum nobili stirpe progenita- 
rum, fundatum. Huc nullse alise nisi ex nobili proeapi& ad leguntur. 
Subduntur ver6 et pareut omnes uni communibus suffiragiis ad id de- 




116 ITINERARIUM. 

lectse, quam prsepositam appeUant, qufle jura etiam ipsis Bflecularibiis dioi t, 
causasque capitaLes per suos decemity atque jus gladii usnrpat in eoe, 
qui in gravioribus delictis comprehenduntur. Hsec antistes sola perpe- 
tuo se castitatis voto obligati ali» yer6 virgines non nisi ad tempus illixd, 
quo in monasterio sub obedienti& et directione Prsepositae subsistnnt ad 
continentiam servandam tenentur: possunt enim, si quando coUibitiuzx 
fuerit, inde cum boni superioris ▼eni& discederey et matrimonio se cod— 
jungere, vel ad alia se munia saecularia transferre. In honestissimam 
et nobilitati raram conyenientem alimoniamy imperatores domus illius 
fundatores cum consensu Summi Pontificis, prseposituram quandam 
prsepinguem adjnnxerunt, multisque indultis don&runt. 

Hiuc per Essendiamy civitatem varia ac multiplici fide divisamy quip- 
p^ in qu& Catholici, Lutherani^ Calvinistae, Anabaptistse, Zwingliaui, 
Husitse, Judaei quoque et gentiles domicilia fixerunt, contra Palatinos 
Comites Carolum Ludovicum, et Robertum profecti sumus. Obsi- 
debant illi tunc forte seriis plane conatibus Lemgoviam, jamque in 
quartum decimum diem non sine spe deditionis, majoribus tormentis 
quatiebanty et circum vicinas terras, intolerabili prop^ jugo premebant. 
Nostros ergo ut Palatinus miles Suedicis mistus copiis, in prselium 
promptos approximare conspexity pertinacibus animis ne pedem quidem 
k csepti obsidione, dimovere conclusitf sed signa signis opponere, quod 
etiam tam constanter servaverunt, ut irruptione &ct&9 nostmm Equita- 
tum quantumvis selectum, duabus omnino vicibus terga vertere^ et re- 
trogredi compulerit, exardescentibus deinde velitationibus in luculentum 
praelium tam fortiter in nostros egerit, ut victoria sub initia plerisque 
anceps sit visa, quoad tandem adversario militi nnnciatum est, novas 
legiones in Hatzfeldicum succursum k Barone de Westerholdt adduci : 
quocirca ille qu&m mox impedimenta omnia cum tormentis ad oppidum 
Ulothae, in comitatu Ravensbergensi situm, transportari jussit. Cui 
proposito ut matur® contraveniret Hatzfeldius, Westerholdium praemisit 
summa cum festinatione Gkwfeldiamy ut pontem illius lociy per quem 
adversariae copise tuto Mindam evadere potuissent, disjici cnraret. 
Hic ubi vidit hostis omnem sibi efiugiendi prsescisam esse viam, ad 
pugnandum adjecit animosy remque prselio discernendam suscepit, ex- 



ITINERARIUM. IIT 

ercitnniqiie noBtnnn septimo decimo Octobris sub horam primftm forti- 
ter 96 impetentem, tanti fortitndine excepit» ut k nostris partibns plurimi 
ceciderint, dubiaque multis horis in utramque partem nut&rit yictoria, 
inko prop^ snb pugnse exordia in hostileg partes inclin&rit. Alam dex- 
teram Csesareanorum Baro de Westerholdt et Vice-Mareschallug Sere- 
niaaimi Lotharingiee Ducb Louthersheim prseibant, in Binistr& 7er6 ipse 
Campiductor Hatzfeldius cum Comite Petro de Gdtz yiriliter, quod 
mascolos decet milites, in prim& semper acie depugnayerunt- Unde 
dictus Petrus Gdtzius, cum semper in fronte hostem aggredeietur, 
primuB tormenti bellici majori globulo interiit, quod apud summos infi- 
moflque militum maximam peperit tristitiam. Cum Ter6 miles noster 
niliilominus hostem premerety palatina castra paulatim confusa primiim 
Buntf dein in fugam efiusa, in qua maxima adyersariis est illata clades, 
ondiqne enim a nostro equitatu intercepti csesique sunt, ita ut pauculi 
prseter eos, qui aquis prsefocati sunt, aciem gladii eTaserint. 

H&c in pugn& interceperunt nostri omnia impedimenta curuliay 
omnem militarem apparatum, immane quanto impendio comparatumy 
tormenta bellica majora decem, minora alia pluscula, yexUIa tam pe- 
destria quam equestria, preeter ea quse noster miles in baltheorum mili« 
tarium usum dilacerayity quadraginta et unum ; periscelidem quoque 
recens ab Anglorum Rege Equestris ordinis sui signum ad Seniorem 
Palatinum transmissum; mk cum literis secretioribus omnibuSy quae 
uniyersa quamprimum ad Comitem Hatzfeldium delata sunt. Inter 
impedimenta alia repertus et currus signato argento grayis, precium 
triginta millia imperialium excedebat, hic militnm prsedse relictus est, 
ut aliquod saltem fortitudinis suae reportarent pramium. 

Captiyos secum noster miles hos fere inter prsecipuos abdnxit, Juni- 
orem Principem Palatinnm Robertum nomine, qui se yer^ insignem 
militem, sed prcestantiorem in animo fortitudinem hoc in confiictu os- 
tendit; ejus locum tenentem Ferentz, duos Comites Anglos totius 
Anglise qu& diyitiis qu& honoribns prsecipuos, sex Colonellos atque inter 
hoe Colonellum Boyi Colonellum Loensteiny Colonellum Bussardt» 
CoIoneUum Millardt, quinque prseterea yice-CoIonellos, decem yigilia- 
rum supremoB pnefectos, duodecim Tribunos Equitum, yiginti quatuor 



118 ITINERARIUM. 

Capitaneos peditam tannlB pnefectoe. Senior Princeps Palatinus Ca- 
rolos LudoTicuSy cam eaaedam qaod sez insignes eqni trahebant, celeri 
foga evasaras, oonscendisBet, Yisargim tranare aggressas est» cam Ter6 
in ceteriore rip& terra esset elatior qaim at eqni eniti poesent, camim 
reliqoit et inter Balices maltam lactatas, incolamici tandem in siocum 
ezscendit, et pedes alteriorem salatem MindsB qaesivit, carras yer6 
cam eqais et aarig& Yisargi obrati, perierant. In loco prselii mille 
dacenti namerati sant occisi, prseter eos, qai in sjlyis et aqais aut 
alibi cam fagerent, mortem obi^rant. E Csesareanis praeter jam dictnm 
Petram G6tziam interfecti sant Colonellas Tyrell natioue Ibemas, ani- 
mo miles in paucis egr^us, quod ipsum ipsi quoqae hostes non semel 
fassi sant et experti ; anus Yice-Colonellas cam militibas gregariis non 
plus qaadraginta. 

Pugnft confect& Oeneralis noster Comes de Hatzfeldt, copias nostras 
in comitatum Lipiensem traduci yolait, et paacis diebos qaiescere. 
yigesim& et secand& Octobris Princeps Palatinas Robertas cam reliquis 
captiYis Warendorpiam dedactas est. 

Non possam htc prfletermittere, quin mentionem faciam humanissimi 
illius conyentusy qui ad Leuthmaritz habitus est ab Augustissimo Impe- 
ratore nostro Ferdinando III. et Serenissimo Sazoniae Duce et Elec- 
tore, in quo de summi momenti negotiiB actum est. Deduzerat secnm 
Saxonum Dnz, ut Csesari gratularetur imperiales honores, et insignes 
ab hostibus reportatas yictoriasy quatemionem filiorum suorom Princi- 
pumy quos Csesar amicissim^ confluilutatos intim^ complezus est, iisdem* 
que magnific& plane et Regi& Majestate digna dona distribuit ; ac Sere- 
nissimo quidem Parenti Electori ac Duci Essedum Holoeerico magni- 
fice tectum, auro ai^entoque supra Csesaream opalentiam splendidum, 
quod sez Equi generosissimi trahebant. Senioribus daobus Principibus 
Duci Joanni O^orgio et Duci Augusto, cuiyis equum oraatu praecioso 
opulentissimumy munific^ elargitus est, Junioribus yer6 Ducibos Ghris- 
tiano et Mauritioy sicut et prsecipuis Sazonum Aulicis, preciosos torques 
aureas pro dignitate et merito cujusyisy dono dedit. 

Interea nostri yictori& 8U& contra Palatinos usi Cloppenburgo primikm 
in deditionem acceptOy suspensoque ez infami croce ejus loci PrsefectOy 



ITINERARIUM. 119 

qaod nnper k Cflesareanis ab hostes neqniter transfo^sset, ad Yechtensem 
obsidionem animnm ac vires applicaernnt, qnam qnidem etsi noster 
miles hand dintnmam fore pntaret, eo qnod exili ambitu haec civitas cir- 
cnmscribi videretnr, ob incidens tamen coelnm plnTium, et masculas 
obsessomm oppositiones, sex fiEicil^ septimanis non sine nostromm san- 
gnine tenuit In e& obsidione h nostris Perillnstris Baro de Westerholt 
ex ictn globnli plnmbei extinctns est. Ex adversariis yer6 loci prseses 
Colonellns Lesle, xaik cum Pnefecto vigiliaram uno tormenti bellici 
majoris ictn, occisus est. 

Contra Snecos non minus actum est alibi fortiter, Comes enim de 
Braay in qninqnentos Bannirianoe equitesy legionesque peditum duas 
opportono loco incidens fhdit plurimos, fugavit reliquos. Nec minora 
damna reliquo adversario equitatni^ ob luem quae tunc in equos, immani 
clade crassabatur, illata sunt, ita ut potissima equitum pars, pedes equi- 
tare, ob eqnoram mortalitatem^ fnerit coacta. Gallassianus yer6 exer* 
citus cnm fame indies mi^is, qukm cum hostilibus copiii conflictabatur, 
adeo nt quot diebus multi militum inedift confecti ad sepnlturam defer- 
mntnr, alii yer6y ut vitam alibi qu8aBit& annon& sustinerent, clam fugere 
cogerentnr. 



CAPUT XXXIII. 

De deditione Brisacensi, aliisque quibusdam relus in Imperio exactis. 

\ UC spectat Brisacensis expugnatio, de qu& jam supra 
ssepins fecimns mentionem, qnae snb finem hujus anni 
M.DC.XXXVIII per Wimariensium Ducem Ber- 
nardum, non minns fbrtiter qukm constanter, non sine 
magno totius imperii incommodO| contigit. Ejns His- 
toriam pauI6 fnsiils referemns. 




120 ITINERARIUM. 

Yiderat jam multb ante sagaciflsimuB Wimariensium Dux, BriBacQ 
post diutarnam obsidionem yix poese diutins sostinere sui militis ri^Ii 
tem cautelam, qu& omnis commeatuiy quo maxim^ obsessi laborabant, ac^ 
cessus prsecludebatur, ita ut res eorum admodum curtae illic jam essen 
ut ob gravissimam famem et quotidiana funera prflesidiarii mult6 amplic^j 
munitionem tenere non possent. Emisit igitur tam ex peditatu, quam 
equitatu suo, qui quorsum aut quam in partem se G6tzius yerteret, 
matur^ explorarent : bi cum ex Csesareanis yarios captiyos adduxissent, 
ab ipso Duce Bemardo examinati sincer^ edixerunt, nescire se quidem | 
quid G6tzius moliretury quoye exercitum esset traducturuSy hoc certum 
quod Waldishuduniy non ita pridem yenisset Philippus Comes de ManB- i 
&ld k Csesare ad Bayarum, atque hinc ad totum exercitum maxim^ 
yer6 ad copiamm duces destinatus, in quem finem ne id quidem adhuc 
liquere. Militem porr6 Caesareum sat copiosum minus tamen animo- ' 
sum, yi irrupisse in arcem Guttenbergensem, in qui ad quingenta fra- ' 
menti maltra reperissent. His nunciatis k Wimario sine morft supremus 
yigiliaram Prsefectus Prignitz cum ducentis equitibus» trecentisque pe- 
ditibus Guttenbergam versus moyere jussus est, partim ut ulteriores 
progressus impediret, partim ut rei yeritatem coram inspiceret. Quem 
ut G6tzian8e copise adesse cognoyerant, opinatae sunt omnem Wimari- 
ensis Ducis exercitum adyentare, ideoque necdum collectis yasis in 
efiusam abi^re fugam, seque omni cum festinatione Yillingam con- 
tul^rCy relictis potissimis tormentis bellicis, quse facile dictus Prignitz 
ayehere potuissety nisi equoram penuri& id negotii impediyisset, prceter 
pancos itaque captiyos reliqua integra dimisit, retulitque ad Ducem 
suum, Comitem Mansfeldium nunc cum exercitu Csesareo esse, militi- 
que Diploma Csesaris k Serenissimo Bayaro subscriptum exhibuisse, 
quo jubeantur nullam posthac G^tzio, sibi yero omnem obedientiam et 
submissionem militarem prsestare. Mox hinc ad G^tzium adiisse ut 
yinctum ad Csesarem yel cert^ Bayarum ablegaret, quod sine cunc- 
tatione factum, rhedaque impositum cum ducentis equitibus Caesari 
fidelissimis Monachium abduci jussit. Nec ipse quoque Mansfeldius 
mult6 posty cum militare imperium cum summft auctoritate ad ulteriorem 
Csesaris dispositionem in Goltzium transtulisset, ali6 profectus est. 



ITINERARIUM. 121 

Brisaci interea cnm Oeneralis tomientoram Prflefectus Baro de Rei- 

nach omni se ope destitoi yideret, nec liberandsB munitionis locom 

iLxit modum nUum cognosceret, nec superesset in urbe quosuam suorum- 

que vitam posthac sustineret, extrema fames summaque miseria militem 

caeteroqui cordatum, ad mitiores sermones adegit. Duodecimo igitur 

II>e<%mbris tympanistam illum, quem ante paucas horas Colonellus Erlach 

intromiserat, ez urbe remisit, cum officiosissimis literiS| ex quibus fiicile 

notari poterat, eum quidem certis et honestis conditionibus urbem dedi- 

tummy rogabant yer6 ut pro majore utriusque partis securitate obsides 

utrimqae mitterentur, quoad pacta concluderentur. Nec mult6 ante 

axnicisaimas omnino literas ad ipsum Wimarise Ducem dederat Reinachi- 

us, qnibns commodas rogabat conditiones. Has Reinachii literas cum 

£>ux Bemardus legisset, consilio bellico coacto, nunciayit expedire, ut 

ipse pactis coram interesset : Itaque sexto decimo Decembris ultr6 citro- 

que missisprimum obsidibus, septendecim puncta Reinachius emisit, qui- 

bas ab adyersariis subscribi yoluity sed omnia yix lecta, quamprimiim k 

Dace Bemardo remissa sunt, nunciatumque yictoriosi Ducisesse, leges 

sea gratias potius yictis prsscriberey ipse igitur omnia pacta ad qnatuor- 

decim capita reduxity hoc fer^ quo sequuntur modo. 

I. Conceditur Generali tormentorum bellicorum Prsefecto Baroni 
de Reinach commendanti in Brisach, ut cum onmi sibi subdito militey 
reliquisque dnobus Colonellis Escher et Wirtzen, omniquecomitatu,cum 
omni instractu bellico oneratis fistulis, tam pedites quam equites salyis 
snis rebus onmibus egrediantur. Offert praeterea Dux Wimariensis fame 
miseram in modum exhaustis militibus, in dnos dies sufficientem com- 
meatum. Yult nt nono decimo Decembris egressio instituatury et ante- 
quam ea fiat, imperat ut sibi tradantur aliquot ex prscipuis propugna- 
culis. 

II. Ut omnium, quibus aquis descendere collibitum fuerit, ressalyae 
et incolumes Argentinam usque, per quasyis Brisacenses nayes (un& 
noininatim certas ob causas exceptft) deferantnr, hic tamen conditione, 
ut nautfle onmes yel Argentinfty yel cert^» si istic aliarum nautaram copia 
difficilis ferety Philippoburgo Brisacum sine mor& remittantur. 

III. Indolgetnr Domino Baroni de Reinach, et ejus militi ut duo 



122 ITINERARIVM. 

tormenta bellica majoray qaomm quodviB globum'octo libranim capiat, 
oum viginti globis duobusque vasis tormentarii palyeris secum abdacat, 
in quem finem duse aliae naves, si opus fuerit, Bemensesy prester jam 
supra concessas Brisacenses, dabuntur. 

IV. Ut de transitu ad Argentinam Dominus Baro de Reinach oertiis 
sit» poterit cum literis aliquem ex suis fidum Argentinam mittere» qixi 
de civitatisvoluntate intelligat. Quod si istic transitus negaretar, spondet 
Wimariensis Dux, se cum suorum militum salvo conductu facturamy ut 
omnia impedimenta salva Offenburgum deducantuTy etpro majore caa- 
telsl seu securitate obsides dabit dicto Reinach. 

Y. Transfugas bb pactis neutiquam condudi vult Dux, sed eoe sibi 
reddi, qui yer6 capti duranteobsidioneadpartesCflesareassetranstalerunt, 
iis liberam erit yel morari cum illis oum quibus sunt, vel ad se reverti. 

VI. Obligabitur jam ssBpe nominatus Baro de Beinach, ut his pactis 
conclusis mandet seri6 oommendanti in LandskroUy ut arcem illam* Wi- 
mariensi Duci cedat. Promittit ver^ Dux se militem istic prflesidiarium 
yel Vilingam yel O&nburgum, quod quidem ipse Toluerit salyumy sine 
ulla offensa deducturom. 

VII. Omnes captivi tam Brisaci, quam in Landskron detenti, sine 
litro restituantur Wimario Duci. PoUicetur similiter Dux, se utriusque 
loci captivos remissurum. 

YIII. Officialibus qui res politicas seu CamersB administrftrunt, sea 
qui de regimine Austriaco ante hacfuerunti post bimestre spacium libe- 
rum erit alio commigrarOy interim tamen non tantum actascriptayeomiua 
fideliter reddent, sed et sufficientem instructionem ad cognitionem rerum 
omniumy iis quos Dux designaverit, &cient. Dnde et quibusdam permit- 
titur ut res suas unk cum reliquo milite, ali6 in tutiora loca transferant. 
IX. Nil eorum scriptorum, librorum, &c. quee ad Rempublieam, 
Magistratum, Cancellariam, Cameram, ordinem Teloniorum, Rationes 
&c. spectanty yiolabant, aut quoyis modo mutilabunty quo minus admiji- 
istratio rerum hactenus serviEitai administrati poseit. Gonceditor tamen 
Generali de Reinach, ut ea scripta secum exportet, qa» ab iUo tempore 
quo ipse fuit Gubernatori beUicam proyisionem, stracturam aliqooa^iie 
sumptus militares concemant* 



ITINERARIUM. 123 

X. Omiiem apparatam et instractnm beUicam, cQJascanque faerit 
nonuBis aat fermflBi fideliter ei qaem Daz nominayerit, tradet : nec qaid- 
qiiam eomm infbdietur, destraetary comminaetar. 

XI. Civibai sea Incolis Brisacensibusy liberam religionis exercitium 
concedetar, eorum tecta domasque ac preecipu^ templa, monasteriaque 
inviolata ac intaetay absque all& direptione» relinquentur. Quod si rerb 
religioeonim aonnnlli alio commigrare ipsi ultr6 cogitarent» cuivis id 
liberam reUnqnetar. Qaod Ter6 ad alios qui cives non sunty sed tantum 
ad tenipiis secnrttatiscaasft hospites, maxim^ Yer6 Nobiles istius con- 
ditioDis, ita Duz com iUis aget» ut conqueri jure nuUo modo possint. 

XII. MobiUaomniaaddomum Aostriacam olim pertinentia, univer- 
saqne aliaia Brisacensem muaitionem tutelfls caa8& importataseu advecta : 
Eaque qan militi ezituro aut civibus permansuris legitimo titulo attribui 
nequeant» intaota reUnqttantur, ac illis qui ad id officii k Duce designa- 
bontar aine reservatione oUius fideliter tradantor. 

XIII. Cavebit Oeneralis tormentorum prsefectus Baro de Reinach, 
et aasecmrabit obeidibas ad id post se relictis, ne quid occult» machinati- 
onisy quod munidoni Brisacensi, Duci WimariO|[velsuisilIucintroeuntibus 
damno esse possit, illic relinquatur. 

Xiy . Denique omnia haec absque dolo utrimque servabuntur. Quod 
si tamen aliquis privatus contra hsBC egisse convinceretury non ideoreliqua 
commanitas omnis unios perfidiam luet, sed solus machinator fraudis, 
pro merito plectetur. In quomm omnium fidem imprimis ipse Seren- 
issimas Wimariensium Dux Bemardus ; tum Baro deHeinachi su& manu 
subsoribent. 

Qaod et actnm septimo deoimo Decembris Anno M.DC.XXXYIII. 

Pactis ez utraqae parte admissis, stabilitis et subscriptiSy Wimario 
Duci innotuit, triginta suorum militum Brisaci in carcere durante obsi- 
dione mortuos, et ooto alioe k sociis concaptivis ob famem et inediam in cL 
bam ease mactatos et devoratos. Unde Dux itaezeanduit, utpaotasimpli- 
eiter rescindere deoreverit, oonoluseritqaeomnespraesidiariosinegressa 
intemeoione delere, feoissetque nisi omnes militisB primores deprecatifius- 
sent quorum precibus securitatem Brisacensibus annuit. Egressi itaque 



124 ITINERARIUM. 

8unt nono decimo Decembris intra octavam et nonam matutinam quad- 
ringenti sani militeSy quinquaginta aegri cum novendecim YexiUis, septoa- 
ginta equis, duabus mulis, sex rhedis, tribus curribus, BBgri Baniqne 
separatim diversis navibus, Argentinam versus secundo Rheno deducti 
sunt. 

In egressu Dux Wimarius Baronem de Reinach sub portft aciiter 
perstrinxit, objiciens tnm barbaram ac feram immanitatem in milites 
quantumyis adversarios in carcere exercitam : cui excusandse quid res- 
pondere possit, se quidem plan^ non videre. Cui Baro de Reinach non 
latere suam Celsitudinem, similem contigisse casum in obsidione AuguB- 
tan&, in qua similiter cames humanae in delitiis fuerint, ideoque se extra 
culpam esse, si inopia et horrenda fames ad id delicti milites adegerit. 
Quod Yer6 ipse eos in vincula compegerit, aliud prudenter se facere haud 
potuisse, cum enim captiYi indies elabendiqusererent occasionem, ac jam 
Yidissent quo res Brisacenses loco essent, dubio procul id ad suoe relatori 
Aiissent : ut ergo majora suis damna cayeret, se ad illud medium com- 
pulsum esse. De cibo porr6 ipsis subtracto in carcere, id quidem salTi 
Ducis Yenitl, apert^ ialsum esse, cum ipsis carnes equinse fuerint sub- 
ministratffi, tam diu donec 9t suis illae defxierint, ideoque se eos mitins 
tractare tunc pro temporis injuri& non potuisse. 

Post Reinachium Brisacensis Cancellarius, Dominus Volmarius pnlliB 
Yestibus indutus, bacillum manu praeferens ad Ducem accessit, ipsiqne 
ter in genua proYolutus supplex &ctus est, petiitque sibi ignosci nescio 
quse Yerba temer^ et imprudenter in Ducem egesta. Cui Dux. Sequidem 
sufficientem habere causam, acrii!is in ipsum animadYertendi, sed se modo 
ignoscere, Yideret porr6 ipse ut imposterum cautius de Principibus loqne- 
retur. Colonellum quoque Escher aliosque nonnuUos perhumaniter est 
aHocutuB, constantiam et fortitudinem eorum in tant& rerum omnium 
penuri^ Yehementer laudans. 

Tormenta majora bellica quse in urbe relicta sunt, centum Yiginti quin- 
que fuerunt, praeter ea ex quibus igniti globi emitti consueYcrunt. Qaoad 
pulYerem pjrium aliumque apparatnm bellicum, nullis fuit defectos, 
suffecissetque ad protrahendam deditionem in multos adhuc menses. Sola 
panis conmieatusYe penuria eam prsecipitaYit. 



ITINERARIUM. 125 

Fames porr6 tam incredibilis fmt, ut difficulter describi qneat. Cert^ 

nulla iinqiiam in antiquis et recentibus historiissseyior notata est. In hac 

obsidione uno die octo pueri perditi sunt, ita ut nunquam post hac sint 

irisi, constans fama et probabilis suspicio fuit, eos ad lanienam et cibum 

bominum raptos. Mortui triduani quadriduanique terrd effo8s& eruti sunt, 

et in £ru8tra dissecti et in epulas appositi. Militesquiobdelictain vin- 

cnlis agebant, fame compellente cfdcem ^ pariete avulsum comederunt. 

Sed nec fame tabescentibus parsum, quos avid^, ne simili malo perireQt, 

Bocii concaptivi devor&runt. Yix ultimis hebdomatibus uUa prseteriit 

noz, quin decem in publicb yicis fame extincti reperirentur. Yendebatur 

modins siliginis quadraginta omnino florenis ; Hordei, quatuordecim, 

avenae, duodecim imperialibus. Modius pisorum stabat novem florenisi 

modias farris mistus tribus furfurum modiis emptus est centum viginti 

florenis. Vini mensura unica et panis trium librarum, aureo annulo 

cam Margaritd preciosi quam adamantem yocitant. Quis hsec credat ? 

Sed majora afierro. . Butyri libra quatuor florenis sestimabatury lardi 

duobns et medio florenis ; salis, floreno uno ; casei, sesqui floreno ; po- 

mam non admodum grande, dimidio floreno ; cucurbita, septem florenis. 

Libra una equinae camis medio floreno ; quarta pars canis, septem florenis ; 

Glires singuliy singulis florenis ; vitulinfle exuvise singulae quinque flo- 

reiiia non minus emptae sunt. Sed quid his tam tristibus immoror? ad 

alia progrediamur. 

Obtent& victori&y etacceptiin deditionem urbe, postquam magnific^ 
tam Brisaci quam in Galliis triumphatum est, omnis cogitatio et labor 
in id incubuit, ut sufficienti commeatu hic locus muniretury multaque 
mox millia curruum frumento onustorum in urbem iUata sunt, ita ut in 
multos annos commeatus sufficeret. 

Impensse in hanc obsidionem collocatSBi ad undecies centena millia 
imperialium sestimantur. Milites yer6 qui utrimque quadrimestri hac 
obsidione ceciderunt, octodecim millia excessisse dicuntur. Hsec de 
Brisaco, ad alia alibi gesta transeamus. 

Sttb yicesimum secundum DecembriSy Imperatrix felici partu filium 
Principem enixa est, quem appellari yoluit Maximilianum Thomam. 
Nostri interim milites qui in Westphalift et circum circa morabantur» 



126 ITINERARIUM. 

miserum iu modom pagos et oppida quse sub ditione Iiofltium erant, 
depopulati sunt; quoad secundo tandem Februarii die anni BCI>C. 
XXIX. ad hybema sunt evooati. Greneralis Louthersheim ad Yechtam 
hjbemaTity Generalis Bredaw montensem Patriam obtinuit. Geaeralis 
Hatzfeldt Tremoniam, Hammoniam, aliasque circum ctTitates sibi re* 
tinuit. Alia in alios comitatas deducti sunt. Dragones nostri niA cam 
Colonello Rambstorff, Colonello Winsheim, ColondloSparrin Wetter- 
aTiam amandati, ad quorum oomitatum accedere jussus est Princeps 
Palatinus Robertus uuper in prsslio captus, cura aliis ibidem concaptiTi% 
qui huc usque k clade nuper k noetris accept& in Monasteriensi i^iifloopata 
egerat, nec aliud quidquam ipsi ad recreationem deerat, qukm plena 
Ubertas, ei enim submittebantur identidem k Principe Carolo Ladovico 
Fratre ipsius pecunise largissimae ; acceperatque non itapridem Minda 
mille quingentos Ducatus, sicut et Hag& comitis Tcstes mir^ predasas, 
rhedamqne imprimis elegantem in usnm Itineris ad Imperatorem, qno 
abducenduB erat k nonnullis nostromm turmis. Colonellus interim 
noster DeTcroux cum reliquis suis turmis Fridburgensem ciTitatem in 
hyberaa sua sortitus est, quo ut cum milite suo Tcnit portis ezchunu, 
unde in pagis desolatis omnique prorsus ope deetitutis agere ad tempns 
compulsus est. Quam quidem injuriam cum multimilitum ulciaci araiis 
Tellent, aliomm saniori consilio retenti sunt, hi consultiils fore putabant 
si totum negotiumad Greneralem Hatzfeldiumdirimendumperscribeietar. 
Cum Ter6 ipse k nobis abesset longinsy Cronbergam interea, donec ad 
nostras justissimas querelas essetresponsum, migrare consdtuimus. £rat 
Cronberga tunc TariLs ante cladibus afflicta, et secum ipsa intestinis odiis 
dissidebat. Isthic cum decem cohortibus ipsum triduum habitaTimuB : 
miserum. erat Tidere copiosum militem in tantillis spaciis coocludi- 
Nec aliud sperari poterat, ni matur^ proepiceretnr, quam graTis ez fixtore 
lues: accedebat quod annonadeficiebat ante, quam prompta Tideretnr, 
adeo ut ipse Colonellus DeTeroux (cum media ciTibus suppetere haad 
amplius posse Tideret) suis sumptibus ft Franoofurtensi ciTitate, snmmft 
inedii cogente, centnm siliginis maltra coemere deberet, misso Ter6ad 
id homine naTO et sagace qui aTeheret, ciTitas se frumenta «x urbe di- 
mittere poese negaTit. JEgrh tulit, suas pecunias remitti, ColoneUas 



ITINERARIUM. 127 

nosteTy satisqiie yerbis signisque quam ribi iste procedendi modug displi* 
ceret, OBtendit. Unde miles occasionem sumpsit istam Francofurtensium 
inclementiam quoquo modo ulciscendiy quse se non mult6 post admodum 
commoda obtulit. Agebatnr Francofurtnm Tersus porcorumgrex, centum 
qmnqnaginta snibus constans, in quem noster miles incidensy omnem 
strETit atque depastus est. Ursellse interim Domino Colonello nostro 
pro precio frumenta subministraverey ut gregarius saltem tunc miles in 
campis stationem figere potuerit. Miseri autem Cronbergenses officiarios 
omneB cam equis et fiunulatu intra moenia habebant, et alere oompelleba&- 
tor solft Fridbergensium peru cacift, qni nos contra CsBsaris expressa 
decreta & se excluserant. 

Hic ergo dnm statur in yaria loca excursum est, nescio an ftmlf 

magis qukm temporis fallendi causft. luTisimusquoque KAnigsteinianem 

arcem vicinoquidem, sed edito ooUe flBdifieatamy sitn et munitione contra 

qaosvia bostium impetns secnram. Yicecolonellus Proenobilis Dominus 

Joannes Christophorus, ex clarissimft etantiqn&Bettendorfiorum prosapiA 

oriundns, nos non minus liberaliter, quiim hnmaniter accepit, omnique 

honoris et obseqnii genere nnit cnm Prsenobili ac honestiasimft matronft 

conjage saft, Colonellnm nostrnm ejusque comites prosecutusest. Cum 

anlem ipse tnnc fort^ podagrft impeditus, pedibus consistere non posset, 

primores praesidii sai nol»s adjunxit, qui nos per arcem deducerent, os» 

teaderentque omnem ejns ambitnm : In egressn quoque ; nostro, honoris 

et nrm benevolentifle caosft tormenta majora bellica solvi fecit, quod 

hnaanitatis prolixiflBimm officinm, Colonello DeTeroaxplurimumplacnit» 

Hinc domum reyersi intra pamcos dies responsum acoepimusy ut denuo 

Fridbergam adiremna. Quamprimum igitnr Colonellus noster cum 

quatuor tnnnis illnc moTit, sed et tunc segr^ admodum admissos est, ita 

ut eiritas arma hostilia in nos pararet, et ni fallor expedivisset contra nos, 

aisi eeatarioy qui fort^ tonc Fridbergensium arcem exili spacio Talliset 

•^ribns ab mbe separatamy insidebat, eos fuisset dehortatns. 

Hoc tempore nandatam nobis est Generalem Salis, cnm per Thurin- 
giam oomaarett incidisse in Bannirianos, fusum cMumqoe cum sex legi* 
«uhus esse, ipsnm Daoem com multis h primatibos aqptamy qase res 
Mhom aostros affiixit. 



118 ITINERARIUM. 

Capitaneo0 peditam tnnnifl pnBfectos. Senior Princeps Palatinns Ca- 
rolos Ludovicns, cam essedum quod sez insignes equi trahebant, celeri 
fuga evasurusi oouBcendisset, Visurgim tranare aggressus est» cum yer6 
in ceteriore ripft terra esset elatior qnkm ut equi eniti poesent, currum 
reliquit et inter salices multum Inctatus, incolumis tandem in siocum 
ezscendit, et pedes ulteriorem salutem Minds qusesivit, currus Ter6 
cum equis et aurigft Yisurgi obrutiy perierunt In loco prselii mille 
ducenti numerati sunt occisiy prseter eosy qui in sylvis et aquis aut 
alibi cum fugerenty mortem obi^runt. £ Csesareanis prseter jam dictum 
Petrum 06tzium interfecti sunt Colonellus Tjrell natioue Ibemus, ani- 
mo miles in paucis egregius, quod ipsum ipsi quoque hoetes non semel 
fassi sunt et experti; unus Yice-Colonellus cum militibns gregariis non 
plus quadraginta. 

Pugn& confect& Oeneralis noster Comes de Hatzfeldt, copias nostras 
in comitatum Lipiensem traduci voluity et paucis diebus quiescere. 
Vigesimft et secundi Octobris Princeps Palatinus Bobertus cum reliquis 
captivis Warendorpium deductus est. 

Non possum h!c prsetermittere, quin mentionem iaciam humanissimi 
illius conyentusy qui ad Leuthmaritz habitus est ab Augustissimo Impe- 
ratore nostro Ferdinando III. et Serenissimo Saxonise Duce et Elec- 
tore, in quo de summi momenti negotiis actum est. Deduxerat secum 
Saxonum Dux, ut Caesari gratularetur imperiales honores, et insignes 
ab hostibus reportatas victorias, quatemionem filiorum suorum Princi- 
pum, quos Csesar amicissim^ consalutatos intim^ complexus est, iisdem- 
que magnific& plane et Regift Majestate digna dona distribuit ; ac Sere- 
nissimo quidem Parenti Electori ac Duci Essedum Holoserico magni- 
fice tectum, auro argentoque supra Csesaream opolentiam splendidum» 
quod sex Equi generosissimi trahebant. Senioribus duobus Prinoipibus 
Duci Joanni (^eorgio et Duci Augusto, cuiyiB equum oraatu prsecioso 
opulentisRJmum, munific^ elargitus est, Junioribus verb Ducibus Chris- 
tiano et Mauritioy sicut et prsecipuis Saxonum Aulicis, preciosos torques 
aureas pro dignitate et merito cujusvis, dono dedit. 

Interea nostri victorift suft contra Palatinos usi Cloppenbui^o primikm 
in deditionem accepto, suspensoque ex infami cmce ejus loci Prse&ctOy 



ITINERARIUM. 119 

qaod nnper k desareanis ab hostes nequiter transfagisset, ad Vechtensem 
obsidionem animum ac vires applicueranty qnam qnidem etsi noster 
miles hand diutamam fore putaret, eo quod exili ambitu hsec civitas cir« 
cunuscribi yideretur, ob incidens tamen coelum pluyiumy et masculas 
obsessorum oppositiones, sex facil^ septimanis non sine noetrorum san- 
gaine tenuit. In e& obsidione ^ nostris Perillustris Baro de Westerholt 
ex ictu globuli plumbei extinctus est. Ex adversariis verb loci praeses 
Colonellus Leslcy un^ cum PrsBfecto yigiliarum uno tormenti bellici 
majoris ictu, occisus est. 

Contra Suecos non minus actum est alibi fortiter, Comes enim de 
Brnay in quinquentos Bannirianos equites, legionesque peditum duas 
opportuno loco incidens fudit plurimosy fugayit reliquos. Nec minora 
damna reliquo adversario equitatuiy ob luem quae tunc in equos, immani 
clade crassabatur, illata sunt, ita ut potissima equitum parsy pedes equi- 
tare, ob equomm mortalitatem, fuerit coacta. Gallassianus verb exer- 
citus cnm fame indies magis, qukm cum hostilibus copiis conflictabatur, 
adeo ut quot diebus multi militum inedi& confecti ad sepulturam defer- 
mntur, alii Yerb, ut vitam alibi qu8e8it& annon& sustinerent, clam fugere 
cogerentnr. 



CAPUT XXXIII. 

De deditione Brisacensi, aliisque quibusdam relus in Imperio exactis. 

\ nC spectat Brisacensis expugnatio, de qu& jam supra 
saepius fecimus mentionem, quae sub finem hujas anni 
M.DC.XXXVIII per Wimariensium Ducem Ber- 
nardum^ non minus fbrtiter qukm constanter, non sine 
magno totius imperii incommodOy contigit. Ejus His- 
toriam panlo fusiills referemus. 




120 ITINERARIUM. 

Yiderat jam miilt6 ante Bagacissimas WimarienBiam Dax, Brisacum 
post diaturnam obsidionem yix posse diatios sastinere soi militis vigilazi- 
tem cautelam, quft omnis commeatui^ qao maxim^ obsessi laborabant, ac- 
cessus praecladebatur, ita at res eorum admodum cartse illic jam essen t, 
ut ob gravissimam iamem et quotidiana funera prsesidiarii multb amplidra 
munitionem tenere non possent. Emisit igitur tam ex peditatu, quam 
equitatu suo, qui quorsum aut quam in partem se 06tzins verteret, 
matur^ explorarent : bi cum ex Cffisareanis varios captiTOS adduxissent, 
ab ipso Duce Bemardo examinati sincer^ edixerunt, nescire se quidem 
quid G6tzius moliretur, quove exercitum esset traductaruSy boc certum 
quod Waldishudumy non ita pridem yenisset Philippus Comes de Mans- 
feld k CflBsare ad BaTammy atque hinc ad totum exercitum maxim^ 
ver6 ad copiarum duces destinatus, in quem finem ne id quidem adhuc 
liquere. Militem porr6 Csesareum sat copiosum minus tamen animo- 
sum, vi irrupisse in arcem Guttenbergensem, in quft ad quingenta fru- 
menti maltra reperissent. His nunciatis k Wimario sine morft supremus 
vigiliamm Prsfectus Prignitz cum ducentis equitibus, trecentisque pe- 
ditibus Guttenbergam versus movere jussus est, partim ut ulteriores 
progressus impediret, partim ut rei veritatem coram inspiceret. Quem 
ut G6tzian8e copise adesse cognovemnt, opinatae sunt onmem Wimari- 
ensis Ducis exercitum adventare, ideoque necdum collectis vasis in 
efiusam abi6re fugam, seque omni cum festinatione Villingam con- 
tul^re, relictis potissimis tormentis bellicis, quse facile dictus Prignitz 
avehere potuisset, nisi equorum penuri& id negotii impedivisset, praeter 
paucos itaque captivos reliqua integra dimisit, retulitque ad Ducem 
suum, Comitem Mansfeldium nunc cum exercitu Csesareo esscy militi- 
que Diploma Csesaris k Serenissimo Bavaro subscriptum exhibuisse, 
quo jubeantur nullam posthac G^tzio, sibi vero omnem obedientiam et 
submissionem militarem prsestare. Mox hinc ad G6tzium adiisse ut 
vinctum ad Caesarem vel cert^ Bavarum ablegaret, quod sine cunc- 
tatione &ctum, rhedaque impositum cum ducentis equitibas Cffisari 
fidelissimis Monachium abduci jussit. Nec ipse quoque Mansfeldius 
mult6 posty cum militare imperium cum summft auctoritate ad ulteriorem 
Cffisaris dispositionem in Goltzium transtulisset, ali6 profectus est. 



ITINERARIUM. 121 

Brisaci interea cum Generalis tormentorum Praefectus Baro de Rei- 

nacli omni se ope destitni videret, nec liberandae munitionis locum 

aut modum ullum cognosceret, nec superesset in urbe quo suam suorum- 

qne vitam posthac sustineret, extrema fames summaque miseria militem 

ceeteroqui cordatum, ad mitiores sermones adegit. Duodecimo igitur 

Decembris tjmpanistam illum, quem ante paucas horas Colonellus Erlach 

intromiserat, ex urbe remisity cum officiosissimis literis, ex quibus facile 

notari poterat, eum quidem certis et honestis conditionibus urbem dedi- 

tumm, rogabant yer6 ut pro majore utriusque partis securitate obsides 

utrimque mitterentury quoad pacta concluderentur. Nec multb ante 

amicissimas omnino literas ad ipsum Wimarise Ducem dederat Reinachi- 

us, quibus commodas rogabat conditiones. Has Reinachii literas cum 

Dux Bemardus legisset, consilio bellico coacto, nunciavit expedire, ut 

ipse pactis coram interesset : Itaque sexto decimo Decembris ultrb citro- 

que missisprimum obsidibus, septendecim puncta Reinachiusemisit, qui- 

bus ab adversariis subscribi voluity sed omnia vix lecta, quamprimiim k 

Dnce Bemardo remissa sunt, nunciatumque victoriosi Ducis esse, leges 

seu gratias potius yictis prsescribere, ipse igitur omnia pacta ad quatuor- 

decim capita reduxit, hoc fer^ quo sequuntur modo. 

I. Conceditur Generali tormentorum bellicorum Praefecto Baroni 
de Reinach commendanti in Brisach, ut cum omni sibi subdito milite, 
reliquisque duobus Colonellis EscheretWirtzenyomniquecomitatUyCum 
omni instractu bellico oneratis fistulisy tam pedites quam equites salvis 
sais rebus omnibus egrediantur. Offert prseterea Dux Wimariensis &me 
misemm in modum exhaustis militibus, in duos dies sufficientem com- 
meatum. Yult ut nono decimo Decembris egressio instituaturi et ante- 
quam ea fiat, imperat ut sibi tradantur aliquot ex praecipuis propugna- 
culis. 

II. Ut omnium, quibus aquis descendere collibitum iuerit, res salvse 
et incolumes Argentinam usque, per quasvis Brisacenses naves (un& 
nominatim certas ob causas exceptft) deferantury h&c tamen conditione, 
ut nautae omnes vel Argentin&, vel cert^, si istic aliarum nautamm copia 
dificilis foret, Philippoburgo Brisacum sine mor& remittantur. 

III. Indulgetnr Domino Baroni de Reinach, et ejus militi ut duo 



122 iriNERARIUM. 

tormenta bellica majora, qaomm quodyifi globum^octo libranim capiat^ 
oum viginti globis duobusqne vasis tormentarii pulveris secum abduc&t, 
inquem finem duffi ali® naves, fli opufl fuerit, Bemensesy prster jmm 
flupra concesflas Briaacenses, dabuntur. 

lY. Ut de transitu ad Argentinam Dominus Baro de Reinach certUB 
sit» poterit cum literis aliquem ex suis fidum Ai^entinam mittere, qm 
de civitatisvoluntate intelligat. Qaod si istic transitus negaretur, spondet 
Wimariensis Dux, se cum suorum militum salvo conductu factanimy ut 
omnia impedimenta salva Offenburgum deducantuTy et pro majore caa- 
tel& seu secnritate obsides dabit dicto Reinach. 

y. Transfugas his pactis neutiquam concludi vult Daxy sed eos sibi 
reddi» qui verb capti duranteobsidioneadpartesCsesaieassetranstuleranty 
iis liberam erit yel morari com illis cum quibus sunt, yel ad se reverti. 
VI. Obligabitur jam ssepe nominatus Baro de Beinach, ut his pactiB 
conclusis mandet Beri6 commendanti in LandskroUy utarcem iUam Wi- 
mariensi Daci cedat. Promittit ver6 Dux se militem istic prflssidiarium 
vel Yilingam vel O&nburgum, quod quidem ipse voluerit salvum^ aine 
uUa offensa deducturom. 

YII. Omnes captivi tam Brisaci, quam in Landskron detenti, sine 
litro restituantur Wimario Duci. PoUicetur simUiter Dux, se utriusque 
loci captivos remissurum. 

YIII. OfficiaUbus qui res poUticas seu Camerfle administrftrunt, sea 
qui de regimine Aastriaco ante hac faerunty post bimestre spacium Ube* 
rum erit aUo commigrare, interim tamen non tantam actascriptaveomuia 
fideUter reddent, sed et safficientem instructionem ad cognitionem rernm 
omnium^ iis quos Dux designaverit, iacient. Dnde et quibusdam permit- 
titur ut res suas unk cam reUquo miUte, ali6 in tutiora loca transferant. 
IX. Nil eorum scriptorum, librorum, &c. quse ad RempubUcam, 
Magistratumy Cancellariam, CamenuUy ordinem Teloniorom, Rationes 
&c. spectanty violabunti aut quovis modo mutilabunty quo minns admin- 
istratio rerum hactenus servata, administrati possit. Conceditor tamen 
GreneraU de Reinach, ut ea scripta secum exportet, qnse ab illo tempore 
quo ipse fuit Gubernatory beUicam provisionem, stracturam aUqaMque 
samptos miUtares concemunt* 



ITINERARIUM. 123 

X. Onmem apparatam et instraetum bellicumy cujnscmiqae fuerit 
nomiBis aut fermflB, fideliter ei quem Dax nominayerit, tradet : nec quid- 
quam eorom inibdietar, dedtruetury comminuetur. 

XI. CiviboB seu Incolis Brisacensibusy libemm religionis exercitium 
concedetar, eorum tecta domusque ac pr&ecipu^ templa, monasteriaque 
inviolata ac iataetay absque uM direptione, relinquentur. Quod si Yerb 
religioeonim noanmlli alio commigrare ipsi ultr6 cogitarent, cuivis id 
liberum relinquetor. Quod rerb ad alios qui ciyes non sunt, sed tantum 
ad tempos secaritatiscausft hospites, maxim^ verb Nobiles istius con- 
ditionis, ita Duz cum illis aget, ut conqueri jure nullo modo possint. 

XII. Mobiliaomniaaddomum Austriacam olim pertinentia, univer- 
saqae alia ia Brisacensem munitionem tutel® caus& importataseu advecta : 
Eaque quiB militi exituro aut civibus permansuris legitimo titulo attribui 
neqaennt» intacta relinqaantur, ac illis qui ad id officii k Duce designa- 
bontor sine reseryatione allins fideliter tradantur. 

XIII. Cayebit (Jeneralis tormentorum prsfectus Baro de Reinach, 
et assecmrabit obsidibus ad id post se relictis, ne quid ocoult» machinati- 
onisy quod munitioni Brisacensi, Duci WimariO|[velsuis illuc introeuntibus 
damno esse possit, illic relinquatur. 

XIV . Denique omnia haec absque dolo utrimque servabnntur. Quod 
si tamen aliquis privatus contra hsec egisse convinceretury non ideoreliqua 
communitas omnis unius perfidiam luety sed solus machinator fraudisi 
pro merito plectetur. In quomm omnium fidem imprimis ipse Seren- 
issimuB Wimariensiam Dux Bemardus ; tum Baro deReinach^ suft manu 
Bubsoribent. 

Quod et actnm septimo deoimo Decembris Anno M.DC.XXXYIII. 

Pactis ex utraque parte admissis, stabilitis et subscriptiSi Wimario 
Duci innotuit, triginta suorum militum Brisaci in carcere durante obsi- 
dione mortuos, et ooto alios k sociis concaptivis ob famem et inediam in cL 
bam esse mactatos et devoratoe. Unde Duz ita exeanduit, ut paota simpli- 
citer rescindere decreverity ooncluseritqueomnespraBsidiariosinegressu 
intemeoione delere, feoissetque nisi omnes militiflB primores deprecatifuis- 
sent quorum precibus securitatem Brisacensibus annuit. Egresei itaque 



124 ITINERARIUM. 

sunt nono decimo Decembris intra octavam et nonam matutinam qaad^ 
ringenti sani milites, quinqnaginta ©gri cum novendecim yexillis, septua- 
ginta equis, duabus mulis, sex rhedis, tribus eurribus, SBgri saniqae 
separatim diversis navibus, Argentinam versus secundo Rheno dedacti 
sunt. 

In egressu Dux Wimarius Baronem de Reinach sub portft acriter 
perstrinxit, objiciens tum barbaram ac feram immanitatem in milites 
quantumyis adversarios in carcere exercitam : cui excusandae quid res- 
pondere possit, se quidem plan^ non videre. Cui Baro de Reinach non 
latere suam Gelsitudinem, similem contigisse casum in obsidione Augu»- 
tanii, in qua similiter carnes humanae in delitiis fuerint, ideoque se extra 
culpam esse, si inopia et horrenda fames ad id delicti milites adegerit. 
Quod ver6 ipse eos in vincula compegerit, aliud prudenter se facere haud 
potuisse, cum enim captivi indies ehibendi quaererent occasionem, ac jam 
vidissent quo res Brisacenses loco essent, dubio procul id ad suos rehituri 
fuissent : ut ergo majora suis damna caveret, se ad illud medium com- 
pulsum esse. De ciboporr6 ipsis subtracto in carcere, id quidemsalvtL 
Ducis venitl, apert^ falsum esse, cum ipsis cames equinae fuerint sub- 
ministratse, tam diu donec St suis illse defuerint, ideoque se eos mitins 
tractare tunc pro temporis injuri^ non potuisse. 

Post Reinachium Brisacensis Cancellarius, Dominus Volmarius puUis 
vestibus indutus, bacillum manu praeferens ad Ducem accessit, ipsique 
ter in genua provolutus supplex factus est, petiitque sibi ignosci nescio 
quseverbatemer^etimprudenterinDucemegesta. CuiDux. Sequidem 
sufficientem habere causam, acrids in ipsum animadvertendi, sed se modo 
ignoscere, videret porr6 ipse ut imposterum cautius de Principibus loqne- 
retur. Colonellum quoque Escher aliosque nonnuUos perhumaniter est 
allocutus, constantiam et fortitudinem eorum in tant& rernm omnium 
penuri^ vehementer laudans. 

Tormenta majora bellica quse in urbe relicta sunt, centum viginti quin- 
que fuerunt, praeter ea ex quibus igniti globi emitti consueverunt. Qnoad 
pulverem pjrium aliumque apparatum bellicum, nullis fuit defectus, 
suffecissetque ad protrahendam deditionem in multos adhuc menses. Sola 
panis conmieatusve penuria eam prsecipitavit. 



ITINERARIUM. 125 

Fames porr6 tam incredibilis fuit, ut difficalter describi queat. Cert^ 
niilLa unquam in antiquis et recentibus historiis ssevior notata est. In hac 
obsidione uno die octo pueri perditi sunt, ita ut nunquam post hac sint 
visiy constans fama et probabilis suspicio fuit, eos ad lanienam et cibum 
hominum raptos. Mortui triduani quadriduanique terr& effoss& eruti sunt, 
et in frustra dissecti et in epulas appositi. Milites qui ob delicta in vin- 
calis agebant, fame compellente cdcem ^ pariete avulsum comederunt. 
Sed nec &ne tabescentibus parsum, quos ayid^^ ne simili malo perirent, 
Bocii concaptiyi deyor&runt. Vix ultimis hebdomatibus ulla prseteriit 
noxy quin decem inpublicisvicisfameextinctireperirentur. Yendebatur 
modius siliginis quadraginta omnino florenis ; Hordei, quatuordecim, 
avenae, duodecim imperialibus. Modius pisorum stabat noyem florenis, 
modius &rris mistus tribus fiirfurum modiis emptus est centum viginti 
florenis. Yini mensura unica et panis trium librarum, aureo annulo 
com Margaritd preciosal quam adamantem vocitant. Quis hsec credat ? 
Sed majora afierro. . ButTri libra quatuor florenis sestimabatur, lardi 
duobus et medio florenis ; salis, floreno uno ; casei, sesqui floreno ; po- 
mmn non admodum grande, dimidio floreno ; cucurbita, septem florenis. 
Ldbra una equinae carnis medio floreno ; quarta pars canis, septem florenis ; 
Glires singuli, singulis florenis ; vitulinse exuvise singulae quinque flo- 
renis non minus emptse sunt. Sed quid his tam tristibus immoror? ad 
alia progrediamur. 

Obtent^ victoriS, et accepti in deditionem urbey postquam magnific^ 
tam Brisaci quam in Galliis triumphatum est, omnis cc^tatio et labor 
in id incubuity ut sufficienti commeatu hic locus muniretur, multaque 
moz millia curruum frumento onustorum in urbem illata sunt, ita ut in 
multos annos commeatus sufficeret. 

Impensse in hanc obsidionem coUocatae, ad undecies centena millia 
imperialium aestimantur. Milites ver6 qui utrimque quadrimestri hac 
obsidione ceciderunt, octodecim millia excessisse dicuntur. Hsec de 
BrisacOy ad alia alibi gesta transeamus. 

Snb vicesimum secundum Decembris, Imperatrix felici partu filium 
Principem enixa est, quem appellari voluit Maximilianum Thomam. 

Noetri interim milites qui in Westphali^ et circum circa morabantur» 



126 ITINERARIUM. 

miserain in modum pagos et oppida qas sab ditione hofltium erant, 
depopalati tont; qaoad secnndo tandem Februarii die anni M.DC. 
XXIX. ad hybema sant evocati. Gkneralis Loathersheim ad yechtam' 
hybemaTiti Generalis Bredaw montensem Patriam obtinuit. Generalis 
Hatzfeldt Tremoniam, Hammoniam, aliasqae oircum ctvitates sibi re- 
tinait. Alia in alios comitatus dedocti sunt Dragones nostri anii ciua 
Colonello Rambstorffy Colonello Winsheim, Col<mdlo Sparr in Wetter- 
aTiam amandati, ad qaoram oomitatam accedere jassas est Princeps 
Palatinas Robertas nnper in prsslio captas, cara aliis ibidem ooncaptiTis, 
qai hac osqae k clade nuper k nostris accept& in Monasteriensi Episoopatn 
egerat, nec aliud quidquam ipsi ad recreationem deerat, qukm plena 
libertas, ei enim submittebantur identidem k Principe Carolo Ludoirico 
Fratre ipsius pecunisB largissimse ; acceperatque non ita pridem Minda 
mille quingentos DucatuSy sicut et Hagft comitis vestes mir^ preciosas, 
rhedamque imprimis elegantem in usum Itineris ad Impmitoremy qao 
abduoendus erat k nonnullis nostrorum turmis. Colonellus iBterim 
noster Deveroux cum reliquis suis turmis Fridburgensem civitatem in 
hjbema sua sortitus est, quo ut cum milite suo Tenit portis ezckisnsy 
unde in pagis desolatis omnique prorsus ope destitutis agere ad tempus 
compulsus est. Quam quidem injuriam cum multi militum u]cisci armis 
yellenty alioram saniori consilio retenti sunt, hi consultiiis fore pntabant 
si totumnegotiumad Generalem Hatzfeldiumdirimendumperscriberetar. 
Cum verb ipse k nobis abesset longius, Cronbergam interea, donecad 
nostras justissimas querelas essetresponsum, migrare consdtuimos. Erat 
Cronberga tunc yariis ante cladibos afflicta, et seoum ipsa intestinis odiis 
dissidebat. Isthic cum decem cohortibus ipsum triduum habitavimas : 
misemm. erat yidere copiosum militem in tantillis spactis coDcludi. 
Nec aliud sperari poterat, ni matur^ prospiceretur, quam gravis ez fotore 
lues: accedebat quod annona deficiebat ante, quam prompta videretury 
adeo ut ipse Colonellus Deveroux (cum media ciyibus suppetere haod 
amplius posse yideret) suis sumptibus ft Franoofurtensi ciyitate, SBmm& 
inedii cogente, oentam siligints maltra coemere deberet, misso yer&ad 
idhomine naTO et sagace qui ayeheret, civitas se frumenta ex orbe di- 
mittere poese negavit. iEgr^ tuliti suas pecunias remitti, CdoaeUns 



ITINERARIUM. 127 

noster, satigqiie yerbifl signisqae quam sibiisteprocedendiiiiodasdispli- 
ceret, ostendit. Unde miles occasionem Bnmpsit btam Francofhrtensiam 
inclementiain qaoqao modo oiciBcendiy qaae se non mult6 post admodam 
conmioda obtalit. Agebatar Francofartam Tersas porcoramgrez, centam 
qainqoaginta saibas constans, in qaem noster miles incidens, omnem 
straTit atqae depastos est. UrsellflB interim Domino Colonello nostro 
pro precio framenta subministraverey at gregarias saltem tunc miles iu 
campis stationem figere potuerit. Miseri autem Gronbergenses officiarios 
omufls com equis et fiunolatu intra moenia habebant, et alere compellebaa- 
tor 9o]& Fridbergensiam pern caci&^ qui nos contra Casmris expressa 
Aecreta k se excloserant. 

Hic ergo dom statur in varia loca excarsmn est, nescio an ftsnifl 
magis qaim temporis fallendi caasft. Invisimusqnoqae K6nigiteinianam 
arcem Ticino quidem, sed edito oolle fledificatam, situ et munitione contra 
quosTis faostiom impetos securam. Yicecolonellus PrsenobiliB Dominus 
Joannes Christophorus» ex clarissimft etantiquft Bettendorfiorum prosapil 
oriundns, nos non minos liberalitery qakm humaniter accepit, omnique 
honoris et obsequii genere unk cum Prsenobili ac honestiasimft matronft 
oonjuge BuA, Coionellum nostrum ejusque comites proflecutusest. Cum 
antem ipse tunc forti podagrft impeditus, pedibus consistere non posset, 
primores praesidii sni nobis adjunxit, qui nos per arcem deducerent, ofl* 
teBderentqne onmem ejus ambitum : In egressu quoque ; nostro, honoris 
et nurae beaeTolentiae cansft tormenta majora bellica solYi fecit, quod 
hu n uinitatiB prolixissiniseofficium, ColoneUo Deyeroaxplurimumplacuit. 

Hinc domnm reTeni intra paucos dies responsum acoepunusy nt denuo 
Fridbergam adiremufl. Quamprimum igitnr Colonellus noster cum 
quatuor turmis illuc moTit, sed et tnnc segr^ admodum admissos est, ita 
ut ciTitas armahofldlia in nos pararet, et ni faUor expediTisset contra nos, 
uisi centorio, qui fort^ tonc Fridbergensium arcem exiU spacio Tallis et 
•ggeribus ab ivbe separatam, insidebat, eoe fuiflset dehortatufl. 

Hoc tempore nnneiatum nobis est Generalem BaliSy cum per Thurin- 
(iam oomearet, incidiflse in Bannirianosy fosnm cMumqne cum sex legi* 
mhns iesae, ipsam Duoem cum multis ^ primatibns eaptnm, qo» res 
Mltam BOfltrofl afflixit. 



CAPUT XXXIV. 




Quid in ffybemis Anno M. DC, XXXIX, actum, Et de Judaicis 
quihusdam sacris, 

|[ENSE Martio Magister Jacobus, miles san^ non nunus 
animosnsy qnkm fortisy cum selectisaliquoteqaitibas ex 
Ramsdorfian& et Wintzian& legione, rogatu Nobilissimi 
Domini per Eisfeldiam SatrapsB, contra hostem passim 
impon^ vagantem et omnia deprasdantem movit; in 
quem cum non procul Fuld& ez insperato irruisset, centum circiter inter- 
necione delevit, coepit plures, equos centum quinquaginta in prsBdam 
abduxit. 

Sub exitum hujus mensis, venit ad nos Fridbergam Tribunus qnidam 
de legione Sarradeschky vir san^ egregius, qui mira de inedi& quam 
perpeteretur miles, retulit. Tnter alia aiebat, se oculatum testem cert6 
nobis asserere, quod in campis equum mortuum, et ad illum duos canes 
se saginantes repererit, supenrenisse autem et ex militibus suis plusculosy 
qui abactis canibus avidissim^ cames ex morticinio secuerint, in cibom 
postea decoquendas ; quo quidem spectaculo adeo se commotum asse- 
▼erabat^ut viginti mox equos yendiderit, ut inopise militum succurreret. 
Fridbergse dum substitimus plusculum,incessit nostHim aliquos libido 
videndi Synagogam Judseoram, quse istic erat copiosa ; septimo itaque 
Aprilis ad eam accessimus, ut superstitiosas eorum caeremonias seu con- 
suetudines obsenraremus sub horam matutinam sextam, qua ipsi suas 
preces mussare consueverunt Sjnagoga hsec erat antiquitate sequ^ qnkm 
cultu deformis; in ejus medio rotundum locum spectare erat, sedili pen- 
sili vario intus et de foris gravem, superius in modum conopaei ; quod 
lignese columnse aliquotsustentabant, tectum, in eum duobus ostiolis sibi 
adyersis patebat aditus, in eo tres quatuorve ex praecipuis Judseorum 
longis togisy alioque habitu insuper velut dalmatica yestitiy Yetus^ testa- 



ITINERARIUM. 129 

mentam in cliart& P6rgamen& nitid^ descriptun eTolyebant conyolyebant- 
quBy oonvolntnni deinde in scriniolnm aliquod sen tabemacnlnm potins, 
qnod ipsi sacrarium appellant, deportabant, accedentibns qui jnztastabant 
et deoflculantibns legem Dbi in manibus sacrificuli. Mox ad preces 
multa TociB et oris inflexione, Bublatione depressioneque redibant. Sepa- 
rataB erant k yiru mulieres loco pauliim editiore, ita tamen ut commod^ 
ceremoniaB omnes despicere possent, qu» simul nescio quid triste inarti- 
culatft qnadam yoce murmurabant. 

Abeohitis precibus ut apparebat ad speciem muM cum devotione, 
Rabbinum hoc est sacrificulum ipsomm evocayi, ut ab eo curioea quaedam 
binc inde occurrentia diBceremus. Hic ut nos conyenit yeniam statim 
humiUim^ postolayity quod pileum non aperiret, causans le^em suam 
yetantem in Synagogft detecto esse capite. Simulque nos in yicinum 
locum deducens ubi suos matrimonio copulare consueyeinint, ostenditex 
proximo pariete duarnm stellamm in lapide excisamm effigiem^ contra 
quas sponsns yitro collimare debebat et confiringerey de hac ceremonift 
cum in lege eorum nil prsecipi objiceremus, peteremusque quorsum id 
fierct, respondit RabbinuSy eam esse k majoribus pi^ introductam consue- 
tndinem, non k Dxo prseceptam legem, yelleque ipsos hoc ritu monere 
noyoB conjngesy quiim fi*agili esset mortalis yita, cayere simul ne immo- 
dicis yoluptatibns adeo se abripi sinerent Notare quoque mulierum leyem 
inconstantiamy quae ad quemyis flatum omnem formam yeluti yitram 
iDduunt. Ut ergo noya nupta constanter cum conjuge suo perseyeret, 
hoc yitri jactn moneri. 

H!c dnm yari^ discurrimus, adest qui nobis de nescio qua piscin& 
clanculum yellit aurem, in quam mox inqnisitum est : ad eamque deducti 
sumns curiosi Jndaicamm ceremoniarum exploratores. Descendebatur 
in eam yelut profhndiflflimum puteum, gradibus fiicil^ nonaginta quatnor : 
illic mnlieres secundum legem Mosaicam post partum purificari diceban- 
tar. Purificatio yer6 non est aliud quam totius corporiB, ita ut nil quid- 
quam appareat, in aquam immersio fierique debet tam hjeme qu^m 
flestate, quod si firigore constringatur piscina, securi aperiendus est aditus. 
Yidimns quoque layacrum, ad quod manus abluunt qui mortuum fort^ 
Gontrectayerant, ne inunundi Synagogam accedant. 

s 



130 



tTlNERARIUM. 



PoBterio die nd cirottmcisioiiem invitati sumiiBy ad quam spectandam 
plnrimi cmn ipeo nostro Colonello adi^mnt. Fit ea non sine in&ntis 
periculo hoc fere ordine. 

Imprimis postqaam acntisBimnB cnlter ex chaljbe oleo illitaB, aliaque 
ad obligandum TulnuB pueri circumcisi neceBsaria in promptu Bunt^ 
affertur puer circumcidenduB. Tuno acoedit BUBceptor JudsBUB aeu 
PatrinuB, et Bellie ad id destinatfls inBidet, excipitque puerum genibus 
seu sinu ; quem Rabbinus genicuIauB denudat, arreptoque virili Tel 
inftntili potiuB membro prfleputium cultro reaecat. Dein applioatbiantes 
faucefly atque ex Tulnere tertiiim exBugit Banguinem^ eumque in poculom 
argenteum, in quod etiam pneputium reBectum ante injecerat, exspuit ; 
applicat mox lineoB pannicuIoB liberaliter in oliTarum oleum immersosy 
curando vulneri, Tociferante interim miserandum in modum puello, et 
congemiBcentibus adstantibuB JudaeiB. Ab8olut& oircumciBione offertur 
puer Dbo, manibus Bacrificuli, distribuiturque tam adTeniSy quiunindi- 
genis Tinum et saccharum. Qu89 tamen omnia nos rejecimus. Dicuntor 
sflepe numer6 parTuIi deficere sub crudeli hoc tormento^ aliquando etiam 
sub manibus Rabbini» Tel non mult6 post ob doloris impadentiam emori. 



CAPUT XXXV. 

De discesm nostro Fridberg& Wetteratus* 

X in ante diem tertinm decimum Calend. Maii allats 
sunt littersBy quibus hybemam stationem deserere, alioque 
commigrare jubebamur ; nonquidem id insperato, quo- 
niam tempus jam prop^ aderat, quo Imperatores ac belli 
Duces in campum procedere, signaque signis conferre 
consueTerunt; sed parTO omnino militum emolumento: qui ne tantiim 




ITINERARIUM. 131 

qaidem improbo oonata profeeerant, nt nnditatem raam honesti tam ab 
intaeotinm obtatu, quam ccBli inolementi& protegerent. Itascilicet fieri 
pleruznque amat, ut cum vel Belli ductores suis commodis naviter in- 
Tigilant, de milite suo pariim aut nihil soUiciti sint ; yel ipsi milites omnem 
oonatam, laborem, industriamqne in id unumconferantyutcuticulamlaut^ 
carantesy yestimentorum postremam curam gerant. 

Aceepto itaque discessns nuncio, mox cum primoriboB manipulorum 
dnctoribus, qui tnnc fort^ coram aderant, res omnis oommunicata est ; 
ad eoB Ter^, qui Cronberg» relicti fuerant» postero mox die snb silentio 
per fideles bajulos delata. Opportun^ enim accidebat, ut aliqui bonitate 
et homanitate Patrom Societatis JESu,eotemporeCronbergfehabitantium, 
freti, nacA et solenni se exomologesi expiaturi (instabantenim paschales 
ferise, queis Ecclesia Christianos omnes ad expurgandum Yetosfermentum 
prsBcepto adigit) proficiscerentur : his datam negotium, ut oum supremo 
yi^amm Praefecto rem totam tum coram, tum litteris ita caut^ pertrao- 
tarent, nt ne qua forth in yulgus emanarent profectionis nostrse consilia, 
seque com pecoribos subdaceret. Interea utrobique boo est et FridbergflB 
et Cronbergss cayetur sedtdd, at ne yel ciyes ipsi yel ciyium jumenta, 
quie erant altimum depastorum oppidorum, et maxim^ Cronbergsd plu- 
rinus ante hac exactionibus, de peculationibusqne tam amici quiun hos- 
tilis militis exhaasti solatium, et in sement^ sestiyam necessarium prse- 
sidium, alio diyerterentor : quoad designatoprofectionidie(eratiscoBnsB 
Domini k Christo olim institutSB anniyersarius) lamentabile nuncium 
propalatnr. 

Justo Dei judicio accidisse reor, nt ipso illo die calamitatem hanc ferrent 
Cronbergenses, yelut pertinaoiae susb pcenam, quandoquidem cum Luthe- 
ri pseodolis Sectatoribus ei se sacramento semper opponunty quodChristus 
eodem die instituiti nolentes sacraB coBnae accnmbere, nisiutraque species 
yini et panis porrigatur : qoasi yer6 Dei filins qui se sub utrAque specie 
abdidit non posset se sub solius panis figurft totumhomini communicare. 
Qua qoidem in re ipei mihi ab .^lsopioo illo cane haud multum abludere 
▼identary qoi preBteriens aqnamy camisi qnam ore prflBferebat, simula* 
crum, yelat in speculari cristallo coataitnSy afiectabat umbram, yerumque 
pohim temere dimittens jejunus illo die domnm reyertebat : Sic hi, com 



132 ITINERARIUM. 

yer& corporis Christi came dimi9B&, Bpeciem qiioque sangninisy relvt 
majorem et opiniorem partem desideranty et illam perdunt et hanc nus. 
quam recipiunt. Ita Bcilicet solet frequenter Deus per eadem plectere 
mortalcB, per qusB peccaverunt. Sic Graecia universa Turcicum jugnm 
subire coacta est ip6& S. SpirituB solennitate, quem «equalem cnm Patre 
et Filio Deum agnoscere neutiquam volebant, etc. 

Deyulgato insperato nuncio, quanta utique civium trepidatio^ qnanta 
virorum foeminarumque comploratio, quantus uniyersi oppidi ooncursuB 
ad preccBy pro pecore ultimo egestatis Buae asjlo, ezortus subito fiierit, 
difficulter yerbis complectar. Prospiciebat ipse supremus yigilianim 
Praefectus de fenestr& domus suse yetulumy pecus sunm, sublatis in ccelam 
oculis manibusque rorante lacrjmis yultu, subsequentem, nec sustinebat 
tam lamentabilem aspectnm diutius, quin ayerso yultu se ipsum incusabat 
tantae miserifle auctorem. Nil tamen mitior efFectus prosequebatur fa- 
nestam telam : trist^ omnino erat spectare anum sexagenario non inieri- 
oremi adhaerentem boyi suie et retrahentem^ miiitem contra immitem 
flagris obnitentem abducentemque gaadium et yoluptatem yetulse. Qose 
hic deyotionesi ezecrationesy blasphemise Lunentantis populi secutse sint ; 
norunt illi qui miserias omnino Bplendidas ipsi coram inspexerunt. 

Tam tristi morbo aliquatenus leniendo ultimum erat remedium, nt in 
yulgus spargeretur Colonelli Deyeroux Fridbergae tunc degentis ea esse 
jussa, k quibus supremus yigiliarum Prflefectus, ne latum quidem nnguem 
discedere posset; ooguntur itaque unum inlocum pecora omnia totius 
oppidiy etiam illa quae in liberis sedibus Gknerosi Domini Comitis de 
Cronbergy aliommque Prsenobilium Dominorum Cronbergerornm ad 
officiarios eorundem spectabant, non sine bile et acerbo inspicientiam 
stomacho. Prseerat tunc fort^ nomine perillustris Domini Comitis de 
Cronberg faomo in paucis humanusy et in ordinem militarem mnltum 
effectus, qui cum Colonellum Deyeroux sicut et officiales alios manipa- 
lorumque ductores, ssepe ad prandium saepe ad coenam inyit&raty sanmi& 
oum beneyolentiae demonstrationey cui, si ulli alteri, ob multa in Principes 
Legionis coUata obsequia parci merito debnisBet, ei nullo habito respectn 
amicitise, in primis septem eximiorum boum capita ab acta sunt, yixque 
paucula multis Patrum Societatis Jesu illic habitantium piecibi|% extor- 



ITINERARIVM. 133 

qneri doho potuenint. Coactis in unnm pecoribnB, jam jam abenndnm 

erat, cnm ecce tibi nnnciatnr malcTolornm et invidomm civinm perfi- 

di& ac proditione ad huc abdita esse sena septenaTe bosculomm capita, 

ad qnsB indaganda qnam mox itnm, repertaqne qnidquid in contrarium 

nitendo qna snpplices preces, qna tolerabile precium obtenderent pecorum 

domini, abdncta snnt, adeo prsefracti et obdurati erant militis nostri 

animi. Scribo hflec liber^ nt cont^^, ne qnis pntet me adnlatorem 

potins qnam historicnm agere, mihiqne ant yitulnm calamnm excnssisse 

ant boTem os obstmxisse, ant equum atramentum epotasse. Panduntur 

mox ports et pecora denuo numerata educuntnr, nonnisi intolerabili 

prop^ libro soluto redncenda; sequitur miles, et militem tota prope la^ 

ciymis sordida Cronberga cum Patribus Societatis Jesu, quoram preci- 

bus apud CoIoneUum fidebant incoIsB : ■ persnasum fuerat bonis Patribus 

k nostro nulite, irent modo ad Colonellum nostmm, nullo ipsos n^otio 

obtentnroe sine precio boves. Fridbergam nt ventnm est, ubi Colonellus 

exorandns sperdbatur^ nil minus accidit Hic enim, prseterquam quod 

eaadem tragosdiam ludere codperat cum FridbergensibuSy omnem po- 

testatem aiebat esse penes Yice Colonellum et supremnm yigiliis prsefec- 

tnm, ad quos cnm itnm esset, remittebant hi ad Ducem, atque ita ludebant 

et ciyee et deprecatores Patres Societatis : qnod ut notftmnt yiri sagaces, 

inilront consilinm cnm civibus CronbergensibnSy anne expediret pe- 

cnariam librum tolerabile pecori redimendo ofierre ; placuit plerisque, 

mifetuntnr Patres qni pro ciyitate paciscantnr, tractenty deprecentnr: 

cumque mille quingenti floreni exigerentur, trecentos primnm, dein qnad- 

ringentoe, qningentos denique offerunty extremam inopiam ad quam per 

nostros milites redacti essent excusantes ; sed firustra onmia, juramnt 

dnces ee nisi in gratiam Patmm Societatis Jesu k petit& pecunifle snm- 

mlL ne temntium remissnros : mille igitur poetulant florenos, k quibus 

nil quidqnam onmibns adhibitis machinis dimovere potnemnt. Cum 

itaque yiderent optimi civium patroni, se actnm agere, Yaledicunty indig- 

nitatem rei yix siccis ocnlis ferenteSy et vindieem injuriamm Deum implo- 

rantes. Yale fiicto, dnm in foro fort^ iimoestis civibus detinentur^eYOcatur 

iterum alter k dictis Patribus ad Institores pecomm, cui dum non nemo 

exoffieialibns nostris tresanreosinmanusingesgisset, credens sehacsaltem 



134 ITINERARIUM. 

ratione os homini sincero obstmctQnim, sabolnit frans Patri, ac coram 
frequente ooionft, qasB tnnc istac conflaxeraty rejecto in menBam anro, 
ait, 86 non TeniBse nt se inanraret, sed ciyibaB qaa consilio qna precibos 
prodesset, deseraisse se pridem omnia, ac didiciBse in ChriBti 8chol& pau- 
pertatem opibnB prfleferre» malle ee mendicam emori, qaam in sna com- 
moda BtadioBam et de proximi salate fortaniBqne param eoUicitam ar^ui. 
Placait disBertatio hec plaBcaliSy boIob indignabatar qai aaram obtros- 
erat sestimanB se saaqae manera contemni. Rogatns yero paal6 post, 
namqaid aliad optaret sibi fieri k circamBtante concione, ita, ait, nt 
scilicet mihi et socio meo par bonm donetis ex toto ab acto grege. Ad 
qase dicacalas non nemo BarcaBtic^i risnm, ni fiillor, motaras, sabjicit, 
ecce prsecIaroB boam actores Jesaitas, qai at boves venentar paacolos 
obolos contemnnnt. Cni Pater. Aadi Tiroram optimct scias me nec 
minns intnita majoris contemnere, nec majas pro minore postalare. 
Qaod ad boTes, eos non meo sed civiam, qaos ad iacidas redegistis, bono 
desiderOy boyes si qaos dabitis non mihi sed civiam cedent emolnmento, 
nt saltem altemis, cnm alia pecora non snperenti nec comparandi media 
snpersint, rascalom aliqaod cdant, et yel bIc fimiem qaa mortis genas 
atrocios yix est, k yit& propolsent. Itane yer^, sabjicit, yobis Dominis 
meis coUibitam est, aniyersi oppidi simal ac semel animam extorqnere. 
Non ita mihi animns angoratar ; qain yos potias obtestor, at si qaando 
Cronbergensiam aliqais ad castra yestra yeniat stipem oratnraSy benigne 
saltem habeatis, et stipe digneminiy qnandoqnidem yos ipsi estiB, qoi ad 
mendicitatem dedaxistiB miseUos. CommiBerationem hflec yerba ple- 
risqaey aliis etiam lacrymas, nonnnlUs iram proyoc&nmty ita tamen erat 
Qt boaafl iste Pater dicebat. 

Qaid maltb t Eo demam negotiam dedactam est, at infectft re disce^ 
dendam faerit. ConsiUam altimam sopereraty ot Patres Societatis Jesa 
UrseUas transeantes, k Prctore loci aUisqae ciyibasopalentioribaspos- 
talarent, nt sammam iUam pecanise tantisper namerarent pro pecore : 
me interim rogent nt ipsis patroeinarer absentibos Patribns, de precarer» 
qae qaantam qaidem ex tam ampla samm^ possem. Spospondi et oerti 
egi qaod in me {uit, nU aatem peregL Ita qoidem Cronbergensee 
peoora sna iterat6 emere deboeronty qaant& cam injari& yidsrint iniqais- 
simi reram aUenarnm flestimatores. 



ITINERARIUM. 136 

Non mnlto alter cnm FridbergenBibns actam est, quanqnun illi po- 

tissima fiierint cansa, perdite k militibns nostris Cronbergfle, quoe cnm 

Fridbergfld admittere nollent, totom torrentem in mifleros Cronbergicos 

derivamnt. Fridbergenses porr6 cnm opnlentiores essent, facil^ pactam 

pro pecore sno pecuniam coegeront, paratamqne nnmeramnt : Judsos 

insnper alebant tnnc plnsculos in nrbe, qni bonam pecnnisd ex- 

actsB partem solvere militi coacti snnt. Atqne ita cnm 

fnmo infiuni discessimus, qnantsB impreca- 

tiones et benedictiones secntae nos 

sint, noYerit bominnm 

arbiter Deus. 



ITINERARII R. D. THOM^ CARVE 

TIPPERARIENSIS SACELLANI MAJORIS ANGLORUM 

SCOTORUM ET HYBERNORUM IN EXERCITU 

CJESAREO MILITANTIUM 

PARS IL 

CUI 8UB nNEM ACCEDUNT VINDICIJE IN MOMOS 

AUTHORIS ITEM PAUCULA QUJEDAM 

DE BUTLERJANA PROSAPIA 

CUM GRAT. £T PRIVILEO. SAC. CiESAR. MAJ. 



Admodum Reverendo perillustri ac ffeneroso Domino, D. 
PHILIPPO LUDOVICO, 

Metropolit. Moguntinee et Trevirensifl Ecdeaiaram, S. item Albani 

extra muros Moguntinenses, nec non ad Gradus 

S. Mabi JE Virginis respectiye PrsBposito 

et Canonico Capitulari: 

Ac 

Generoso Domino, D. 

JOANNI FERDINANDO ADOLPHO, 

Baronibuflin Reiffenberg, Fratribus Gennanis, Dominis 
meis apprime venerandis. 

ICTORUM hic veterum imitor industriam (Domini 
mei Gratiosi) siquidem ingeniosi illi natursB eemuli, 
non satis arti su» factum putabant, si rudi primum 
opera informatam, justisque lineamentis circum- 
scriptam imaginem, tum politiori elaboratam manu, 
distinctam umbris» floridis aspersam coloribus atque pigmentis abso- 
lutam darent, et ad unguem perfectam, nisi prodeuntem ab officina, 
in angusti alicujus templi tholo,vel in Theatri alicujus fronte, vel in 
fori certe loculamentis appenderent, et in opportuno lumine coUo- 
carent. 

Quid enim tantum profuisset Zeuxidi in sua Penelope pueroque 
Botrifero artem vicisse, quid Timanthi in Iphigenia sua mores pinx- 
isse, quid Parrhasio depicto subtilius yelo eximium pingendi artifi- 




140 EPISTOLJ DEDICJTORIJ. 

cem delusisse. Quid Protogeni in Hialyso, quid Appelli in Venere, 
quid Echioni in Semiramide, quid Demoni in Hoplitis naturam pro- 
vocasse, si absolutissimis illis operibus et artis miraculis suam gra- 
tiam vel obscuritas loci, Tel certe lux iniquior invidisset. 

Venit ante biennium circiter in manus meas pictura quaedamtem- 
porum etsi non ita victorum, ad multorum tamen obtutum grata non 
minus, quam elegans. Eam ut in apertum proferrem diem, yestris 
(Domini mei Gratiosi) appendi lucidissimis aris, eamque primo 6er- 
mano Scemate, postea vero, ut gratiam suam inde traxisse intellexi, 
Romano Tultu ibidem fixi, vestroque ; meridiei illustrandam expo» 
sui: Accessit nunc demum illud, quod plurirai desiderabant; Hoc 
ipsum quidquid est vestro Phoebo insolandum defero. 

Non enim fas erat ut mutilum opus varie distractum ad multiplex 
lumen, aut ad dubium solem splendorem exueret potius, quam gra- 
tiam traheret. Est equidem Vester sol tantus qui pleniore lumine 
ad tantillam tabellam irradiandam non egeat. 

Ignoscite vero (Domini mei gratiosi) si multiplicata vobis unitate 
in ejusdem tenoris exemplo seepius obstrepam, non id deferentis est 
vitium, sed picturee genius suomet impetu ad vos propendentis, unde 
semel tam magnificam obtinuit apud spectatores suos gratiam. 

Suscipite igitur hanc qualem qualem opusculi partem alteram, et 
ut primam Vestro Gratiosissimo favore fovistis, ita hanc ab omni ma- 
levolentia defendite. Ita voveo MogunticB ex in ante Diem deci- 
mum nonum Cal. Maii An. a Christo nato M. DC. XLI. 

Humillima W. GG. DD. serva 

Balthasabis Kuntz Vidua. 



lUustrissima et generosissima Domina, D. 

ISABELLiE BUTLERiE, 

Ex Perillastri Familia Pristonum ortse, et felici Desmoni» Comi- 

tum Propaginiy ComitisseB Ormoni® et Osoriee, Vice ComitisseB de 

TurlOy BaronisssB de Arcloa, Nepti Illustrissimi et Excellentissimi 

Domini D. ThomsB Butleri Cognomento Nigri Comitis Palatini 

Tipperarientis et Generalis Supremi Exercituum terra marique 

per Hybemies Regnum Designati, Ejusdemque 

Thesaurariiy nec non Augustissimi 

ordinis Periscelidis Equi- 

tis aurati, &c. 

DOMINJE MRfi ClEMENTISSIMJB. 

RODIT Anno virginei Partus M. DC. XXXIX. 
Itinerarium meum, hoc est, Anacsephaleosis rerum 
per Imperiam Romanum gestarum, seu breve com- 
pendium Preecipuarum historiarum, bellorum, cala* 
mitatum per Germaniam non sine gemitu yisarum : 
quod Serenissimo Nomini lUustrissimi Conjugis tui Jacobi, dedicavi, 
Felicibus omnino auspiciis, siquidem pr»ter pauculos terr» Filios, 
ex mer& calumiandi Libidine famcB Auctoris infestos contradixit 
nemo^ approbaruntplurimi,cuju8 rei luculentum estindicium, quod 
Codiculus ille meus tantillo tempore vario Idiomate tertium repres- 
sus sit, semper auctior, atque in yarias proyincias mira celeritate, et 
desiderio omnium, deportatus. Quem quoniam amicitiam quartum 
Bub prelo gemere nunciant, convitio prope continuationem in hunc 
annum expressdre : Cui patrocinium a Tua Perillustri Generositate, 
Domina mea Clementissimay humillimo affectu contendo, ad quod 




142 DEDICATIO. 

me amor ducit, quo feror in Generosissimam Prosapiam Butlerianamy 
cujus Magnificse Laudes non minimam partem Libelli mei occupant^ 
adduntque quem semper optavi Splendorem. Nec debebam equidem 
alibi Libello meo asylum pervestigare, tum quia tuo Perillustri favore 
tutus, omnium Zoilorum invidiam superabit contemnetque, tum vero 
quoniam Sapientia Tua et maturrimum in rerum momentis decernen- 
dis judicium, jus cuique suum diribet, disterminabitque, an meus 
Libellus fam» aliensB, an adversarii Libello meo injuria labem ad- 
sperserint. 

Age itaque, Domina mea Clementissima, suscipe curam imbellis 
fcetus nostri, quem tot undique arraati tenebriones (Tenebriones 
Yoco, quoniam tam caute nomen suum occuli volunt, et Carminum 
injuriosorum Poetastri dicinolunt) circumstrepunt^iniestantquequa 
possunt via. Age iterum prudens Heroina, Amazonium pectus 
exere, et cum Thoma tuo servulorum ultimo contra hostes me» 
sobolis pugna. Ostende Te, ita precor, semulatricem M argarithce 
Geraldinse Comitis Cilduriensis Nobilissim» sobolis, et Joann» 
Geraldinse, Comitis Desmoniee Lectissimse Prolis, Tritaviarum tna- 
rum (quanta Deum immortalem Nomina!) quee primum suum ortum 
ex Serenissima aula seu familia Magnorum Florenti» Ducum de- 
sumunt, quae Domum Ormonicam Butlerianasque prosapias non 
sine immortali Laude auxerunt, has inquam Domina mea in paucis 
humanissima, quod facis, semulare. 

Ignosce vero temeritati meae tuam Serenissimam opem imploranti, 
ac alteram Itinerarii mei Partem seu continuationem potius prona 
voluntate deferenti : cum enim primam editionem lUustrissimo tao 
Conjugi dedicassem, non debebam nec poteram alteri quam Tusb 
Dominationi consecrare. Enim vero si vos velut Oemelli Domorum 
Ormonise et Ossoriae relicti estis, et inter Gemellos, juxta remm 
naturalium peritos major foveatur amor, quam inter aliam ejusdem 
Matris sobolem, Quis non vidit me geminam quoque Historiolae mese 
partem uni et alteri Gemellommdevovere debuisse, ne cam priorem 



DEDICATIO. 143 

uai doiiaflsem, m alterum mjuriuB argui possem, eijcum secunda 
alid diTeitifisem* 

Habetoteigitur candidissimi Gemelli castissim» Columbse, Seren- 
issime comes, et Perillustris Comitissa omnem calami mei fructum, 
ac Favorem vestrum ei rependite, ac velut Columbina soboles sub 
nido Patrocinii vestri fovere dignemini: si enim Plinio Auctore^ 
Columb» etiam alieno partui sibi supposito amorem suum impen- 
dunt, quid ni sperem k vobis in calami mei foetu ad vos proprio 
impetu decurrenti idem prsestandum ? Si ColumbsB a Sobole sordes 
prohibeant, (ni fides volatilium rimatoribus labet) quid ni confidam 
omnes calumniarum sordes undequaque adspersas vestra auctoritate 
arcendas. Ita voveo. 

Sed et Deum ter optimum terque maximum enixe precor ut Ge- 
nerosa prosapia vestra in dies singulos cum gloria nunquam inter* 
morituri nominis propagetur, Filii Filieeque quos vobis communis 
rerum Pater, Deus, concedere dignatus est, ita ad omne decus 
educentur, ut Majores suos, quorum numerus est innumerabilis, non 
tantum Encomiis -et factis assequantur, sed longo etiam intervallo 
post se relinquant» 

Propositi mei hoc loco non est totius SerenissimsB familisB vestrsB 
seriem texere, longum id nimis foreti et extra meum institutum, 
alibi dabitur copia Butlerianam stirpem ab origine deducere, non 
possum tamen omnino prsBterire pauculos qui apud exteros iamam 
propi^arttnt adeo, ut eorum facta nullis unquam saBcuIis nulla ob- 
livione oblitteranda sint. Quid enim, quid non egit, (memoriam 
refiico non doceo jam ante preBclarissimorum facinorum gnaros) in- 
comparabili encomio dignus Thomas Butlerus cognomento claudus 
in Gallia? Quid non prsestitit huic cognominis Thomas Butlerus 
cognomento niger? cujus prioris fama minime claudo pede non 
Hybemiam solam, sed omnem prope Europampenetravit^posterioris 
vero res gestsB nuUo unquam atrore denigrari poterunty quas AngUa 
Hybemiaque albo signavit Lapillo posteris in exemplum. De Jacobo 



144 DEDICATIO. 

et Walthero Butleris nil moveo, noyit Germania^ novit Polonia qua 
chara capita quam rara nomina, quantos viros semper experta sit. 

HoB velim Heroes soboli vestreB imitandos proponi, eorum fact^ 
assidue volvi, ad similes ausus navissimos semulos indies excitari 
Si enim exempla plurimum valeant in quavis hominum condition€ 
ac statUy tum vel imprimis apud eos qui sanguine accedunt propius< 
Si in equis Patrum virtus, nec degenerem progenerent Aquilse colum- 
bam, quis creduat tantos tantorum virorum traduces a stemmate tam 
nobili nullum generosi animi succum attracturos, maxime si piorum 
parentum sedula accedat cultura. Pater Luminum a quo omne 
datum optimum, et omne donum perfectum, totam Butlerorum 
stirpem ita foveat, ut crescat in mille millia : Ita precor toto afiectu. 
Ex in ante Diem Calend. Mart. Anno M. DC. XLI. 

Thomas Cabye, Sacerdos. 
Et in Exercitu Ceesareo Capellanus major supra Anglicanas 
Scoticas et Hyberaicas Legiones. 



APPEOBATIO. 

ALTERAM Itinerarii Partem Richardi Domini ThomsB Carve 
Capellani Majoris in Exercitibus Ceesareis supra Legiones 
AnglicanaSy Scoticas, et Hybemas, legi, nec quidquam reperi quod 
bonis moribuSy multo minus quod fidei orthodoxee esset adversum, 
multa vero qucB laudabiliter legi possunt : unde cum annexs vin- 
diciis contra Zoilos imprimendam et in publicum evulgandam per- 
mitto. Prag» 4. Idus Martii. Anno 164L 

(L. S.) 
Authoritati mihi 
k Reverendissimo Domino Summse Sedis Nuncio Concessa. 

Ajotsivs Mar : Lib. Cens. Appost. 



CAPUT XXXVI. 




De extraordinaria legatione Ittustrissimi Principis de Eggenberg 
facta imperio Ferdinandi III, Imperatoris Augustisnmi ad suam 
Scuictitatem Urbanum VIIL Pontificem Maximum. 

PON poBBnm hoc loco pnetemiittere magnificam, et om* 
nibuB retro sfieculis yix auditam yisamqne legationem 
invictissimi jnxta et victoriosissimi Imperatorifi Fbrdi- 
NAirni III. semper Angnsti ad sedem apostolicam, qua 
nniyersi orbis regribns et principibns debito snbmissi- 
onis exemplo prselnxit, seqne non degenerem Catholicomm Imperato- 
rum snccessorem, et snbjectum Romanie sedi filinm, ritu christianis 
olim principibns nsitatissimo, oetendit. Res omnis hoc fere modo trans- 
aeta est. 

Ut primnm Angustissimus Csesar Fxbdinandits III. imperii guber- 
nacula post obitnm sanetissimflB memorise optimi parentis sni Fbrdinan- 
Di II. snscepit, ac tertins decimus ex Serenissima Austriacomm domo 
Caesarenm Sceptram in snbjectas Romano Imperio provincias moderatns 
est, nil potins habnit, quam nt se conformaret institntis majomm suommy 
prsdecessoram in imperio, ac antiquoram regum principnmque catho- 
licomm consuetndini landabiliter receptse, ac communem orbis orthodoxi 
parentem Urbanum hujns nominis YIII. Summnm Sacerdotem honoris 
et debitflB subjectionis ergo adiret : Cnm verb ipse ob gravissima imperii 
negotia et turbnlentissimnm orbis Christiani statum, bellommqne motus 
fungi eo mnnere non posset, Illustrissimnm Dominnm Joannem Antoni- 
um Dncem Cronaviensem Principem de Eggenberg, virum qna opibusy 
qua sanguinci quaque excelsoanimo nobilem in eam provinciam suffecit; 



146 ITINERARIUM. 

qni tanto favore felix qnamprimum se ad iter disposoit, magnisqiie 
itineribns Romam properavit. Ejns trinmphnm nti k viris fide digniso- 
mis ac ocnlatis testibus accepimns htc obiter describemns. 

Nondnm omnino attigerat IUnstrissimns Princeps Legatns Cffisarens 
portam nrbis, orbis Dominse, qne k Popnlo Nomenclationem sortitaest, 
cnm esseda ipsi prope innnmera, sex eqnis magnific^ tracta, in occorsum 
properant, in quibns prsecedebant Eminentissimomm Dominornm Car- 
dinalinm anlici prflecipni, qni honoris cansi salntatnm Hlnstrissimnm 
Legatnm prsemissi fuerant, inter qnos agmen dncebat Eminentissimns 
Cardinalis ez Serenissima Sabaudise domo orinndns, Protector Gtermaniie 
et imprimb Hsereditariamm terramm Anstriacamm, Eminentissimi 
item Cardinales Pins Bnrgesins, et Aldobrandinns nna cum HlnstrisBimo 
Dnce de Pozzolo snse Ceesareie Majestatis Oratore ordinario, IllnstrisBi- 
mo non minns Marchione di Castel Rodrigo, ac Perillnstri Domiao Jo- 
anne Cinmaaero CathoUci Begis Legato. Qni omnes nbi salutem nltro 
citroqne dedissent, reoepissentqne, qnadrigam magnifieo apparatn ad id 
recens prsparato Sereiiissimi Principis ac Eminentissimi Cardinalis 
Sabandorum conscenderant. Erat antem hsec qnadriga rabroholoaerico 
nndiqne tecta, et argenteis clavis nndiqnaqne confixa, qnam snpra oen- 
tum rhedie alise, sex eqnis prsenntibns singnlas, secntae snnt» qnibns 
prsecipni Romanse nrbis optimateS| auliciqne yarioram principnm ae 
dominoram dncebantnr. Hos cnrras prsevertebant plnrimi rabris induti 
togis et equis snblimes viri spectatissimi ; atqne hoc fere ordine, con- 
currente ad novitatem spectacnli infinita plebis mnltitudine» in nrhem 
dednctuB est IllnBtrissimns Princeps de Eggenberg, snmma hnmamiate 
grayitatem temperans obvioB salntantes se reBalntans. Ubi Tero ad 
pallatinm Eminentissimi Domini Cardinalis Sabandiie ventnm est, k 
cnrribns delapsi snnt omnes, qnos affiitus officioeiBsima oratione, qna com- 
iter gratias agebat tam honorifico comitatni, mnlta cnm satiB&ctione 
dimisit uniYersos. 

Princeps antem cnm partim ex itinere respirandiy partim animnm 
colligendi cansa, in conclare regiofastn pro sna Celsitndine prgparatnm 
tantisper se recepisset, paulo post comitantibuB Cardinale Sabandis et 
Duce de Pozzolo tecta nndeqnaqne qnadriga ad oscnlnm pediB in anlBm 



ITINERARIVM. 147 

pontificiaio sese oontolit, nbi k Bomano Pontifice per quam paterne 
acceptns est ; nec mora officiis rite perfanctns EminentiBsimoB quoqne 
Cardinales Barbarinoe qnam humanissime salntandoa accessit, receptis- 
qne ab iisdem omuis generis officiis ad paUatium ac habitationem suam 
properayit. 

luterea ad aocipiendnm tantum Principem pro dignitate et merito nil 
feriatnm est, sed magno sumptu et magnifico apparatu disposita sunt 
omnia, in quem finem non tantum Roma operam et facultates suas con- 
tribuity sed et ezteromm maxima multitudo in societatem laboris con- 
fluxit» nec quisquam in hujus triumphi promotione deses videri voluit, 
Rite omnibus perfectis solenni pompa introdnctus est Ccesareus Legatus, 
et hoc fere ordine. 

Hora post meridiem secunda Illustrissimns Princeps Legatns Impera- 
torins in hortum Julii Paps, quem sua Sanctitas Urbanus YIII. plurima 
2uagnificentia in istum finem instrui et apparari jusserat, se recepit. Quo 
eodem se quoque oontulerunt agminatim cardinalium et legatorum 
aliomm Bomas residentium sub delegati, ut principi omni officii genere 
tantiBper assisterent, tempusque coUoquiis fallerent. In eundem locum 
nonnulli Duces, Marchiones, Comites sicut et ipsa Romana nobiUtas 
totas tota quanta oonfiuxemnt, ut introducendum in urbem prbcipem 
snbsequerentur. 

UniTersa ordinata erant, nec aUud expectabatur quam signum ad 
procedendnm, cum ecce tibi buccina monentur singuU, ut suo quisque 
ordine progrediatury nemoque sit qui triumphalem turbet processionem. 

Omnem itaque pompam prscedebant quatuor cursores lUustrissimi 
Principis de £^;genberg, singuU murice tinctis vestibusi et cristatii plu- 
miB snpra pileos conspicui, hoc initium continuabant sexaginta bene 
onusti muU preciosissimo cultu omati, stragulorum operimenta ea erant» 
qu® raro ante ista tempora sunt visa : hi, ne catervatim irent, et pompsB 
offioerent, in qniaqne omnino ordines seu classes divisi erant. Mulomm 
calces argenteae muniebant solese, frenorom funes reUque^ue induvis 
ex pnestantiBsimo.bjsso partim, partim ^ mundissimo auro erant compo- 
sita, reliquns cseterum habitus ex merissimo argento elaboratns pmtnU 
gebat, capitibuB plumas elegantissimas prseferebant jumenta: quodvi^ 



148 ITINERARIUM. 

pecns k sno destinato famolo Testito rubro operimentO} limboque flavo 
variegato ducebatnr. Dnodecim primi mnli gerebant tapetes murice 
tinctos in qnibns insignia visebantnr anro argentoqne iUnBtria, et acu 
pictoria arte conspicna. Secnndi ordinis mnli ferebant operimenta ex 
tela Damascena rnbra, cnm similibns snperiornm insignibns principis. 
Tertii ordinis stragnla erant ex holoserico rnbro fimbriata anreis limbis* 
Quarti ordinis mnli operti erant tela preciosa anro in snmptnosnm pre- 
cinm elaborata, sufihlta byssina tela dnplici mbeay operimentum qnodyis 
ex his flBstimabatnr octingentis coronatis anreis. Mnlorum qnarti ordinis 
vestitus mille coronatis anreis censebatur, eratqne ex tela aurea fiava tam 
laboriose composita, ut yiderentnr fignrae in illo elaboratse, pictse potins» 
qnam textffiy sufihlciebatur insuper holoserico. Muliones^ seqnebantur 
duodecim hastati militesi qnos kterones vocant, inauratis accincti secun* 
dum latus ensibus, vestituque amicti precioso rubro argenteis fimbriis 
illnstrato. Mox succedebant septem Tnbicines argenteis tubis dulce 
paeana accinentes, ex tnbis insignia principis in anrea teh acu picta depen- 
debanty ipsi yero Tubicines induti erant habitu murice ebrioy insidebant- 
qne equis longe generosissimb. Hos excipiebat eximius miles de Olinitz 
ipsiusque principis militum turmam ducens, omatam uniformi reste 
talari h murice mbricante, viri omnes in armis spectabiles, et Germanico 
robore torosi. Hornm vestigia premebant duse tnrmae alise, ex Pontifi- 
cia Helvetorum Quardia, ut vocant, muli item Eminentissimoram Do- 
ininommcardinalium, operosaveste superbientes, sessores singuli pnefe- 
rebant Cardinalitios Oaleros Dominorum suorum. His & tergo ibant 
comites duodeni ephebi nobiles, mbea veste argenteis fimbriis illustrata, 
grato oculomm ludibrio eximii, quibus jnngebantur quatuor equi regii 
k singulis stabnlariis mbentibus togis vestitis, ducti, calceati erant equi 
argenteis soleis, frena mandebant aurea. Subsequebantur mox Aulici 
eminentissimomm Cardinaliumy Legatornm quoque, et Italise Princi- 
pum, inter quos ibant ad quinqnaginta nobiles Germaniae, qnibus se 
sociaverant Barones Itali. Post hos ibant Princeps de Carbognano, 
Abbas Savelli, Paulus Savelli, prffiterea Dnx de Riccia, Marchiones 
Torres, Justiniani, Sancto Vito, Facchineti, Don Ferdinando Ursino 
aliique non infimi nominis viri generosi. Inter equestres quoque re- 



ITINERARIUM. 149 

censebatar Comes Fuggerus cum Gomite de Hoys^ innumerique alii 
precipiUB nobilitatis Heroes, quoe nominatim percensere longum ac t®- 
dioBum foret. Non aberant totius urbis tjmpanistsB in consuetis togis 
rubeis, quorum t^pana prseferebant Illustrissimi Principis de Eggen- 
berg insignia, filo aureo et byssino snmptuoeissime elaborata. His jun- 
gebantnr Tnbicines suse Sanctitatis non minus cantu quam vestitu clari, 
tota quoque aula pontificia purpureo habitn conspicua, interque hanc 
Pincemae et Cubicularii, quos usitata Romanis phrasi, extra muros vo- 
cant. Silentio haudquaquam prsetermittendi sunt duodecim Hispani 
ex prsecipua HesperiaB majoris nobilitate oriundi, qui stupendse magni- 
tudinis torques aureos artificiosissime ad stuporem intuentium fitbre&ctos 
et elaboratos collo insertos gestabant» cstero quoque yestitu operose culti 
ad omnem luznm incedebant. 

Ut ventum est k Perhonorifico niustrissimi principis ac CsBsarei 

Legati comitatu ad templum S. Rochi, continuo ^ S. Angeli castellosoluta 

sunt horrendo perurgentis sulphurati pulveris firagore tormenta bellica 

plurima : quibus reliqua urbsy quae forte domi pro sedium custodia reUcta 

fuerat, excita est : mirabantur uniyersi tam inusitatum triumphum. Sed 

imprimis ad stuporem excitabant Romanos Gtermanifle proceres novo 

modo diversissimis coloribus vestitiy sumptuosissimis enim telis aureis, 

argenteis, Damascenis, holosericis, byssinis, undulatis, preciosissimisque 

pannis induti procedebant. Quibus nil quidqnam cedebant semuli Sabaudi. 

Preecipuam Tero laudem merebantur Aulici Ducis de Pozzolo quorum 

cultissimus yestitus, et ab arte elegans, et k precio sumptuosus, et k oo- 

lorum varietate spectabilis, omnis multitudinis obtutum in se convertebat. 

Pompam hanc triumphalem quoque sua prsesentiaexomabantCapita- 

nei Turmarum suae Sanctitatis, quse ad tutelam corporis Pontificii des- 

tinantur, mi^stri item Ceremoniarum, duo insuper equi operosissima et 

preciosissima tela instratiy quorum alter ad Principem de Eggenberg, 

in Legatione hac Caesaris yices gerentem, alter ad Ducem de Pozzolo ' 

spectabat) hos qui ducebant, suoram principum omatu et colore Yestie- 

bantnr y ipsos principes prflesentes dixisset, nisi qui pedites yidisset. Cum 

eqnis videre erat tricenos pedisequos Principis de Eggenberg, panno 

murice tincto et holoserico ejusdem coloris sufiulto, argenteisquoque 



160 JTJNERARIUM. 

limbu fimbriatOi opertos. Tandem ipse princepB medins inter DominiUQ 
Poli Archiepisoopmn de Amasia, Bupremum siue Sanctitatis anl» Pr»- 
feciun, et Dominnm Gonzagam Archiepiscopmn in Rhodo, eqnoBublimu 
ibat. Equi ungul» anro erant armat» puriflBimo, firenum equus man- 
debat aureum» calcaria equitiB oum onmi omatu reliquo erant aurea. 
Ohdio cingebatur Becundum capulum aureo lapide precioBo mira yari- 
etateundiqnaque ezomato: vestituB Principis auro mundisBimo, pileus 
plum& multis unionibus et margarithis ezomatuB (rravabatnr. Princepe- 
que (quod notatu digniBBimum fiiit) toto prope tempore detecto obe- 
qnitabat capite, ob acclamantium BalutantiumqueBUBurroslongehuman- 
issimoB, quibuB ipse yiciBBim cum miti capitiB demiBBione et Bumma 
benevolentiad Bignificatione respondebat; nec adduci unqnam potuit, ut 
caput operiret, quantumvis saBpe k ceremoniarum magistrosusg SanctitatiB 
moneretur ne qua fi>rt^ periculum sanitatis adiret, 

Iter ferebat Principem per porticum Romano CollegiOy quod Germa- 
nicum vocant, contiguam, ubi alumni musicam omnino Papalem instrux- 
ernnt, mira yocum et ▼erborum concinnitate. Nam etsi interluderent 
modis musiois tormenta eneaynon tamen eos turbabantyBedyenustiorea 
reddebant. Instruxerat idem coUegium in aula ad id disposita opiparam 
convivium Cssareo Legato ejusque comitatui poBtero die excipiendo, 
ubi yaria emblemata pictureeque magnificsB Imperatoris Bomani et Le- 
gati ejus honori affizse sunt, non sine gratissima ocnlorum et inganii 
occupatione. Sub finem triumphi sez equis trahebatur currus Priucipis 
holoserico viridi opertns totusque quantus inauratus, quadriga item 
Ducis de Pozzolo non minus elegante et concinna, innumerfleque rhedse 
alise, atque hoc fere modo totns pompae hujus ordo claudebatnr. 

ConduzeratprohabitationeBualUttBtrissimusPrinceps de Eggenberg 
pallatium Ducis di Ceri^ in quod absoluto itinere ingreBsns est summa 
cum magnificentia. Csetemm uti pallatinm hoo afiabre ad regulaa 
architectonicas erectnm est ordinatiflsimeque ezstroctumy ita de foris 
elegantissimm picturu, poematibus, inscriptiombus secundum geome- 
tricam proportionem vestiebatury in quam operam suam ingenioeisBimoB 
Piotctf Joannes Franciscus Grimaldus de Bologna industnam snam 
contulerat; et me muta foret pictara variis lemmatibus et loquentibus 



ITINERARIUM. 161 

picturis exornarerat. In medio hflec legebatnr trabali charaotere inscripta 
Epigraphe. 

PerenrUbut JEque fajcii» 

Ac nominibus semper Augusta 

In immoto Caiholkajidei Patrocinio 

Semetipsam altejundavit 

Austriaca Domus 

Cui quot heUa totfuere triumphu 

Ad dexteram latus hsec videbatur inscriptio. 

Feeeunda Casarum 

FiBCWida Regum Parens 

Austriaea Domus 

Imperium terris 

Animos JEqucBms olympo* 

Ad sinistrum htuB oorrespondebant hi yerBus. 

Inm/umeris auetam triumphis 
SoUs utraque Domus 

Austriacam 
Non capit Domum^ 

Sub prima InBcriptione duo juvenes angelico cnltuyiyig coloribuB erant 
expreiBiy qui hinc et inde una manu insignia Domus Austriac» tenebant^ 
iu altera pabns et oljye ramos, coronaB item aureas argenteasque pne^ 
tendebant* Sabgeminaaiterain8criptione,gemin8equoqueBpectabantttr 
aquilse imperiales, quse pectore prseferebant insignia Domus Austriac», 
ad latua dezterum ezhibebantur insignia Urbani YIII. hodiemi Pon- 
tificiB Romaniy ad sinistrum vero Imperatoris Fjbbdikahdi III. semper 
Augusti ; circnm circa yaris figurae, triumphoe et trophea reprsesen- 
tabant parta ausptciis et yirtute Cassaris. In medio horam omnium ad 
TiTumezhibebaterSacra Cesarea Majestas FBBnnrAHDUs III. inudens 
earmi triumphali^ quem priBcedebant quatuor equi generosissimii quos 
&may dnabus tabis instracta, et victoria olivflB et palmarum ramis armata, 
ngebant. Sub carru proetrati miserum in modum jacebant hoetes rebel- 



162 ITINERARIUM. 

lesqnein Austriacam Domamienervati, fractii, contasi, vizqae spiritnm 
trahentes. Sapra hanc pictaram aareis litteris legebatar hoc lemma. 

Nwnquam digniori, 
Ad dexteram dictae pictorae paer nndas reprflesentabat fortanam, ad 
cajas capat haec verba expUcabantur, 

Stta virtus evexU. 
8ab pediboB yero hse vooes hanc componebant sententiam. 

Ni adero nuUa erit. 
Ad sinistram pictara armatam referebat virum casside tectom, una 
mana specalam, altera prfleferentem obvolatam serpente bacnlom, nota- 
batque sapientiam, quse supra ita ex scripto loquebatur. 
j^tema est gloriafactu 
Infra vero hsec dicebat. 

Quisque euafata. 
Totam hanc partem depictse domus claudebat hsec inscriptio. 
Gemmi compresea Ucentia monstri. 

Scilicet Haeresis et Rebellio. 
Atque hsec fere in tecti apice ceu prima contignatione : seqnitor nonc 
altera, qusB k domos fenestris continuabatur : supra quas quatemae im- 
fi^ines pectorales exprimebant quatuor imperatorum vultus, Alberti sci- 
licet II. Maximiliani II. CaroU V. et Matthise. Ad quatuor aureas 
columnas quse fenestras utrimque ambiebant imagines, pietatiS) religi- 
onisy justitiie, et fortitudinis videbantur, ut ex insignibus quse singol» 
prceferebant coUigere erat. 

Postrema denique facies ^ fenestris ad ostium usque protendebatur. 
Hiec pars non minus operosa erat quam sumptuosa, prseterqoam quod 
spectatores longe ampUus in se converteret Supra portam duo aurei 
angeU) ceu domus genii et tutelares mira gravitate consistebant, et ne 
ad otiandum sine negotio istuc constituti viderentur insignia lUustriasi- 
mi Principis et Legati Csesarei sustentabant, erant hsec insignia tam aoro 
prsefulgiday quam colorum varietate artificiosissime iUusa. £x utroque 
port» latere duse picturse visendse magnitndinis dependere videbantur» 



ITJNERARIUM. 163 

qnibns geminfle victoris nostra setate memorandfle k Sacra Caesarea Ma- 
jestate partse ad yiynm exprimebantur, ntpote quse ad Nortlingam, et 
Ratisbonam ipso Imperatore hodiemo prsesente obtentee faerunt. Reli- 
qnum qnod supererat spatium varia emblemata, ex Insignibus Illustris- 
simi Legati ductay implebant. 

Et primo quidem Aquila candida se ostentabat cum Epigraphe: 

Semperjubar unica perfert. 
Dein rota velut continuo motu circumacta hoc praeferebat Lemma : 

Semper circumacta Secunda. 
Praeterea Corona aurea cum hac sententia : 

Virtuti debita merces. 
Ad hsec quinque rosse purpureae cum inscriptione : 

Urbis et Orbis Amor. 
Insuper tres Corvi yolantes auro coronati hoc crocitabant voce dis<* 

tincti : 

Sapientia redimivit. 

Sextam locum occupabat aurea Anchora ita loquens : 

Sacrum cuique perfugium. 
Spectabatur et Tyberis per Poeticam metamorphosin in senecionem 
cano capillitio et promissa barba transmntatus, coronatusque arundiuibus 
ac fioribus, ad ejusque latus Lupa cum gemellis Romulo et Remo funda- 
toribus Romanse urbis cui adscribebatur : 

Mihi veteres redduntur honores. 

£x adverso Danubius, similiter senem virum referens, tecto capite, 
remum manu tenensi cui adstabant duo Juvenes redimiti laureis et 
palmis cum hoc dicto : 

Imperium sinefine mihi. 

Eodem prope loco, vel non multo infra, moneta exhibebatur aurea ex 
ona &cie pomum Persicum monetarius expresserat cum Imagine rir- 
tutis Fidei, quod juxta .Xgyptiacam sapientiam oris et cordis concordi- 
am notaty hocque ipsum explicabat Gnome : 



164 ITINERARIUM. 

Cordis et Oris. 

Ex altera monetcB facie virtutis Fortitudinis icon cum ciconiaBerpen- 
tem rostro praeferente repraesentabatur, symbolice notabat victoriosam 
quod sententia ad scripta satis aperiebat : 

Hostemque Dolosque. 

Atque hic omnis apparatus quantumyis sumptuosus, in anteriore tan- 
tum et extima &cie domus visebatur, ad quem spectandum omnis gene- 
ris, statusy et sexus homines turmatim multis diebus confluxerunt. Noa 
tango hoc loco circumvicinas SBdes et compida per qu8B Principi trans- 
eundum fuit, quis enim describat peristomatis preciosissimis excultos 
parietes? quis sumptuosissimis aulseis praefulgidas aulas? quis populi 
Nobilioris ad fenestras concursus, ut hunc Principem spectare possent ? 
quis festivos acclamantium et salutantium cantus et voces perstringat ? 
quis explicet denique festivorum ignium, pompam hanc illustrantium 
apparatus ? Quin ipsum quoque coelum ad pluviam multo ante tempore 
propensissimum huic processioni favisse videtur, cum constantissimo 
tenore nubilum imbres ita suBpendit ut ne guttam demitteret quse festi- 
vitati tali obstaret. Unde et vulgus adeo ad hoc spectaculum accurrit 
avide, ut semel vidisse Principem principisque comitatum parvi pen- 
deret, sed ad alias aliasque plateas preecurreret quo saspius visum appa- 
ratum iterum ac denuo revideret. 

Attigerat ovans multitudo Pallatium, cum Illustrissimus Princeps, 
antequam equo descenderet officiosa non minus quam culta oratione 
amplissimas omnibus ordinibus egit gratias, sed imprimis Prsefecto auIsB 
suae sanctitatisy reliquisque praeiatis, Principibus, virisque generosis ; 
quibus cum satisfecisset omni benevolentiae significatione domum dimi- 
sit, ipse vero una cum Duce de Pozzolo Pallatium ingressus est, et 
separatis uterque conclavibus ad animum ex pompa varie distractum 
colligendum exceptus. Data fuit interea facultas Oermanis Proceribus 
obeundi domus conclavia et lustrandi pro libidine porticus, omnemqne 
apparatum supra quam dici potest opulentum. Calamus nusquam ex- 
plicabit quam habitatio hsec auro argentoque fulserit, [quam lacunaria 



ITINERARIUM. 165 

omnia gravata foerint teliB pre^ioBisBimis et perifltromatibiiB ad omnem 
majestatem luculentiB. 

Pro Abaco commoduB dispositus erat locus, ad quetn Principis pen- 
debant insigBia, artificiB manu aaoupicta. Ad Abacum disposita erant 
Tisendo ordine aurea argenteaque pocula fusoria, libatoria, UBuaria, 
potatoria, pollubra item et Bcyphi elegantiBsimi. Circum oirca conclaTe 
sedilia et cathedr» commodiBsimsB ordinat» erant, lectuli quoque ope- 
roso cnltu strati, nec minore menB» majores minoresque aurea tela 
tectae. €l|0nclaye Principis aulseis preoioBisBimb circundabatur. Pre- 
cium decem millia coronatorum excessisBe creditur. Yerbo; omnia 
respondebant excelso Principis animo in profusam prodigalitatem pro- 
pensissimo, cujus liberalitatem vel inde coIligaB licet, quod in solam 
acu pictoriam Romae expenderit sine materialibus aliis octoginta millia 
coronatorum, 

Sub Tesperam omnes fenestree innumeris prope facibus h cera candida 

seu Tirgine collustratffi sunt, ne nocti libera esset potestas omnem 

eplendorem tenebris iuToIyendi. Audita quoque in adultam noctem 

Tjmpana, Fistuls, Sambuci, Tubae artificiosorumque ignium fragores. 

Nulli adyentantium in aulam Tinum negabatur, nulli epuIsB fami se- 

dandas deerant. Tandemque ipse dies opiparo et Tere Imperialem 

majestatem decente clausus est cbnyiyio. Posteroque die alteram in- 

super epulum prsbitum est, ad quod cuiqnam liberrimus fuit acccssus. 

Paucis poBt diebus Illustrissimus Princeps alium adomari Toluit 

ingressum in Pallatium scilicet Apostolicum quod Vaticanum ap- 

pellant, ubi causam sui adTentus et legationis exponere decreyerat. 

Hic non minore sumptu sequalique pompa institutus est. Primum 

ordinem ducebant equites quinque Tubicines Principis nigro bolo- 

serico sufiulto bisso flaya^ fimbriatoque limbis aureisy Testiti, qui- 

buB succedebat pedes armigerorum turma, pari Tcstitu excultay 

sequebantur dum equitum turmse cum quardia seu custodia suae 

Sanctitatis, aulici quoque plurimi Eminentissimorum Dominorum 

Gardinalium, Legatorum Principum ipsaque nobilitas Romana, inter 

quoB ibant Tjmpanistse urbb. Hos excipiebant Itali Principes, Duces, 

Marchiones, Comites, Barones non explicando numero \ Germana quo» 



166 ITINERARIUM. 

qne nobilitas nigro holoserico vestita et ab Italis distincia. HeI?etorcim 
item Dax cum Magistro Ceremoniarmn suse Sanctitatis. Dehinc dao 
eqai manuarii lUustrissimi Principis cum triginta k pedibus nigro 
holoserico aurea tela sufiultOy aureisque limbis fimbriato, indutis, sicut 
et Ti^inti quatuor ephebi nobiles pari habitu, nisi quod insuper pallia, 
aurea tela falta, gestarent. Post hos tandem sequebatur ipse Prinoeps 
medius inter Iliustrissimos Episcopos Oonzagam Episcopum de Rhodo 
et Proti Episcopum Messinensem, yestitus holoserico nigro bysso nigra 
elegantur et ad stuporem artis acu expicto. Principem sequebatur 
totius triumphi particeps Dux de Pozzolo cum suo quoque famulitio 
tela nigra preciosa et fiavis limbis fimbriata ornato et ex culto, latera 
ejus utrimque claudebant. Hinc Carafia Episcopus de Yulturata inde 
Antonius Marentz Episcopus de Pedina, qui perorare debebat in con- 
sistorio Pontificio. Pompam finiebant innumeri Prselati omnis ordinis 
et statusy cum duabus rhedis una Principis non dicendo sumptu com- 
posita, siquidem loco ferrameutorum adusque rotarum laminas et axes 
omnia argentariorum opera fabrefacta erant. Non tango aureas imagines 
ex purissimo auro hinc inde artificis opera insertas. Currum trahebant 
caballi castanei coloris generosissimi auro argentoque in nigro holose- 
rico graves. Altera rheda ad Ducem de Pozzolo spectabat eratque non 
minus quam prior ylsendi operis. Rhedarii omnes nigro holoserico 
Bufiulto et fimbriato anrea tela magnifice exomati erant. 

Cum in pontem S. Angeli yentum esset tormenta majora aenea mino- 
resque fistulse innumerse ex castello exoneratse snnt, sicut et quidquid 
Helvetorum armamentarium in Vaticano condebat ad ingressum Prin- 
cipis perstrepuit. In area Pontificii Pallatii ex equis descensum est ac 
mox in conclave regio cultu apparatum, tantisper itum, quoad honori- 
fice cum magnifico comitatu Princeps ad suam Sanctitatem deduci 
posset. Erant cum sua Sanctitate CardinaleSy Archiepiscopi, Episcopi 
aliique innumeri viri honoratissimi, in cujus conspectum uti venit Prin- 
ceps in terram mox se inclinavit ad ostii limen, sicut et in medio con- 
davisi ac tandem etiam ad thronum suse Sanctitatis, ubi consuetum 
pedis osculum libavit. Eum quam primum ipsa sua Sanctitas porrectS 
manu elevavit et serenissimo vultu intime et patern^ est complexa. 



ITINERARIUM. 157 

Hinc Princeps protulit litteras Imperatorias ad soam Sanctitatem testes 
legitimae ablegationisy qaas yenerabando gestu brevi sed nervos& ora- 
tione obtolity ezplicayit dein Imperialis Majestatis filialem affectam 
erga sommam sedem, pro qoa tuenda et conserranda parata sit bona et 
▼itam prodigere. 

Cam Princeps una cum Duce de Pozzolo et Cardinalitio collegio ' 
consedisset, litter» k Secretario Domino Dospigliosi lectse sunt, oratio- 
que ooltissima ab Episcopo de Pedina ad omnium admirationem habita: 
cui breviter dictus Secretarius respondity totusque actus hic k Pontificio 
Fiscali in prasentia octo Cardinalium solennizatus est. Post qusB 
PrincepB denuo in genua procidit humillime obsecrando ut sua Sanctitas 
Germanam nobUitatem dignaretur admittere ad osculum pedis, quod 
gratiosissim^ annuit Pontifex ad stantibus interim ad dexteram Ponti- 
ficis Principe de Eggenberg et Duce de Pozzolo, qui peracto osculo 
suam Sanctitatem de Throno eleyarunt, et comitati sunt exhibitis con- 
suetis officiis usque ad conclave Pontificium, ubi deposito pontificali 
habitn Principes cum omni comitatu epulo excepit. Tres menss in 
pontificia aula stratse erant, una pro Qermanis Prselatis, altera pro No- 
bilibus Ephebis, tertia pro ministris mensse. 

Aliae iusuper mensse geminse adomatse erant, ad quarum alteram sua 
Sanctitas sola accumbebaty et paulo inferius in altera Princeps legatus 
cum Duce de Pozzolo. Durantibus epulis suayissima audiebatur mu- 
sica, Boaque Sanctitas festivo humanoque vultu tractabat legatum sub- 
mittendo de mensa sua quidquid artificiosum et splendidum erat. Sub- 
latis mensis accivit sua Sanctitas Principem ad colloquium familiare, 
quo peracto se se retulit in conclave suum secretius. Legati vero cum 
omnimoda satis&ctione domum redi^re. Princepsque tunc cepit paula- 
tim ordinare negotiorum expeditionemy ac visitare Cardinales obsequia 
ipsis sua officiosissime deferendo. 



160 ITINERARIUM. 

nm quidem amplius tam popolosi ante hac oppidi remanserit, nec sapra 
decem homines reliqui snnt, qui velut miracalos^ isti periculo subtracti 
fuerunt. 

Petra Fluta modicaquidem ciyitas, sed commoda, omnino eversa est, 
unaque cum illa triginta infantes, viginti mulieres, sex viri occubueniiit. 

Oppidum quod k S. Stephano Protomartjre nomenclationem k majo* 
ribus accepit, medietate sui eversum est. 

S. Lucido ParrsB civitati» propugnaculum, quod aliis nrbibus contra 
eversionem et direptionem esse solet, plurimum obfuit, cum enim illud 
ex succussione terrs rueret in societatem ruinsB traxit omnes fledes, in 
qua tamen paucae personse occubuerunt, quoniam plerique indigenamm 
sese ad Monasterium Franciscanorum de Observantia contulerant, vitam 
et salutem apud viros Religiosos qusesituri ; quibus tamen etiam non 
omnino parcum est, cum antemurale monasterii etiam terne motu oon- 
ciderit. 

Urbecula quam Flumen frigidum patriotSB nuncupant media ex parte 
collapsa esty bonaque civium multitudo ruinis involuta. 

Amareta oppidum potissimam partem agitatione terrse concidit, in 
cujus lamentabili occasu triginta quoque homines terr& absorpti sunt. 

Castilionum alias Cassalium cum omnibus prope civibus suis interiit, 
ex quibus vix aut ne vix quidem ullus reliquus mansit. 

Castilionum della majora non procul k mari dissitum, una cum om- 
nibus inquilinis k terra uno bolo deglutitum est, pauculique Patres de 
ordine S. Augustini ad strictiorem regulam reformati, quos discalce- 
atos seu nudipedes appellant, qui forte tunc extra mcenia reoreandi 
corporis causa obambulabant, servati sunt. 

Majoranum urbs media sui parte k terrse motu eversay non est reliqna, 
simulque in ea quadringentffi anim» deqiderantur. 

Neocastrum civitas ab amoenitate loci plurimum commendata, penitos 
eversa est, et k terra absorpta, in qua una cum Principe ejosque conjn- 
ge, ac unica filia, quse tunc fort^ in terrse concussione segrire ceperat» 
tria quoque hominum millia mortem inter minas oppetere coacta sunt. 
Principes finita clade eruti honorificeque sepulti sunt. Trecenti quo- 
que alii vitam quidem sed non sine gravibus vulneribus retinuemnt. 



ITINERARIUM. 161 

Episcopns loci pene soliu inter primores cnm mille forte civibns pericnlo 
86 opportune exemit. 

Stigliannm nrbecnla elegans, sed non nsqne adeo popnlosa, omnino 
ad terrse motnm cormity templum vero ad qnod se potissima hominnm 
pen collegerat hiatn terrs simul ac semel absumptnm est, ita nt viz ex 
omni ciTitate ducenti homiues una cum Gubematore nrbis in tntnm 
locum eyaserint. 

Oppidnm S. Blasii ampUtudine et in colarum multitudine pne reli- 
quis visendum, plurimum passum est ex hac terrse concnssione, quod vel 
inde colligere licet, quoniam quadringenta facile capita in eo periemnt. 

S. Enphemiae oppidum ad equites Melitenses pertinens, ita extermi- 
natnm est penitns, ut nec loeus ubi ante hac substitit, dignosci commode 
queat. Sed et aquse nuuc illinc prseterlabentes abluere omnem loci 
memoriam velle videntur. 

Nnclieria quoque ad eosdem jam dictos equites spectans penitns in- 
tercidit. 

Bisinianum ita concussum est k terree commotione ut incolse agmina- 
tim se inde proripere summa cum festinatione sint coactiy nec hodie 
quidem audeant pristinas sedes repetere, quoniam terra ab incepto hor- 
rore ac trepidatione necdum quiescit. 

Cathaca civitas parum qnidem, quo ad minas sedium, damni passa 
estf triginta tamen homines terra obrntos, velut censum seu dedmas 
abstnlit. 

Gui&Icon civitas cnm omnibns qnse ad eam spectant intra terram se 
condidit. 

Stangvioli in editiore monte sita civitas k concnssione terrse libera 
esse non potuit, qnam tamen tolerabiliter sensit. 

Umbratienm nrbs media sui parte cnm triginta omnino hominibus in 
terram cormit. 

Mayda similiter ad medietatem cnm decem hominibns k terraTiolenter 
abrepta est Sed et non procnl inde ex immani hiatu sen rictu saxa 
stnpendi ponderis in nnmero6& qnantitate egesta snnt, atque ad plura 
milliaria non magno agricolamm bono hinc inde in agros et prata disse- 
minata, nnde fimgiferse terr» non param incommodi persensemnt. 



162 ITINERARIUM. 

In Barrio Pago mitiiis hsec tempestas sieyiit quam alibi, qnoniam 
non nisi ternsB ledes collapsa snnt. 

Acerbias multo Filogusium tractatnm est, siquidem nna cum incolis 
omnibus terr& subiyit. 

Melatum quoque civitas saxorum collabentium pondere snppresram 
est) et in sequalem ruinam secum trazit quotquot numeravit indigenas. 

Nucherft urbecula una cum omni habitantium multitudine sub terram 
se abdidit. 

Aello urbs itemque Petra mala, M ons quoque sanctusy Jerolytiim 
similiter et Salgatum miserum in modum concussa sunt, atque in sin» 
gulis horum oppidis ad centum fere homines hiatu terrse pnefbcati snnt. 
Imo circa eos fines nil fere reliquum mansit prsterquam paucnlsc sylvs 
et loca inculta. 

Panla Patria S. Francisci Paulini, sicut et arx vetus Chastil videre 
sensit terrse motum cum gravi suo damno. 

Cffitemm oculati testes certo femnt quod ad Neocastmm Amatus 
Fluvius plusculis diebus sanguine copioso manaverity emiseritque fbeto- 
rem prope intolerabilem ex nescio qua qnasi sulphurea et picata materia. 
Et sane docuit abunde eventus quam Deus cmenta consilia in mundum 
mediatus sit ob peccata hominum. 

Similis porro terrsB trepidatio seu concussio urbium sub eadem tempora 
accidisse dicitur in Sicilise Regno, maxime vero Messinse, ubi duo aedi- 
ficia nobilissima una cum summa sde collapsa snnt, suaque raina non 
minus quam quindecim homines oppressemnt. De reliquo alibi oen- 
sentur passim et sparsim obmta ad quinquaginta hominum milUa; ex- 
tendit autem se terrse commotio ad triginta fere milliaria Italica. In 
Dalmatia aiunt hac terrse agitatione editissimas mpes fissas esse, ac sine 
impedimento libemm mari et uayibns iter illac apemisse, cum ante hac 
saxa transitun^ negassent. 

Yidebatur jam Calabriae pacatior Deus, nec terra amplins agitabatur, 
cum ecce noyiterrse motus immittuntur tanto periculosiores quanto im- 
proyisi magis. Tunc enim S. Severini urbs, Pelicastro quoque, Cottone, 
oppidum S. Marise di Althea, Taveraa, Casalum aliaque loca funditns 
excisa sunt. Et quoniam media fere nocte terra cepit contremisoere. 



ITINERARIUM. 163 

cnm secorfe omnes donnirent nil miDiis quam de nora terra conciissione 
cogitantee» vix ullns habitatornm ex iUis oppidis evasity prflBter eos qoi 
CoDsenz» tempori tremorem animadverterant, ac derepente nudi etiam 
ex nrbe in patulum ac liberum campum evas^re. 

Excestrise quoque immanis terr» piotus indigenas terruity cui densis* 
simffi pleno dle tenebne prseluserunt, tamque tetra eam mephitis secuta 
at yix uUtts mortalium ferre potuerit. £x hoc terr» motu loci templum 
primarinm dissiliit, ac vir genere nobilis ita capite in columnam impegit, 
ut effuso cerebro mox viyere desierit In Transylyania quoque motus 
terram agitavit, quem tanta pecorum prope omnium mortalitas secuta 
est quantam yix hominum memoria fuisse recordatur cui aer nocte illuni 
coelo plenissimo splendore alluxit. Hsec de terrfle insolitis agitationibus. 

II. Non minus rarum noyumque illud est quod Neobrandenburgi in 
Ducatu Mechleburgensi pleno die portfle ciyitatis omnes nemine impel- 
lente patuerint, et oppositfle portis ponderosissimfle machinfle terra saxi»- 
que expletse inyisibili manu amotse. Quod ubi cognoyit commendans 
nrbis Colonellus Espani, stupore attonitus designatis ad id militibus 
recludi yoluit, qui dum ad opus accinguntur, ab ossibus et capitibus 
mortuorum undiquaque in milites depluentibus, repelluntur, milesque 
unus qui primus k cranio de mortui tactus fuerat de repente mortuus 
ooncidit, multique male habiti. Tandem post trium horarum spacium 
se portfle ultro iterum ut ante inspectante omni ciyitate et militum col- 
luyie recIusflB sunt. 

In hoc eodem Ducatu Mechleburgensi (ut Neostadio scribitur) sub 
horam octavam yespertinam yisa est sereno coelo in aere ad yiyum ex- 
pressa forma ciyitatis Neobrandenburgensisy et circa illam ignis lucu- 
lentus, qui splendorem et lumen amplum affulgebat duobus exercitibus 
hinc et inde prodeuntibus, quorum alterum ex occidente ducere yideba- 
tur vir nigrore formitabilis portentosse staturfle recta contra adversarium 
ezercitnm arma hostilia movens. Hi cum horas plures acriter conser- 
yissent manus, tandem disparuerunt, ignisque paulatim extinctus est 
omnia fuscis tenebris obyolyens. Hoc yisum primo molitori objectum 
esty qui ne si postero die sparsisset in yulguSy confinxisse timore argue- 
leUUf mox ad urbis excubias non procul inde absentes retulit, excubitores 



164 ITINERARIUM. 

dein totam prope ciTitatein in portenti testimoninm acciyeronty ac inter 
alioB ipsum etiam urbis Pastorem et viroe de Senatu prscipuos, qni 
omnes yarias de omine conjectnras dederunt. 

III. Jurantes temere et pejnrantes merito perceUat malus dsemon, 
qui non ita pridem in Lusatia inferiore in oppido Foresti vulgo Forsty 
militem communi, bac tempestate, voce» et solenni militibus precatiun- 
cul& (rapiat me Daemon) abutentem inspectantibuB testibus de repente 
abstulit Res ita (ut k fide dignis refertur) babet Faciens iter peooris 
alicujus emendi cansa lanio» atque nil mali metuens in equites Foresti et 
circum bybemantes incideraty quem non nemo ex procacioribus, suspi- 
catus quod res erat, bene nummatum incedere, in sjlvam abducitonmi- 
busque despoliat, ac inter alia quoque centum Imperiales Tbaleros eripit. 
Cum yero lanio latrunculum probe noeset, moz reduz commendantem 
loci adity justissimasque de injuria et damno sibi illato querelas deponit, 
simulque nominat militem furti auctorem qui advocatus negat primum 
pemegatque se quidquam k lanione unquam accepisse, sed nec de fiicie 
quidem nosse bominem maleToIum» multisque debaccbatur ignominiis 
in lanium, quippe qui se innocentem ad boc tribnnal detulisset : addit 
dein mendacio diras ezecrationes, malo tandem se dsemoni iterato itera- 
toque audacter devoYet: rapiat (inquit) animam meam cum corpore 
cacodaemon, si ego prsedatum egressus fuerim, aut violentas manus in 
hunc lanionem applicarim. Dictum, fiictum : audiit non surda aure 
Yocatus Sathan, protinusque conclave Ducis forma militari robeo amictna 
pallio ingreditur: hominis novitate perculsus Colonellus causte judez, 
miratur audaciam ingredientisy rogat quis sit, curve non prius monida 
ministris adsit? Respondet se Tocatum nou ultro introiisse, simulque 
disposita chlamide coccinea in mensam, militem invadity ac secundum 
caput arreptum inspectantibus omnibus nemtne contranitente abducit : 
quando militi nefitrie perjuro bulga cum centum Imperialibus ezcidit 
Miles vero postero die eodem loco quo ipse pridie lanium i^^gTessus 
fuerat mortuus repertus est. Funestissimum rei hujus CYentum merito 
perpendanty atque ad eum contremiscanty qui tam sangninolentum hos- 
pitem continuo lingna, continuo ore circumferant, Daemonique se libere 
deYOTent parvi pendentes Ycre ne an mendaciter id faciant : habet sane 



ITINERARIUM. 166 

delicatam anreni DaBmoii, qnandoquidem seepe sspiQs etiam non yocatafl 
audit. 

lY • Non minus horribile est in re Uoet dispari ausum : qnod Lym- 
burgo ex Bohemia commodis tabellionibus fidelibusque tabellis consig- 
natum adfertur; eonvenisse scilicet sex oonjuratos ejusdem consilii 
socios, qui nocte concubia in domum camificis essedo insidendes prope- 
rayerint. Hi cum patrem &milias Justitise administmm, jam dormien- 
tem importunis yocibus cum consueta sica eyocassenty mox arrepto 
oculoe strophio obligaruut, ne de itinere suo fierit certior, dein currui 
impositam^ yariis ambagibus circumduxerunt, quoad ad commodas et 
iacinori destinatas sedes derexerunt, ubiobligatouterat vultu inconclaye 
elegana et peristromatis undique ad luctum exomatum deduxerant. Hic 
redncto ab oculis yelo jubent nudare fatalem sicam, ac in ignota iacie 
yiram foeminamque capitis sententiam pronunciatam complere. Quod 
Gum 8ub yitae periculo recusare non posset, feriit utramque resectis 
capitibua* Hoc peracto obdnctb iterum oculis per alia diyerticula do- 
mum reducitur, colligatisque ad ostium manibns pedibusque hnmi de- 
ponitur ne qua cnriose indagaret qno personati isti tenebriones essent 
progressi. In mercedem tamen, ne gratis laborasse yideretury anreos 
aliquot saocnlo intruserant, ubi vero et in quos aut qna de cansa hiec 
actio institnta fuerit, haud liquet 

V. Placet hoc loco attexere ingeniosum inyentum latrocinandi, et 
suaye sed potens tormentnm jnstam pecuniie summam exprimendi, quod 
fratres dao prseoipn» auctoritatis yiri» filii, primario Parisioram Prsesidi 
efficaciter admoveranty non minns faeetum qnam serinm: totins rei 
homo Deo sacer fide integerrima in hunc fere modnm retulit. 

Habebat in Gkdliis vir nobili prosapia spectabilisy nec minus multa 
prndentia clarns» filios duos discolos, et k Patriis moribus omnino dege- 
neres ; qnos cum teneris sub annis parens sflepius ad frugem revocare 
frnstra conatns esset» multotiesque ob depravatos sobolis mores ad indig- 
nationem non sine acerbi8sim& bile objnrgassety bonornm amicoram 
consilio tandem k se snb severi pttdagogi curam rigidamque feralam 
ablegavity sed neo hic in mnlto meliores evaseranty indies enim ut corpore 
ita et vitiifl robustiores effecti sunt. Cnm ad flcholas velnt ad mercatum 



166 ITINERAEIUM. 

Tirtutam et bonaram artinm mittebantar, freqnentabant illi Bocioram 
conyenticalay inter qnos probrosam rebantur sine ffire vitam javenilem 
tradncere, camque ss domesticam sea patrium negaretur» ad acquiren- 
dum alienum animos adjecerunty cumque id justo titulo mutuum acei* 
pere non possent» arte mali et dolis coUigere non indecorum sibi pata* 
runt. CoUatis itaque in unum consiliis statuunt sub Tesperam quandam 
insignem stropbam texere, et ne sine fructu finiretur, pecaniosum seneni, 
▼irum Parisiis honoratissimum delegerunt dolis cautissimis circumve* 
niendum. 

Ad hujus eedes hora circiter una post vespertinam refectionem aerio 
et semi perplexo vultu adeunt, atque ut ex &muli8 de Domini prssentia 
cognoverunt, petierunt ut hero quantocius nunciaretur, adesse juvenes 
nobiles Fratres geminos, qui urgens negotium nulliusque patiens mone 
exponere in Domini commoda habeant. Re&runt famuli Dominam 
suum jam ad quietem concessisse, nec imposterum admittere momenti 
alicujus actiones quas somnum disturbent^ quoniam tota die pro oommuni 
civitatis bono laborasset ; veniant igitur, si placeret, postero mane» quo 
copia coUoquendi pluribus futura esset. Instant contra isti» hoc in ne- 
gotio quod expediendum suscepissent, nec sibi seri nec meti, tangere 
potius Dominiy quem monitum venissent incolumitatem, si quidem ipee 
nollet boni Consules admittere se paratos esse redire unde veneranty 
damnum tamen emergens non ipsis sed sibi Dominus imputaret, metuere 
eos plurimum ut sero facti poenitens caput scabat et crines veUat, agi res 
periculosas non uni tautum capiti sed totius communitatis corpori noxiaa, 
quas ipse unus pro sua prudentia nullo negotio re mature intellecta k 
repubUca amoliri posset. 

Redeunt itaque ad herum &muli tam seriomm negotiorum, et tam 
periculosarum quffi agitarentury nuncii, obtestanturque ut honestos ado- 
lescentea tam instanter aUoquium postulantes in conspectum paucis ad- 
mittat. Hseret in perplexa paulisper meditatione Prseses, quid tandem 
eo tempore in urbe rerum noxiarum agi possit, occurrit hinc vulgos 
varium et multorum ci^itnm ad turbas contra Magistratum ciendas 
pronum; inde vero Magistratus sspe etiam secum dissidens. Alibi 
sacrosanctum Begis caput Quid, ait» si viri turbulenti contra R^em 
meum moliantur conspirationem. His in curis quid agat ignorat. Ad- 



ITINERARIVM. 167 

mittat JQTeneB nobQes, sed ferte et ipsi teehnarain socii reiqne convin- 

centur. Ezcludat eos? sed mox in Yulgus spargent se, si quod malnm 

Tetpablics imminet, suo hortatu ayermncare yoluisse, nec admitti potu«- 

isse. Admittit tandem impoatores egregrios, qui ut in conspectum Pne- 

sidisTenerant, dato acceptoque salre, consident, ac pauhtim anxie servos 

circnmspiciunt, gestuque loquuntur secretum suum arbitros &mulos 

nentiquam admittere. Quod ut animadvertit PrsBses» omne famulitium 

cabili exesse jubet) ocdudiqne ostium, juvenes vero quod dicturi vene* 

rant libere proiari. Hic cum illorum alter yerbis disertissimis prosapiam 

longa serie deduxisset, parentumque opes multis exaggerasset, tandem 

snam inopiam professus parentis in liberos parci avaritiem taxavit qua 

qnidem ipsi fratrra ambo compellerentur aliorum hominum opem implo- 

rare, nt raltem ab aliis yelut mendici non deriderentur ; yenisse itaqne 

se ad Dominum Prsesidem, ut aliquam pecunise summam peterent 

amice, quam si negasset hoc modo, yi adigendus esset ad eam numeran- 

dam ; simulque arma promnnt, quibus, nisi pareat, eum coacturi erant. 

Jubent insuper in summa quiete considere nec yerbum mutire, nisi 

quantocius mori yelit. Quid hlc agat deprehensus intra proprias edes 

senecio? cum aliquamdiu ad exactionem yiolentam obmutuisset, arripit 

tandem caligasy promitque pauculos aureos, quos effireni JuyentsB su^ 

fectnros in lantam coenam putabat, Ina acceptis plura postulant juyenes, 

se enim non yenisse pro uno alteroye die, sed pro anno integroy promeret 

itaque aurum intra cistas conclusumy ni faciat minantur fistulas pyrio 

pulyere et plumbo faetas. Semen ut yitam senret aurum ad ipsorum 

yoluntatem prodigit duodenaque aureorum millia intra geminos saceulos 

porrigit. Hiuc ejns munificentiae quantnmyis illubentiy cum gratias 

egissent impostores, strictissimam de hoc facto seni imperant tacitnmi- 

tatem. Quod si, aiunt, tu audeas nostram audaciam propalare, habe- 

bimns facile quo nos tueamur de tanta injuria, testimonium, cum nemo 

tibi id asserenti creditums est. Loquacitatem yero tuam morte lues : 

caeterum certo tibi persuadeas nos aliquando beneficii memores cnm 

foenore refusuros quidquid k te modo accepimus. Atque cum hisy dicto 

yale, tanquam si res magni momenti tractassent honorifice dimittuntur 

malto auri pondere quam cum ingrederentnr grayiores. 

YI. Leydse Hollandomm miserandam tragcediam inter conjuges 



168 ITINERARIUM. 

dnoB et filiolam cum hiB circamstantiis contipsBe accepimni. Contnlent 
. 8e Lejdam non mnlto ante nescio ex qna cansa bomo ad speciem satis 
honestns, qnem prsBgnans nzor nna cnm filiola qninqnenni secnia emt. 
Non din istic in condnctis sedibns babitaverant, onm qnodam die 
lamentabilis ex illis sedibnB se prodit ejnlatnB, ad qnem excitns yicino- 
mm aliqniB, rei veritatem percontatnruB domns ostinm adit, patnliBque 
fbribuB Yimm trnci vnltn nescio qnid fancBti meditantem oonspicit, 
morositatiB cansam cum rogare yellet, alter cnm impetn inhnmaniter 
oBtinm occlndity qnasi alloqnio non dignaretnr vicinnm, non mnlto vero 
post fnnestns homo latibnlo prodiens, prioris qnasi inhnmanitatiB oblitns 
yicinnm sunm amice salutat, dein aliquandin inambulat meditabuDdna» 
mox tamen fugiendi occasionem nactns se inde proripit. Interim Tero 
cnm pnedictns yicinns toto isto die nec audiret nec yideret nxorem 
alterins, suae conjugi ait, male metuo nt pessime habita sit vicina noetra, 
quoniam tanto tempore non prodit in publicnm. PoBtridie cum ostium 
etiam tunc obBeratum, yalyasque fenestris non obductas yidisset, filiae, 
alterins yicini sni auctor est ut per fenestne pellucidiorem orbicnlnm 
rimaretnr qnid remm in domo ageretur. Hsec ubi inspexit, yidit con* 
clave mnlto sanguine madere. Quo audito vir sagax adhibet in societa- 
tem qninque aIioB,qui Bimul domus fores effiringnnt, reperiuntque matrem 
nna cnm filiola hnmi mortuam, ac iUam qnidem quadraginta sex ynlne- 
ribnsy hanc decem plagis confectam. Hoc Parricidinm cum mox ad 
Magistratum esset delatum, continno missi snnt viri Consulares peritiqne 
chirurgiy qui tristis spectaculi ocnlati fierent testes. Hi dum cnriosius 
domnm perlustrant reperiunt alicubi acinacem cum cultro recens empto» 
cnmque adhnc reoenti sangnine stillarety snspicio fuit ea fuiflse parricidii 
inBtramenta. Magistratns qnidem quam mox emisit qui in sangninarium 
inquirerent, ac proditori ejns sen indici sexcentos florenos pepigit, nihil 
tamen certi de eo haberi potuit, quoad non multo post k frutioe pendulus 
inventus est, ac depositus per urbem eqno raptatus, dein cum corbe 
snspenBus additis parricidii signis in detestationem tanti facinoris. 

yil. Hnic fere geminum est quod in yilla quadam snbnrbanft prope 
Forchaemium accidit. Mactaverat rasticns porcum inspicientibns duo- 
bui ejus filiolis septenni nno, altero qninqnenni. Hi cum poBtea per 



ITINERARIUM. 169 

ludom patris factuiD imitari vellenty arrepto cultro qui tenionem actarus 
erat adyocat fratrem minorem, qai infantem adhuc in faflciis sapra men- 
aem depositam, cea porcellam teneat, ipse interim adacto in coUum 
ciiltro, sangainem minimi fraterculi sui excipit in farcimina, ut aiebat, 
postea adhibendum. Supervenit post casdem pater, attonitasque utrique 
innocenti fratricidse eztrema minatnr, hi vero dum Aigiunt parentis 
sevitiamy sese in fumum jamjam pro pinsendo pane calefaciendum ab- 
dunt. Mater interim ignara rerum omnium subito lignis ignem subjicit, 
atqne ad farinam suam et opus redit, ignara quam chara sibi pignora 
laterent in fumo» atque ita utrumque filium concremat. Intellecto 
▼ero non multo post errore et lamentabili casu minimi quoque filii 
desperabunda in puteum pneceps abit, miserias suas ut putabat brevi 
tormento finitura. Quid hic ageret infelix paterfamilias qui pene causa 
fuerat et duoram filiorum et matris mortis cum se yidit et uxore et chara 
sobole orbum, noluit eis ultra esse superstes ; abiens igitur laqueo sibi- 
met gnlam fregit. 

YIII. Addo qusB Drestse accidisse prodigia perhibentur. Primum 
est quod in Domo lictoram Pnefecti panis, quem recenter in mensam 
attulerant &mali, ad primam sectionem sanguine manaverit : ad novi- 
tatem rei attonitus cum paterfamilias panem simul cum cultro in mensam 
abjecisset metuens contaninare craore manus, mox ipse quoque culter 
sanguineas guttas velat sudorem protradere cepit. 

Eodem prope tempore institorum Pnefecto pultes in sanguinem abie- 
runt. Yice domino quoque cames bene ante et diu elizsy cum in men- 
sam illatse essent et dissect» iteratis vicibus sanguinese apparaerant. 
Omniaqae hsec signa mox in curiam convocato magistratui allata sunt 
inspicienda: non multo post fossas etiam urbis ad portam Pirneusem 
sanguine variis in locis rabuerunt, quod idem alibi comparaisse multi 
asseverarnnt. 




CAPUT XXXVIII. 

De Itinere nostro versus Bohemiam. 

DISCESSU noBtro ex Wetteravia, non magnis itineri- 
huBf ad Excellentissimam Dominum Generalem £xer- 
citus Cssarei Mareschallnm Comitem de Hatzfeld, qui 
prope tunc aberat, itum est, expectatique venimuB sicut 
et alias legiones quas ayide advenire cupiebat. Hinc 
non multo post in Franciam Orientalem (Franconiam vulgo appellant) 
perreximus, ut inde juxta suse Majestatis Csesaress imperia in BohemiaHi 
(quo Bannirius cum totis suis viribus ire videbatur) duceremur. 

Interea recens in finibus Bohemise captus Princeps Palatinus Rober- 
tus» de quo supra mentionem fecimus, in Austriam appulit, Lynciumque 
forti miUtum et select& manu, partim salvi conductus loco, partim honoris 
ergo adjuncta, perductus est, quo loco habitatio magnifica expurgata, et 
nttalem Principem decebat peristromatis reliquoque cultu adomata est. 
Sub hsec tempora etiam, vel paul6 ante captus nuper Colonellus 
Krichbaum, qui Sueco contra Caesarem mernerat capite Yiennfle miuu- 
tus est ; quoniam yer6 sub finem yitee ad orthodoxam Ecclesiam rever- 
terat, conveuiente apparatu sepultus est, eique ritu Catholico parentatum. 
Sneci interim sub Colonellis Coningsmarck et Brseta militantes, mal^ 
Westphaliam tractabant, qui etiam nec sacris deoque dicatb tectis par- 
cebanty sacrileg^ sine sufficiente causa incinerantes, Nobilinm quoque 
arces depopulabantur, abigebant immanes pecorum greges, exprime- 
bantque k Dominis pecorum magnam pecunise vim. Quod ubi innotuit 
Generali Mareschallo campi Domino Baroni de Liittersheim, misit de 
Prsefectis equitum suorum nonueminem, virum sagacem et magnani- 
mum cum septuaginta equitibus exploratum, an ex latruncnlis illis ali- 



ITINERARIUM. 171 

quM captivoB comprehendere posset: qnl rem naviter ezecutns magnft 
cum laade hoetittm manipulum fudit : nt enim intellexit Coningsmarck- 
ium centnm eqnites cum magistro equitnm ad Haseliinam dimisisse, 
ut praesidinm iUis Csesareum perderet, vel ad deditionem cogeret, hos 
majoribus animis qnam yiribns adoritur noster, mactatisque pluribns, 
caeteros officiales, imprimis Magistmm equitum in captivitatem admittit, 
itaque liberat quinquaginta militum Caesareorum prsBsidium, quod jam- 
jam de deditione agebati prsedaque insigni onustus redit Vechtam. 

Non minus atrox qnam prostitut» audacise facinns illud est, quod Erf- 
ferdiee contigisse k yiris fide dignis relatum est. Agebat in dicta urbe 
adolescens yigesium secundnm agens annum, cui nomen Joannes Au- 
gustin ; hic an occulto dsemonis instinctn, an aperto hominum consilio, 
nescioy gladinm in aurato capulo licitatury et ubi de precio convenit, 
coemit, ac abs mora Onbematorem civitatis Dominum de Gh>Itz domi 
Buce quaerity alloquinmqne postulat ; cum yer6 ob corporis imbecillitatem 
tunc fort^ adiri non posse intellexit, mox Colonelli Yicariumy extra 
urbem in castro quodam degentem alloqni petit, cum yero et illum 
domo in urbem egressum comperit, continno sequitury eumque exinopi- 
nato stricto mncrone adoritur, yulneratque tribus ictlbus per utramque 
mamillam in inguiney dein famulum ejusdem circa latns aperto ostio 
animam emittere cogit: eodem dehinc percitus Oestro Mi^istrum 
equitnm Knorr ad ostium domns suae otiantem yita exuit, militemque 
non procul inde yaganteiny per brachium adacto ense cmentat : alium 
denique officialem, qui ad capiendum yinciendumque percussorem san- 
gninarium tantomm yiroram, yenerat, cmdeliter sanciat* A qno, atro- 
cissimis etiam adhibitis tormentis exprimi nunquam potuit cur id aut 
cnjua instinctn fecisset. Tormenta quoqne immoto fere yultu miri cum 
patientia sustinuit, cumque k Sjndico nrbis pnesentibusqne plurimis 
officlalibus in Burgo Cjriaci grayiter examinaretur, aliud nunquam 
fassus est, quam quod Dei jussn iacinns illud aggressus esset. Ideoque 
altera Julii ad supplicium eductus est, et candentibus primum forcipibus 
lauiatnSy dein capite plexus, denique in quatuor partes sectns suspensus- 
que est. 

Simile ftctum paulo ante non procul Parisiis accidisse compertum 



172 ITINERARIUM. 

est. Proficiscebatar Dacissa de Chaunes k Sancto Dionysio ParisioB, 
cum ecce tibi personatus eqnes in yik eam adoritnr, sisti jasti jabens 
quadrigam qua Domina vehebatury simulque Ducisss lagenam aqii4 
plenam in faciem efFundit, unumque de famulicio globulo plambeo 
transverberat. Idcirco Rex quamprimum Diplomate ad omnes Offici- 
ales suos dato, serio inquiri in auctorem jussit, proditori vero homicidae 
poUicitus est duo firancorum inillia. 

Nec minus horrendum quod Fridbergs Brisgojse explorator depre- 
hensusy apert^ fassus sit, se cum tredecim Sociis conjurasse in capnt 
Wimariensium Dacis Bemardi; quapropter ipse yivus in quatuor partes 
dissectus, periit. 



CAPUT XXXIX. 

Victoria ad Theonis villam parta Per Mareschallum Campi S. Cits. 
Majestatis Perillustrem Dominum Comitem de Picolomini, contra 
Marescallum Regia Majestatis Francia Fecquieres 7. Junii Anno 
1639. 

,IX Bohemifle fines attigeramus Pragam properantes, 
cum nobis felicissimum et longe optatissimum nuncium 
de caesis k Picolominio Francicis copiis ad Theonis 
Tillam nunciatur. Res ita fere accidisse fertur. 
CoUegerat Rez Francise magno impendio non mino- 
rem exercitum ex selectissim& Grallorum pube, quatuordecim millia 
pedites tria millia equites attigisse constans est opinio, cui cum Imperio 
prsfecerat militem cseteroqui gnavum et Talidum Monsieur de Fecqui- 
ereSy quem ad majorem auctoritatem Conciliandam Mareschallam 




ITINERARIUM. 173 

Francicaram oopiaram fecit, JQBsitqne nnlla facta mora ad Theonis 
Villam promoTerey et civitatem obsidione clandere, qnod qnam mox 
executioni datnm, obsidioqne yicesima octava Maii csepta est. 

Hoc conspicatns fortissimnB Campidnctor Picolominins, consilinm 

cuiQ prcecipnis snomm iniit de solvenda obBidione, et licet tnnc omnb 

generis media, pnta comeatnm, et offenBiva arma ad ejnsmodi negotinm 

rite exeqnendnm BnBcipiendnmqne deeBBent, nihilo tamen minns firmiter 

statoity solntionem obsidionis moliri omni conatn. In qnem finem 

tertio Junii Bastoniam snb meridiem, snb vesperam antem Marielan- 

gam, quarto yero ejnsdem Pessam non procnl Arlnnft, qninto dehino 

Maremam promoTit, et sexto deniqne ad Theonis Yillam tam prope 

accessit, ut non nisi qnatnor horis inde abesset, nbi aciem formare cepit. 

Cum vero sagacissimns miles Lnxenbnrgensem proyinciam obseptam 

angustiiB Tiammy montinm, vallinm, sylvammqne animadvertereti ita 

iter Buum institnit, qnemadmodnm ad finem nsqne servare necessarinm 

putavit : eodemqne die Generales omnes, et officiarios sibi snbjectos ad 

ae voeaTit, omnibusqne propositnm snnm apernit, monnitqne nt omnes 

et singnti ardentibns yotis propitinm nnmen exposcerent, instmxitque 

de ordine progressns : mandayit porro serio nt impedimenta post se ad 

Lnxeburgnm relinqnerent, nec nlli de exercitu seu eques seu pedeB 

foret abesse k vexillo sno liceret. Dehinc diyisit tormenta bellica mu« 

nitionem, et instrumenta quse ad aggeres egerendos seryinnt, et sub 

pcena grayissims indignationis snse prsecepit, ut omnes Legiones septi- 

ma Junii hor& ante solem Becunda in campum educerentnr (quod tamen 

postea ob yaria impedimenta incidentia ante horam sextam matutinam 

fieri vix potuit). Interea in oonspeotu totius exercitus Sacerdotem 

sacris operariy Deumque per Sacrosanctnm MiBsae Sacrificinm placatum, 

in auxilium yocare, tandemqne in nomine Domini promoyeri exercitum 

prsecepit. 

Ut porro hostis de Buo.adyentn certior fieri tam subito non posset, 
aut si jam aliquid &ma nnnciante sub odoratus esset se tam yicinum 
sibi esse minime Buspicaretnr, tnbas omnes et tympana silere jussity 
totnmqne exercitum in snmmo silentio progredi hoc fere ordine. Agmen 
primumy qnod generalis Vigiliis PrsefectuB Becq ducebat, prcecedebant 



174 ITINERARIUM. 

emissarii mille dncenti dactore Barone de Soje; Peditatai prseeFHt 
Comes da Says; Eqaitatui lUnstriflrimns Marchio Gonzaga; Piook>- 
mini yero, nna cnm Marchione de Caretto sequebatur in omnem exer^ 
citum intentus, nt si qna alicubi hoetis premeret acrioSy Buppetiatnm 
veniret. 

His ita dispositis, inter procedendnm conspicatus est Picolominias 
arcem bene mnnitam quam hostis insederat, aberatque Theonia yilla 
horis circiter duabus, cumqne non nisi quinquagenos Sclopetarios eft 
tricenos eqnites eam tenere ab ezploratoribus didicisset, duaB legiones 
Florentinam scilicet et Lacaronicam misit, quae ne quis elab^retory 
tantisper cingerent» quoad omnis exercitus cum tormentis miyoribns 
prfletervectns esset, tum obsessis podnam capitis interminatns est, nisi se 
quam mox dederent, qui sine mora positis armis paraerunt. 

Postquam yero iterum ad horam facil^ promoyissent, ipee Campi* 
ductor cum Becquio editiorem locum conscendit contemplatnms inde 
hostium situm, ac unde commodissime adoriri posset : hic notayit qnod 
locus sibi opportunissimus jam k centum hostilibusequitibus.occnparetnr, 
in quos celerrimis equis Croatas tricenos emisit, subsidiariosque alios 
quinquagenos in priorum snccursum, equites prseterea centum et post 
hos ipsum Baronem de Soye cum suis delectis sequi voluit. Becqnins 
vero suos desultorios duce Barone de Beauregart domum suis Consiliis 
opportunam occupare fecit. Qusb dum fiunt Baro quoqne de Soye cum 
sais promoyet ad dictam domum, eamque cum dimidia parte tnrmas 
tutam securamque nostris facit ab hostium incnrsu, cum altera vero 
parte hostem petity qui jam celeri yestigio abactum nostros ex eo loco 
yeniebat. Eodem pene tempore Picolominius Colonello Grerardini in 
mandatis dedit ut editiorem quendam locum, in quem hosds similiter 
connitebatur, occaparet: pro quo quidem multo utrinque sanguine 
pugnatum est, quoad tandem hostis, yisa militis nostri pertinacia in 
statione defendenda, cederet in tutiora loca. Nec minns &liciter res 
snas agnnt Colonellus Altieri et Colonellns Beckhamp et locumtenens 
Legionis Picolominias Crespa, qui conjunctis yiribns Marchionem de 
Praslin cum suis copiis fundunt fugantqne. Quos dnm Marchio Gron- 
zaga sequitur, hostis in effcksissimam se conjicit fugam, quserens salutem 



ITINERARIUM. 176 

in ponte, quo Mosellam infra Theonis Yillain strayeraty quos nostri 
seqnnntur multaque strage plurimos stemunt impedimentaque omnia 
obtinent. 

Inter hiBC Legiones dn» Nayarrensis scilicet et Borsina statione 8u& 
deBeit& in planitiem egressse erant, quas opportune conspicatus Comes 
de Snys cum Rippergensi Legione, et tribus manipulis antiquse legionis 
Picolominie duce Comite Petazo per yineta ruens, yiam interdusity 
omneaqne cecidit. Continuoque in aliam munitionem irruensy duas 
ibidem Legiones, nil minus quam de hoste cogitantes, contriyit. Hoc 
ipeo loco Baro de Beauregart ante mediam circiter horam captus, in 
libertatem rediit. 

Rebus noBtris in hunc modum procedentibus Marchio de Caretto, 

reliquam exercitus partem adhuc integris yiribus secum retinebat, in* 

tentiis in omnem aleam et Picolominii imperia, k quo eyestigio nuncium 

accepit de promoyendis copiis et persequendo hoete : cum enim se tur- 

mae pluscuIsB hostiles ez fuga recollegissent ac per alium pontem denuo 

pngnaturse redirent» in eas Marchio de Grana ire jussus est. Cum yero 

pnedicttt hostiles turmse locum munitum occupassent, quatuor tormentis 

majoribus bellicis hostem ita eneryayit, ut desperatis rebus in nostros 

ez desperato ire et gloriose mori decreyerint : ut yero tutiores irent, 

fossam quandam inscenderunt ne tormentis essent ezpositi, quae tamen 

cautela parum ipsis profuity iterum enim alia duo tormenta minora pri- 

oribus in commodum locum deducta sunt, Legionibusque nostris sub 

Ducibus Florentino Becquio cui prseerat Francipani, Sayellio, de la 

Fosea cui imperabat Colonelli yicarius La Mortue, ad dextram ire 

jussisy ad sinistram yero legionibns di Mora, Badensi, Femamontiiy 

Adelshofii et Matthsei, acrius quam antea nunquam pugnatum est, 

maxime cum hostiles reliquise omnes paulatim se una collegissent. Hic 

nostriy cum se hostem penitus abolere non posse, nisi transcensa fossa, 

yiderenty in aquas sese humerorum tenus prsecedente et animaute suos 

Barone de Soye injecerunt, et in alteram partem enizi sunt> ensibusque 

rem perurgere ceperunt. 

Qnid hic facerent Gktlli? cum se inferiores esse yiderent quam ut 
impetum nostrum sustinerent, in fngam iterum se efiuderunty concitoque 



176 ITINERARIUM. 

pede quam moz Metas se proprise infamiie nmicios et cladis Inculentis- 
simflB metam transtulerunt. 

Dici nequit quantis animis Generali Campi MaresclialluB Octavius 
Famesius Comes Picolominius cum Generali yigiliamm Prsefecto Bec- 
quio lioc negotium susceperint, Consiliisque, hic quidem amore patriae, 
ille amplificandi nomen et gloriam conspirarerint. 

Ex hostili acie oocubuerunt Comes Sancti Pauli, Generalis Francias 
Mareschallus de Chanmont, duoque alii prsBcipusB auctoritatis officiales, 
cum multft nobilitate Gallic& ez Cssarianis Deo ita fortuuante nemo | 
unus supremorum peremptus est, unnsque solus Marchio Gonzaga 
duobus globulis vulneratus est, nec ez gregariis quidem militibos per- 
iisse putantur supra octingentos, cum Gallicus contra peditatoa omnis 
pessum ierity ex quo sez minimum millia mortem oppeti^re, capti rero 
ad tria millia inter quos trecenti officiarii ipeeque Campiductor Galloram 
Monsieur de Fecquieres secundum brachium deztrum vulneratus. i 

Ez yiro fide dignissimo, qui cladi huic spectator adfuit accepi, nomi- 
natum jam Generalem Fecquieres tam grayiter sensisse hanc stragem, 
ut deficientibus yiribus et animo, nec pedes incedere potnerit, nec equo 
yehiy unde linteamine obvolvi et k quatemione militum Theonis viUam 
asportari debuerit ubi multo tempore tri6titi& et inedi& se adeo confecit, I 
ut in languorem inoiderit admodum periculosum, ex quo etiam non 
multo post putatur occubuisse. 

Super hac yictoria Deo optimo mazimo, Domino Ezercituum et Be- 
gum domitori Potentissimo, per totum Belginm ac Ducatum Luzen- 
burgensem amplissims sunt redditse grati», magnific^que festiyo igm*um ^ 
artificialium splendore, aliisque modis triumphatum. 




CAPUT XL. 

De morte Wtfnariensium Ducis Bernardi. 

OSTQUAM fortisBimiis Saecornm Dactor Wimarise 

Dax Bernardus Neobargi ipsam tridaum colica pas- 

sione lecto affixas decaboisset, taudem se mortalem si- 

milem aliis hominibus, quibus omnibus, decreto fletemi 

Dei, statntum est semel moriy agnovit, medicosque ad 

ae accersitos rogavit» ut quid de morbo suo sentirent, et ntrum aliqua 

adhuc Bpes yits affalgeret, sine ambage edicerent» qui desperatum de 

liumanis quidem anxiliis dixerunt, monuenmtque ut se ad yitse originem 

Denm converteret, ab eoque prorogationem mortis exposceret, quorum 

consiUo parnity ac se conyerso ad coelum yultu ad fortiter morieudum 

dispostiit; ac imprimis ultimam suam yoluntatem scripto consignari 

juasit, ne qua post mortem suam dissidia circa res suas orirentur. Dein 

Geoerales omnes ao Colonellorum prsecipuos adesse yoluit, quos signifi- 

cantibus omnino yerbis ab honorum et pecuniae damnanda cupiditate 

praeclaril oratione est dehortatuSy ad unitatem yero quanta potuit yocis 

argumentorumque contentione incitayit: yiderent ipsi, aiebat, quanta 

quotidie ex discordiis mala orirentnr, quam ampla regna, qnam potentes 

ReBpub. pessum iissent litigio, proinde ipsi qnoque aliorum exemplo 

cautiores nusquam sperarent dignum aliquid gloria perficere, yel con- 

ceptam k se telam pertexere, nisi concordibus animis sedulo in opus 

pro yirili singuli incumberent : nec sibi, addebat, posse k morte aliquid 

accidere grayius, quam si intelligeret nonnullos ob particulare aliquod 

commodnm k commnni opinioney et reipub. societate discessisse etc. 

quibus tam efficacibus yerbis illuc commoyit adstantes nt in lacrymas 

efiusi datis mutuo dexteris compromitterent. Denique ordinatis rite 

omnibus yocayit yerbi ministrum qui se de salute setern& commonefa- 

ceret. Non defuit lingua Prsedicanti, nec linguae pradicans, rem 



178 ITINERARIUM. 

naviter exeqnendo. Itaque Beraardns Wimariensis septimo deeimo 
Julii yitam et odium in Anstriam domum ac Imperium Romanuni 
multis exitialibus prseliis nobilis clausit. 

Multorum tunc prsedarorum yirorum constans fuit sensns, mortem 
Ducis Imperio Romano omnino fuisse immatnram et luctnosam, qnan- 
doquidem tractasse de pace cnm Caesare stabilienda, et reditu in gratiam 
dicebatur. Vidl qnoqne apertis scriptis palam ferri Dncem Bernardum 
cam ob causam, quam Gallia exploratam babuerit, clandestinis Gallomm 
macbinationibns veneno extinctum esse, ego id non facil^ ex me dixerim* 
fides sit penes auctorem. Ipseqne Dux non multo ante obitnm dixisse 
fertnr, sibi cum pisce venenum esse propinatnm et hanstum, anctores 
tamen tam venenati consilii nunqnam edixit. 

Corpns ejns post mortem apertum est et aromatibus ritn in Priucipnm 
funeribus usitato conditnm est, mnltorum etiam medicomm fuit senten- 
tla, ipsum pestifera Ine, qnse passim tunc per exercitnm Ducis grassa- 
batur multosque indies bauriebat, decessisse : sed maxima illa omnium 
pestis est, quando toxicum plenis patinis oggeritur ingeritnrque ; prae- 
dicaus qui funebre elogium ejus bonori typis exprimi fecit, mnltas affert 
mortis causas morales, inter quas illam probabilem addncit» qnod, nescio 
an ipso connivente milcs ejus Pontissalium aliaque Bnrgundiae loca sine 
rationabili causa concremarit. Solet sane Deus sceleram ultor multocies 
militum ferociam in Ducibus plectere, nisi ipsi sednlo in id inoumbant, 
nt tempori comprimatnry ac sever^, justitia arbitra, pnniantnr gravia 
delicta. 

Nona decima Julii triste Suecis funus Neobnrgo avectnm est Ad 
rlpam Rheni tres legiones peditum expectabant cum turma eqnitnm 
ipsiusmct demortui Ducis. Essednm quo vehebatur nigro panno ob- 
ductum eraty equi sex qui illnd trabebant pnllati quoqne incedebant 
in tristitiae communis argumentum: itaque prsecedentibns aliis, aliis 
subsequentibus Brisacum medinm inter milites dcductnm est. Funns 
prosecuti sunt, Comes Palatinus Junior, Generalis Major Erlachy Domi- 
nus Mockel, Comcs Nassovius, Colonelli Oeheim, Moser aliique plurimi 
ex officialibus, comitabantur quoque atro circundati amictu quotquot de 
anI4 fnerant Principis. Brisacum ut ventum est, expectabant ad prlma- 



ITINERAEIUM. 179 

riam urbis Ecclesiam octo Capitaneiy qui funus h curru exemerunty ac iu 
Sacello quodam tantisper depoBuerunt, donec copia fieret aTehendi ad 
eum locum ubi Saxo- Wimarieufies sepeliri consueyerant. Mox Concione 
ipsi Parentatum est sine uUis ultra ceremouiis, neque enim Lutberanis 
Sectariis ^ est alias exequias celebrarey quippe qui pia pro defunctis 
sufiragia ab omni retro posteritate k Religiosissimis majoribus nostris 
usitata, ab nova Ecclesia sna aeternum proscripserunt^ asserentes nuUa 
defnnctis k yiTentibus exsoluta vota prodesse, credam id equidem si de 
hsereticiB id asserant, negem vero si de orthodoxis sermo sit* 

Yicesima hujusdem testamentum seu ultima yoluntas Ducis resignata 
est, qua legabat CoIoneUo Oeheim ut Directori exercitus et Rehlingio 
een Assessori singulis yicena mUIia ImperiaUom. Comiti Nassoyio yero 
ceu Generaliy Erlachio et Rosae coique duodena milUa ImperiaUum : 
Prsdicanti suo quatema milUa Imperialium ; AuUcis item pro suo cui- 
que munere certam pecuni» summam. Debita (si qu» forent) solyi 
Toluit ex cymeliis rebusque preciosis. Singulis item CoIoneUis sex 
miUia ImperiaUum eodem testamento transcribebat. (Jenerali porro 
yigUiamm Prsefecto Erlachio, sicut et ColonelUs Oeheim, Nassoyio, et 
Ilosae exercitnm cum imperio commendayit» quoad Franci® et Suecise 
Reges de apta persoua ad Oeneralatum proyiderent^ quibus et mox k 
toto exercitu juratum, miUtique stipendium menstruum solutum. Eodem 
tempore misit Francorum Rex Legatum Brisacum, qui supremos ad 
unitatem cohortaretur, poIUcereturque sufficientia auxiUa contra hoetem, 
tam in re pecuniaria quam frumentaria, ac intra quartum et decimum 
diem oentum aureorum milUa parata pecunia numeranda, promitteret. 
Hors hsBc Ducis magnam tristitiam et plurimos motus causayit tam 
inter milites et fidei consortes, quam inter confosderata GaUias et Sue- 
cise regua. Rex Francise cum tota aula puUo amictu interitum.tanti 
tamque sibi proficui Principis.Iuxit, misitque nobUes yariasque lega- 
tiones de rebus summi momenti cum Wimariensibns consulturas. 




CAPUT XLI. 

Metrapolis Sabaudim ab ejusdem Principe Thoma et 
Hispanis occupatur. 

! OTIEBATUR rerom in Sabandia Franconim R^ 
nomine Cardiualis de la Valette cum Dace de Longae- 
Tiile ipsamque Taurinorum Augustam, ita volente Du- 
cissa Sabaudise defuncti Ducis vidua, obtinebat. Sed 
dum meditatur consilium de armis regiis promoTcndis 
ad Cuneanam munitionemy quam obsidebant tunc forte Longuevillianiy 
adjicit animum, castraque sua sociis castris admovet, atque ita destituit 
potissimo preesidio Sabaudise metropolim. Non potuit haec Gallomm 
tam aperta temeritas latere Principem Sabaudise Tbomam defuncti 
Ducis fratrem Germanum, sub auspiciis Hispani tunc militantem, ut 
ergo cognovit Cardinalem abscessisse, urbemque non nisi tribus legio- 
nibus Gallicis propugnari, tria equitum millia totidemque peditum 
quantocyus adducit, eodemque adhuc die Fortalicium in semilunce 
figuram ante urbem extructumy quod nonnisi k duodenis Grallis servari 
cognoyeraty feliciter expugnat : postridieque ante solis ortum admotis 
Pjrobolorum seu ignium artificiosorum machinis, duas portas disjicit, 
murisque couscensis urbem yictor sine sanguine suorum, sed nec uno 
quidem desiderato^ ingreditur ^summo cum civium plausu; immani 
hostilis militis confusione et metu. Praesidium Gallicum sese in arcem 
velocissime receperat uua cum Ducissa vidua filio Principe totoque 
Familiee suse Gjnseceo solo prope indusio amicta. Obtenta urbe ad 
direptionem provolabat miles, cum Princeps Thomas sub pcena capitis 
inhibet, ne quis uUas sedes invaderet civium ; datse tamen prsedae sunt 
domus omnes Ministrorum Galliae Regis, ejusdemque nationis merca- 
torum, Judeeorum, item magni Cancellarii et Praesidis, ac sedecim 
aliorum Civium Priucipi Thomae minus faventium, Comitis denique 



ITINERARIUM. 181 

Aigliani Palatia qnotqnot in urbe habebat» ez qaibiiB opima extnl^re 
pleriqae spolia. Yicesimo octayo Jiilii omnem ezercitnm ad TanrinenBifl 
arcis oppngnationem admoyit Mediolanensinm Onbernator Leganee, 
dispositisqne majoribns tormentis bellicis SGBYum in modum quatit, 
cepiflsetque intra paucos dies, nisi Cardinalis de la Valette novum praB* 
sidiiim occult^ immisisset, seque continuo cum decem millibus ad arcis 
obsidionem solvendam conyertisset, Ducemque de Longueyille in socie- 
tatem adyocasset. 

Galli igitur in opino nuncio captse urbis perculsi illico Cuneanam 
obsidionem re infecta solyunt, conjunctisque yiribus ezercitum quinde- 
cim millium peditum et quatuor millium equitum conflant, sicque in 
Hispanos moyent, multaque ferocia continuo in mcnnia recens occupatss 
ab Hispanis urbis enituntur, ex quo conatu atroz pugna utrimque orta, 
GbHHb muros tentantibus, Hispanis fortiter resistentibus ita ut Gkdli se- 
mel itemmque ac BSBpius ab urbe repellerentur ; cogerenturque receptui 
canere. £t licet Gallorum Duces subditum sibi militem strictis ensibus 
cogerent reuoyare impetum, adducere tamen nusquam potuerunt ad 
iterandam pugnam, cum milites diserte eos inclamarent homicidas suos 
et noD Ducesy quippe qid temere tam nobilem pubem morti objicerent* 
Constituerunt itaque saltem Duoissse et SabaudicsB domus &mili8e ad- 
motis onmibus arietibus exitum pateiacere ne forte ipsa hostium fieret 
prseda. Ita igitur collatis in unum consiliis libertatem moliti sunt, ut 
dum pugnaretur ad urbis moenia, mitteretur salvus condnctus validus 
qui egredientem per posticnm Ducissam cum Comitatu reciperet, et 
celerrimo cnrsu Camberium deduceret quod quidem ez animi sententi^ 
processit. In pugna hac k partibus Gktllorum, ut flde dignorum homi- 
num litteris comprobatur, cecidisse dicuntur ad tria millia, inter quos 
primarii Legionnm Francicarum Duces ac Centuriones, ipseque campi 
MareschaHus k Varestan cum tribus aliis primi subsellii yiris : k parti- 
bus yero Hispanomm prster trecentos gregarios milites, aliquot etiam 
primariorum Ducum fusi dicuntur. 

Interea Romanus Pontifez laborat per Legatum Apostolicum Caffa- 
rellium, ut arma tantisper utrimque ponant, cui quidem annuit utraque 
parsy sed mox nescio cujus lei interventu neutrobiquc soryatum est. 



172 ITINERARIUM. 

est. Proficiscebatnr Dacissa de Cbaanes k Sancto Dionysio ParisioB, 
cnm ecce tibi personatus eqnes in VA eam adoritnr, sisti jnsti jnbens 
quadrigam qna Domina yehebatury simulque Ducissfle lagenam aqa& 
pleuam in faciem efFundity imumque de &mulicio globulo plnmbeo 
transverberat. Idcirco Rex quamprimum Diplomate ad omnes Offici- 
ales suos dato, serio inquiri in auctorem jnssit, proditori vero bomicidse 
poUicitus est duo francomm millia. 

Nec minus borrendum quod FridbergsB BrisgojsB explorator depre- 
hensus, apert^ fassus sit, se cum tredecim Sociis conjurasse in caput 
Wimariensium Ducis Bemardi ; quapropter ipse vivus in quatuor partes 
dissectusy periit. 



CAPUT XXXIX. 

Victoria ad Theonis villamparta Per Mareschallum Campi S. Csu. 
Majestatis Perillustrem Dominum Condtem de Picolomini, contra 
Marescallum Regia Majestatis Francia Fecguieres 7. Jmiii Jnno 
1639. 

!TX Bobemise fines attigeramns Pragam properantes, 
cum nobis felicissimum et longe optatissimnm nuncinm 
de cssis k Picolominio Francicb copiis ad Theonis 
villam nunciatur. Res ita fere accidisse fertur. 
CoUegerat Rex Francise magno impendio non mino- 
rem exercitum ex selectis8im& GktUorum pube, quatuordecim millia 
pedites tria millia equites attigisse constans est opinio, cui cum Imperio 
praefecerat militem cseteroqui gnavum et validum Monsieur de Fecqui- 
eresy quem ad miyorem auctoritatem Conciliandam Mareschallnm 




ITINERARIVM. 173 

Fraacicarnm copianim fecit, jnsBitqae noUa facta mora ad Theonis 
ViUam promovere, et civitatem obsidione clandere, qnod qnam mox 
execQtioni datnm, obsidioque yicesima octava Maii csepta est. 

Hoc conspicatns fortissimns Campiductor Picolominins, consilinm 

eum prsecipuis snomm iniit de solyenda obsidione, et licet tnnc omnis 

generis media, pnta comeatnm, et offensiva arma ad ejnsmodi negotinm 

Tite exeqnendnm snscipiendnmqne deessent, nihilo tamen minns firmiter 

statnit, solntionem obsidionis moliri omni conatu. In qnem finem 

teitio Junii Bastoniam sub meridiem, sub yesperam autem Marielan- 

gam» qnarto vero ejnsdem Pessam non procnl Arlnnft, quinto dehinc 

Maremam promoyit, et sexto denique ad Theonis Yillam tam prope 

accessity ut non nisi qnatuor horis inde abesset, ubi aciem formare cepit. 

Cum Yero sagacissimns miles Lnxenburgensem proyinciam obseptam 

angustiis yiammy montinm» Tallium, Bylvammque animadverteret, ita 

iter Buum instituit, quemadmodum ad finem usqne seryare neoessarium 

putavit: eodemque die Generales omnes, et officiarios sibi snbjectos ad 

8e Tocavit, omnibusque propositnm snnm aperuit, monuitque ut omnes 

et singnli ardendbus yotis propitium numen exposcerent, instmxitque 

de ordine progressns : mandavit porro serio ut impedimenta post se ad 

Lnxeburgum relinqnerent, nec uUi de exercitu seu eques seu pedes 

ibret abesse k yexillo sno liceret. Dehinc divisit tormenta bellica mu- 

nitionem, et instrumenta qnse ad aggeres egerendos seryinnt, et snb 

]KBna grayissimas indignationis snse prsecepit, ut omnes Legiones septi- 

ma Junii horft ante solem secnnda in campum educerentur (quod tamen 

postea ob varia impedimenta incidentia ante horam sextam matutinam 

fieri yix potuit). Interea in conspectn totius exercitns Sacerdotem 

sacris operariy Deumqne per Sacrosanctnm Missae Sacrificium placatum, 

in auxiiium yocare, tandemqne in nomine Domini promoveri exercitum 

precepit. 

17t porro hoetis de suo.adventu certior fieri tam subito non posset» 
aut «i jam aliquid fiuna nunciante snb odoratus esset se tam yicinum 
sibi esse minime suspicaretur, tnbas omnes et tympana silere jnssit, 
totumque exercitum in summo silentio progredi hoc fere ordine. Agmen 
primum, quod generalis Vigiliis Prsfectns Becq dncebat, prsecedebant 



174 ITINERARIUM. 

emissarii mille dacenti ductore Barone de Soje; Peditatni praBeraft 
Comes da Suys; Equitatoi Illnstriflsimas Marchio Oonzaga; Picolo- 
mini yerOy nna cnm Marchione de Caretto seqnebatnr in omnem es^er* 
citnm intentns, nt si qna alicnbi hostis premeret acrioBy snppetaatnm 
veniret. 

His ita dispositisy inter procedendnm conspicatns est Picolominins 
arcem bene mnnitam qnam hostis insederat, aberatqne Theonis villa 
horis circiter dnabns, camqne non nisi qninqnagenos Sclopetarios et 
tricenos eqnites eam tenere ab ezploratoribns didiciflset, dnaB legiones 
Fiorentinam scilicet et Lacaronicam misit, qnfe ne qnis elaberetnry 
tantisper cingereut, quoad omnis ezercitus cum tormentis majoribns 
prfletervectus esset, tnm obsessis podnam capitis interminatns est, nisi se 
quam moz dederent, qui sine mora positis armis pamerunt. 

Postquam vero iterum ad horam facil^ promoyissent, ipse Campi- 
ductor cum Becquio editiorem locum conscendit contemplatams inde 
hostium sitnm, ac unde commodissime adoriri posset : hic notavit qnod 
locus sibi opportunissimus jam k centum hoBtilibuflequitibus^occuparetary 
in qnos celerrimis equis Croatas tricenos ^misit, subsidiariosque aiios 
quinquagenos in priomm snccursum, equites prseterea centum et poet 
hos ipsum Baronem de Soye cnm snis delectis sequi Toluit. Becqniofl 
vero suos desnltorios duce Barone de Beanregart domum suis ConsiliiB 
opportunam occnpare fecit. Qnse dum fiunt Baro quoque de Soye cum 
suis promovet ad dictam domum, eamqne cum dimidia parte tnrmae 
tutam seeuramque nostris facit ab hostium incnrsny cum altera vero 
parte hostem petit, qui jam celeri vestigio abactnm nostros ez eo loco 
veniebat. Eodem pene tempore Picolominius Colonello Grerardini in 
mandatis dedit ut editiorem quendam locum, in quem hostis similiter 
connitebatur, occuparet: pro quo quidem multo utrinque sangnine 
pugnatum est, quoad tandem hostis, visa militis nostri pertinacia in 
statione defendenda, cederet in tutiora loca. Nec minus feliciter res 
Buas agunt Colonellus Altieri et Colonellus Beckhamp et locumtenens 
Legionis PicoIominieB Crespa, qui conjunctb viribus Marchionem de 
Praslin cum suis copiis fundunt fugantque. Quos dnm Marchio Gk>n- 
zaga sequitur, hostis in effilsissimam se conjicit fugam, quserens salntem 



ITINERARIUM. 176 

in ponte, qiio MoBeUam infira Theonis Villam strayerat, quos nostri 
seqnnntnr multaqne strage plurimos stemunt impedimentaque omnia 
obtinent. 

Inter hiBC Legiones dn» Navarrensis scilicet et Borsina statione suft 
de8ert& in planitiem egresssB erant, quas opportune conspicatus Comes 
de Suys cum Rippergensi Legione, et tribns manipulis antiquse legionis 
Picolominiie duce Comite Petazo per yineta mens, yiam interclusit, 
omnesqne cecidit. Continuoque in aliam mnnitionem irraens, duas 
ibidem Legiones, nil minus quam de hoste cogitantes, contriyit. Hoc 
ipso loco Baro de Beanregart ante mediam circiter horam captus, in 
libertatem rediit. 

Bebus noBtris in hunc modum procedentibus Marchio de Caretto, 
reliquam exercitus partem adhuc integris yiribus secum retinebat, in* 
tentus in omnem aleam et Picolominii imperia» k quo eyestigio nuncium 
acoepit de promoyendis copiis et persequendo hoete : cum enim se tur* 
nue plusculfle hostiles ez fuga recoUegissent ac per alium pontem denuo 
pngnatune redirent, iu eas Marchio de Grana ire jussns est. Cum yero 
prsBdictae hostiles turm» locum munitum occupassent, quatuor tormentis 
majoribus bellicis hostem ita eneryayit, ut desperatis rebus in noetros 
ez desperato ire et gloriose mori decreyerint : ut yero tutiores irent, 
fossam quandam inscenderunt ne tormentis essent ezpositi, quse tamen 
cantela parum ipsis profuity itemm enim alia duo tormenta minora pri- 
oribus in commodum locum deducta sunt, Legionibusque nostris sub 
Bucibus Florentino Becquio cui prseerat Francipani, Sayellio, de la 
Fossa cni imperabat Colonelli yicarius La Mortue^ ad deztram ire 
jussis, ad sinistram yero legionibns di Mora, Badensi» Femamontii, 
Adelshofii et Matthsei, acrius quam antea nunquam pugnatum est» 
mazime cum hostiles reliquise omnes paulatim se una coUegissent. Hic 
nostriy cum se hostem penitus abolere non possOy nisi transcensa fbssa, 
yiderent, in aquas sese humerorum tenus prsecedente et animante suos 
Barone de 8oje injecemnt, et in alteram partem enizi sunt> ensibusque 
rem perurgere ceperunt. 

Quid hic facerent Galli? cum se inferiores esse yiderent quam ut 
impetum nostrum sustinerent, in fugam iteram se effnderunti concitoque 



176 ITINERARIUM. 

pede quam moz Metas Be proprise infiunisB nuncios et cladis Inculentb- 
sims metam transtulerant. 

Dici nequit quantiB animis Generali Campi Mareschallus Octavias 
Famesius Comes Picolominius cum Generali yigiliarum Prae&cto Bec- 
quio hoc negotium Busceperint, ConBiliisquey hic quidem amore patriaey 
ille amplificandi nomen et gloriam conspirarerint. 

£z hostili acie oocuhuerunt Comes Sancti Pauli, Generalis Franciae 
Mareschallus de Chaumont, duoque alii prsBcipuse auctoritatis officiales, 
cum muM nobilitate Gallici ex Csesarianis Deo ita fortunante nemo 
unuB supremorum peremptus est, unusque solus Marchio Gonzaga 
duobus globulis vulneratus est, nec ex gregariis quidem militibus per- 
iisse putantur supra octingentos, cum Gallicus contra peditatuB omnis 
pessum ierity ex quo sex minimum millia mortem oppeti^re, capti rero 
ad tria millia inter quos trecenti officiaru ipseque Campiductor Gallorom 
Monsieur de Fecquieres secundum brachium dextrum vuIneratUB. 

Ex viro fide dignissimo, qui cladi huic spectator adfuit accepi, nomi- 
natum jam Generalem Fecquieres tam graviter sensisse hanc stragem, 
ut deficientibus yiribus et animo, nec pedes incedere potuerit, nec equo 
vehiy unde linteamine obvolvi et k quatemione militum Theonis villam 
asportari debuerit ubi multo tempore tri8titi& et inedi& Be adeo confecit, 
ut in languorem inciderit admodum pericuIoBum, ex quo etiam non 
multo post putatur occubuisse. 

Super hac victoria Deo optimo maximo, Domino Exercituum et Re- 
gum domitori PotentissimOy per totum Belgium ac Ducatum Luxen* 
burgensem amplissimae sunt redditse gratiaey magnificeque festivo ignium 
artificialium splendore, aliisque modis triumphatum. 




CAPUT XL. 

De morte Wimariensium Duds Bernardi. 

OSTQUAM fortissimns Sneoornm Dactor Wimarise 
Dux Bernardus Neobui^ ipsum triduum colica pas- 
sione lecto affixus decubuisset, tandem se mortalem si- 
milem aliis hominibusy quibus omnibus, decreto fletemi 
Dei, statutum est semel mori, agnovit, medicosque ad 
se accersitofl rogavit» ut quid de morbo suo sentirent, et utrum aliqua 
adhuc spes yitae affulgerety sine ambage edicerent, qui desperatum de 
liumanis quidem auxiliis dixerunt, monueruntque ut se ad yitse originem 
I>enm converteret, ab eoque prorogationem mortis exposceret, quorum 
consilio parait, ac se converso ad coelum vultu ad fortiter moriendum 
disposuit; ac imprimis ultimam suam volnntatem scripto consignari 
jussit, ne qua post mortem suam dissidia circa res suas orirentur. Dein 
Generales omnes ac Colonellorum prascipuos adesse voluit, quos signifi- 
cantibus omnino verbis ab honorum et pecuniae damnanda cupiditate 
prceclar^ oratione est dehortatus, ad unitatem vero quanta potuit vocis 
ai^mentorumque contentione incitavit: viderent ipsi, aiebat, quanta 
quotidie ex discordiis mala orirentury quam ampla regna, quam potentes 
Respub. pessum iissent litigio, proinde ipsi quoque aliorum exemplo 
cautiores nusquam sperarent dignum aliquid gloria perficere, vel con- 
c€ptam k se telam pertexere, nisi concordibus animis sedulo in opus 
pro virili singnli incumberent : nec sibi, addebat, posse k morte aliqnid 
accidere gravius, quam si intelligeret nonnullos ob particulare aliquod 
commodum k communi opinionCy et reipub. societate discessisse etc. 
quibus tam efficacibus verbis illuc commovit adstantes ut in lacrymas 
efihsi datis mutuo dexteris compromitterent Denique ordinatis rite 
omnibus vocavit verbi ministrum qui se de salnte setem& commonefa- 
ceret. Non defnit lingua Prsedicanti, nec lingnse prsedicansy rem 



178 ITINERARIUM. 

naviter exequendo. Itaque Bemardns Wimarienais septimo decimo 
Julii vitam et odium in Austriam domum ac Imperium Romanum 
multis exitialibus praeliis nobilis clausit. 

Multorum tunc praeclarorum virorum constans fuit sensus, mortem 
Ducis Imperio Romano omnino fuisse immaturam et luctuosam, quan- 
doquidem tractasse de pace cum Caesare stabilienda, et reditu in gratiam 
dicebatur. Yidi quoque apertis scriptis palam ferri Ducem Bemardum 
eam ob causam, quam Gallia exploratam habuerity clandestinis Gallorum 
machinationibus veneno extinctum esse, ego id non facil^ ex me dixerim, 
fides sit penes auctorem. Ipseque Dux non multo ante obitum dixisse 
fertur, sibi cum pisce venenum esse propinatum et haustum, auctores 
tamen tam venenati consilii nunquam edixit. 

Corpus ejus post mortem apertum est et aromatibus ritu in Principum 
funeribus usitato conditum est, multorum etiam medicorum fuit senten- 
tia, ipsum pestifera lue, qus passim tunc per exercitum Ducis grafisa- 
batur multosque indies hauriebat, decessisse : sed maxima illa omnium 
pestis est, quando toxicum plenis patinis oggeritur ingeriturque ; prae- 
dicaus qui funebre elogium ejus honori typis exprimi fecit, multas affert 
mortis causas morales, inter quas illam probabilem adducit, quod, nescio 
an ipso connivente milesejus Pontissalium aliaque Burgundi» loca sine 
rationabili causa concremarit. Solet sane Deus scelerum ultor multocies 
militum ferociam in Ducibus plectercy nisi ipsi sedulo in id incumbant, 
ut tempori comprimatur, ac sever^, justitia arbitra, puniantur gravia 
delicta. 

Nona decima Julii triste Suecis funus Neoburgo avectum est. Ad 
ripam Rheni tres legiones peditum expectabant cum turma equitum 
ipsiusmct demortiii Ducis. Essedum quo vehebatur nigro panno ob- 
ductum eraty equi sex qui illud trahebant puUati quoque incedebant 
in tristitiae communis argumentum: itaque prsecedentibus aliis, aliis 
subsequentibus Brisacum medium inter milites deductum est. Funns 
prosecuti sunt, Comes Palatinus Junior, Generalis M ajor Erlach, Domi- 
nus Mockel, Comes Nassovius, Colonelli Oeheim, Moser aliique plurimi 
ex officialibus, comitabantur quoque atro circundati amictu qnotquot de 
auia fiierant Principis. Brisacum ut ventum est, expectabant ad prima- 



ITINEEAEIUM. 179 

riam urbis Ecclesiam octo Capitanei, qui funus ^ curru exemerunt^ ao in 
Sacello qnodam tantisper deposuerunty donec copia fieret ayehendi ad 
eum locum ubi Saxo- Wimarienses sepeliri consueverant. Mox Concione 
Ipsi Parentatum est sine uUis ultra ceremouiis^ neque enim Lutberanis 
Sectariis fiis est alias exequias celebrare, quippe qui pia pro defunctis 
sufiragia ab omni retro posteritate k Religiosissimis majoribus nostris 
usitata, ab noya Ecclesia sua sternum proscripserunt, asserentes nulla 
defunctis k yiventibus exsoluta vota prodesse, credam id equidem si de 
baereticis id asserant, negem vero si de orthodoxis sermo sit. 

Vicesima hujusdem testamentum seu ultima voluntas Ducis resignata 
eatf qua legabat Colonello Oeheim ut Directori exercitus et RehUngio 
ceu Aflsessori singulis vicena millia Imperialinm» Comiti Nassovio vero 
ceu (Jenerali, Erlachio et Ross cuique duodena millia Imperialium : 
Prsdicanti suo quatema millia Imperialium ; Aulicis item pro suo cui- 
que mnnere certam pecuniffi summam. Debita (si quae forent) solvi 
Toluit ex cymeliis rebnsque preciosis. Singulis item Colonellis sex 
millia Imperialium eodem testamento transcribebat. Gtenerali porro 
vigiliarum Prsefecto Erlachio, sicut et Colonellis Oeheim, Nassovio, et 
Rosse exercitum cum imperio commendavit, qupad Francice et Sueciae 
Reges de apta persona ad Gteneralatnm providerent^ quibus et mox k 
toto exercitu juratum, militique stipendium menstruum solutum. Eodem 
tempore misit Francomm Rex Legatum Brisacumy qui supremos ad 
unitatem cohortaretnr, poUicereturque sufficientia auxiUa contra hostem, 
tam in re pecuniaria quam frnmentaria, ac intra quartum et decimum 
diem centum aureomm miUia parata pecunia numeranda, promitteret. 
Mors haec Ducis magnam tristitiam et plurimos motus causavlt tam 
inter milites et fidei consortes, quam inter confoederata OaUiao et Sue- 
cise regua. Rex Francise cum tota aula puUo amictu interitum tanti 
tamque sibi proficui Principis.Iuxit, misitque nobiles variasque lega- 
tiones de rebns summi momenti cum Wimariensibus consulturas. 




CAPUT XLI. 

Metropolis Sabaudim ab ejusdem Principe Thoma et 
Hispanis occupatur, 

OTIEBATUR rerum in Sabaudia Franconun Regis 
nomine Cardinalis de la Valette enm Dnce de Longue- 
ville ipsamqne Taurinoram Aagastam, ita volente Da- 
cissa Sabaudise defoncti DaclB vidaa, obtinebat. Sed 
dam meditator consiliam de armis regiis promoTendis 
ad Caneanam mnnitionem, qaam obsidebant tunc forte LongaeviUiani, 
adjicit animam, castraqae saa sociis castris admovet, atqae ita destitait 
potissimo prsesidio SabaadisB metropolim. Non potait hsec Galloram 
tam aperta temeritas latere Principem SabaadisB Tbomam deioncti 
Dacis fratrem Oermanam, sab aaspiciis Hispani tanc militantem, ut 
ergo cognovit Cardinalem abscessisse, urbemque non nisi tribus legio- 
nibus Oallicis propugnari, tria equitum millia totidemque peditnm 
quantocyus adducit, eodemque adhuc die Fortalicium in semilunae 
figuram ante urbem extructum, quod nonnisi k duodenis Gallis servari 
cognoverat, feliciter expugnat: postridieque ante solis ortum admotis 
Pjrobolorum seu ignium artificiosorum machinisy duas portas disjicit, 
murisque couscensis urbem victor sine sanguine suorum, sed nec uno 
quidem desiderato, ingreditur ^summo cum civium plausu ; JTnTni^fii 
hostilis militis confusione et metu. Prsesidium Gallicum sese in arcem 
velocissime receperat uua cum Ducissa vidua filio Principe totoque 
Familise suse Oynaeceo solo prope indusio amicta. Obtenta urbe ad 
direptionem provolabat miles, cum Princeps Thomas sub poena capitis 
inhibety ne quis ullas sedes invaderet civium ; datse tamen praedae sunt 
domus omnes Ministrorum Gallise Regis, ejusdemque nationis merca- 
torum, Judeeorum, item magni Cancellarii et Preesidis, ac sedecim 
aliorum Civium Principi Thomse minus faventium, Comitis denique 



ITINERARIUM. 181 

A.igl]ani Palatia quotqnot in urbe habebat, ex quibns opima extul^re 
plerique spolia. Vicesimo octavo JiUii omnem exercitum ad Taurinensis 
arcis oppugnationem admovit Mediolanensium Oubemator Leganes, 
dispoeitisque majoribus tormentis beUicis scBYum in modum quatit, 
cepiasetque intra paucos diee, nisi Cardinalis de la Valette novum prse« 
sidium occult^ immisisset, seque continuo cum decem millibus ad arcis 
obsidionem solvendam convertisset, Ducemque de Longueville in socie- 
tatem advocasset. 

GMli igitur in opino nuncio captse urbis perculsi illico Cuneanam 
obsidionem re infecta solvunt, conjunctisque viribus exercitum quinde- 
cim millium peditum et quatuor millium equitum conflant, sicque in 
Hispanos movent, multaque ferocia continuo in mcBnia recens occupat» 
ab Hispanis urbis enituntur, ex quo conatu atrox pugna utrimque orta, 
Gktllis muros tentantibus, Hispanis fortiter resistentibus ita ut Gralli se- 
mel iterumque ac ssepius ab urbe repellerentur ; cogerenturque receptui 
canere. Et licet Oallorum Duces subditum sibi militem strictis ensibus 
cogerent renovare impetum, adducere tamen nusquam potuerunt ad 
iterandam pugnam, cum milites diserte eos inclamarent homicidas suos 
et non Duces, quippe qui temere tam nobilem pubem morti objicerent. 
Constituerunt itaque saltem Ducissee et Sabaudicse domus familiee ad- 
motis omnibus arietibus exitum patefacere ne forte ipsa hostium fieret 
prseda. Ita igitur collatis in unum consiliis libertatem moliti sunt^ ut 
dum pugnaretur ad urbis moeniay mitteretur salvus conductus validns 
qui egredientem per posticum Ducissam cum Comitatu reciperet, et 
celerrimo cursu Camberium deduceret quod quidem ex animi sententisl 
processit. In pugna hac k partibits Oallorum, ut fide dignorum homi- 
num litteris comprobatar, cecidisse dicuntur ad tria millia^ inter quos 
primarii Legionum Francicarum Duces ac Centuriones, ipseque campi 
Mareschallus k Varestan cum tribus aliis primi subsellii viris : k parti- 
bus vero Hispanorum preeter trecentos gregarios milites, aliquot etiam 
primariorum Ducum fnsi dicuntur. 

Interea Romanus Pontifex laborat per Legatum Apostolicum Cafia- 
rellium, ut arma tantisper utrimque ponant, cui quidem annuit utraque 
pars, sed mox nescio cujus lei intervcntu neutrobique Bcrvatum est. 



182 ITINERARIUM. 

Eodem fere tempore ^ Oriflonum Repiib. septuaginta viri delecti 
sunt, qoi Mediolanum irent, et foBdus cum Hispano stabilirent, qui 
omnes k Marehione de Leganes regio &sttt excepti Bunt^ magnificiBque 
muneribus donati. Foedtts autem non Bpectabat aliud, quam ut libef 
Hispanb esset transitus reditusque per vallem Teliniam. 

Inter reliquias Wimarienses et potissimum Duces Taria tum temporis 
oriebantur dissidia, nihilomiDus tamen castra movebant in Palatinatttm, 
occupabantque ez insperato Weissenbui^um, Neostadium, LandaTium 
et Germersheimium^ unde tantse ad Rhenum oriuntur turbse, ut conva- 
satis onmibusy navigiisque impositis in tutiora loca Coloniam partim, 
partim Francofordiam transportarent, ac Csesariani quoque Wormadain 
metu destituerent. 

Nec minore audacia Oeneralis vigiliis inter Suecos preefectus Chris«* 
tophorus de Coningsmarck premebat Franconiam, ipsiusqueMetropolim 
Wirtzeburgum gravissimis exactionibus onerabat. 

Tractabatur tonc quoque cum Landgrayii Hassias yidua de pacis 
conditionibuSy quse postquam diu per delegatos ab Imperatore fuiasent 
agitatse, tandem ad Ccesarem dimissse sunt confirmandae et subscriben- 
dse; sed patuit non multo post fraus, dum enim admissas referuntur, 
Princeps foemina resilit k propodto, yel potius aperit animum ad pacem 
cum Imperio parnm propensumy quod yel inde colligi satis protest, cum 
enim hsec agitarentur in imperioy ipsa coUudit cum GallOy datque fidem 
se ab Francicis imperiis non discessuram, unde et Vexilla militaria nova 
Ambsterodami perficiebantur, in quibus insignia Francica Corona sci- 
licet et Lilium Gallicum cum inscriptione Louys de Bourbott videre 
erat. Quanto vero hoc commodo suo suorumque fecerit tempus aperiet ; 
et Deus fraudulenti animi vindez demonstrabit abunde cum mensura 
completa fuerit peccatorum. Num Principem Imperii deceat> contra 
Imperium insurgere^ et ejus ruinam suis auxiliis promovere videat 
sequus arbiter. 



CAPUT XLII. 




De Rebus in Bohemia Gesiis, 

I OSTQITAM m Bohemife finibus aliquam diu constite- 
ramusy eerti advenerunt nuncii, qui Bannirium cum 
omni suo exercitu Pragam tendere nunciant, contra 
quem tam ofiensivay ubi occasio ferebat^ quam defen- 
siva, quando hostis nos impetebat, expedivimus arma* 
£t Generalis Hatzfeld quidem, ut expeditior et sine anxia cura progre- 
deretury impedimenta omnia post se relinqui yoluit, et magnis passibus 
ad Albam Regiam Cistertiense Monasterium properari. Quod ut hostis 
accepit, exercitum ad Pragam applicuit, obseditque Brundnsium^ nec 
malto post in deditionem accepit, prsBsidiumque ad sua arma ferenda 
coegit: prospera dein fortnna usus alia qusedam loca sibi percommoda 
insedit unde Silesiee et Moraviae fines ad tributum sibi pendendum 
armis adducere posset, ipse vero pro su& per8on& Brundusii substitit. 
Gkdlassus hic varias Legiones equitum et desultoriorum emisit qui hostis 
audaciam passim impuiie vagantis et deprsedantis comprimerent, capti- 
T08 adducerenty prsedas inter hostes agerent : paucis vero post diebus 
consOium bellicum convocavit, ad quod convenit ipse Gallassus, Comes 
qnoque de Schlyck consilii bellici prseses^ Comes de Coloredo permul- 
tique alii : absoluto concilio lustrav^re copias nostras, ac ad epulas 
magnifice instructas ab Hatzfeldio sunt invitati. Postero porro die ipse 
Gallas suummet exercitum in Albo monte recensuit. Hic cum pluscu- 
lum hseremus varia loca in suam redegit hostis potestatemy ac rustici 
indicio intempesta nocte Croatas improviso obruit, et parum vigiles op- 
primit, k quibus septendecim vexilla obtinuit prseter opimam prsedam 
quam non sine gravi nostrorum labe ad suos reportavit. Quam injuriam 



184 ITINERARIUM. 

etsi in animo faerit Hatzfeldio nlcisci in eumqne finem cnm aliqnot 
millibns fuerit egressus nil tamen perfecit eo qnod hostis jam mnlto ante 
de sno adyentn monitns esset, contra qnem etiam postridie ^ressus, et 
redeuntem bona itineris parte insecntus nec tamen assecutns : Hatzfel- 
dici vero ne omnino vacni domnm reverterent paucnlos eqnoe qni paba- 
latum egressi fuerant secum abduzemnt. Feliciore non mnlto poet 
omine egressi snnt CroatsB, qni cnm de hostilibns copiis comprehendis- 
sent nonnullos in eos impetu &cto mactamnt plurimos, et inter captivos 
sex quoque eqnitum Duces aliosque primarios Pragam adduxerunt. 

Circa hasc temporaComes Mansfeldius in Silesiam cnm imperio mit- 
titur, qui istic hostiles retunderet impetns. Comes yero de Hatzfeld 
cnm millibus quinqne militum selectomm in Saxoniam moyit, ut snc- 
cessibus hostilibus intercederet. Quo intellecto Bannirins, in recens 
lectas Hungarornm copias eztra Maenia agentes, ezpediyit arma, sed 
stropha in hostes retorta est, cnm enim Hnngari hostem sensissent^ 
incinnemnt classicnm ac persecuti non parram edidemnt stragem. In- 
tellezerat hoc tempore ad Bannirium multa comeatn onnsta dednci 
planstra, in qnsB ipse impetum molitns est. Tum ita nostri in boetem 
et hostis vicissim in nostros grassatur, saeva quoque pestis diram in mo- 
dum Pragenses ezagitat, ita ut multa millia tam ez Ecclesiastico cetu 
quam profana turba stemeret, ac in dies singulos quingenta hominnm 
capita sepnlturae destinaret. 

Inter hsBC seria Viennae Anstriee agitantur consilia, de Oeneralissimo 
snbstitnendo sen preeficiendo ezercitibns Csesareisy qni et pmdentia va- 
leret, et anctoritate rem bellicam moderaretur: delectus est ntriqne 
mnneri peridoneus Serenissimns Archidnz Leopoldns Oulielmns Au- 
gnstissimi Imperatoris Ferdinakdi III. Frater Oermanus Princeps 
omnibns gratiis instructus, hic septimo decimo Octobris comitantibns 
Bohemise optimatibnSy aliisqne Oermanrse proceribns Pragam venit, 
qnem Generalis Oallassus» militarem prsefectnram panlo post depositu- 
ms» in Albo monte omni ezercitu in ordinatissimam aciem distribnto» 
festo majomm tormentomm sono, concrepantibus militum Catapnltis, 
concinnoqne Tubiciuum Tympanistarnmque clangore itemm ac tertium 
repetito militari ritu ezcepit. Dici nequit quantis gandiis omnis miles 



ITINERARIUM. 186 

exalt&rit ob ddveiitum Irnjiis Principis, nemo enim erat qui non spera- 
liat fdiquot saltem mensium stipendium, sed spe sua fraudatus efferves- 
centem gaudio animum non sine bile restrinxit* 

Bannirius interim nil quidquam feriabatur, applicando exercitum 
suum ad montem Album, sperans nostros metu sui exercitus inde dilap- 
Burosy cum yero stare vidisset, tormentis quatere et concutere constan- 
tiam nostram nititur, sed nec tunc quidem tantillum profecit inter 
milites, amplius inter Paganos, qui isto tempore caterratim ad urbem 
convolarunt; nec mirus cuiquam videbatur bic concursus, quoniam 
imbelles agricolarum animi, tot modis tantisque calamitatibus enenrati 
nimis quam juste constemabantur ; ipsis tamen quies Pragae neutiquam 
est concessa, alii enim in yiarum duces noetro militi assignabantur, alii 
aggeribus egerendis ocoupabantur* alii ad lapides comportandos desti- 
nabautur, alii denique cum milite in certas stationes diyisiy non poeni- 
tendam urbi operam contra hostem collocarunt. £t licet Bannirius jam 
septa ferarum seu hortum sylyestrem insederat, quando tamen yidit 
omne sibi ad urbem accedendi praesidium esse succisum, tormentis (ne 
gratis venisse putaretur) rem aggredi tentayit, sed nil fecit quam quod 
Prandium qnorundam disturbarit, qui quid sibi yellent bellicorum tor- 
mentorum fragores agnitum accurrerunt. Tandem itaque re infecta sed 
ne quidem re ulla laudabiliter gesta, abscessit Lyto meritium ; istic tri- 
partito divisit exercitum, unam partem in Lusatiam ablegando, aliam in 
Silesiam destinando^ tertiam denique in partibus Bohemiae superioribus 
retinendo. 

Rebus ita procedentibus Serenissimoque Archiduce jam preesente qui 
exercitns curam susciperet, hac Gallassus opportunitate firetusy Genera- 
latnm suum solenni pompa deposuit^ ac postea non multo interjecto 
tempore Viennam Austrise est profectus, ubi magno cum honore k Fss- 
BiNAirBO III. Augustissimo Imperatore nostro acceptus est, multisque 
dignitatibus et donis auctus ; quse ipsa cum debita submissione accep- 
tansy ab Inyictissimo Cflesare copiam sibi fieri postulavit adeundi domum 
Lauretanam Christo Servatori hominum natalitiamy Yotoque se istic ex- 
solvendi ; quam Imperator ipsi non gravatus concessit. Sub haec eadem 
tempora Comes Hatzfeldins ex Ducatu Saxonico Pragam revertit. Quo 

B B 



186 ITINERARIUM. 

eodem oelerrimia eqiiiB se ccmfem jnms erat Generalis Picolomiiiiiis. 
Circa eadem tempor& immorlali memoria vitaqiie longiore longe d.ig'- 
nissimnsy miles strenuissimna, Imperatori sno fidelissimus, WaUengteiiui 
domitor et interfector impertenritnsy magnanimns Colonellna Waltheros 
Deyeronx Prag» pientissime eztremnm clansit diem primnmqae in 
meliori yita ans|Mcatns est. Cnjns mortem graTiter sane tnlit SerenisBiBoa 
domns Anstriaca, ipseqne Imperator moz k morte ejus k Patribns Soci~ 
etatis Jisu varia sacra dici^ ipeiqne ritn Catholico Parentari pi^ Yolnit. 
A morte viri integerrimi coaifinxemnt nonnnlli Religiosi, parnnEi in 
manes ejns Religiosi, qna nescio invidia ducti^ cum tamen ipsis bene- 
fedsset semper, quod sub ezitnm animsB ejns in eomm oratorio seo 
Sacetto» nescio qui equomm nngnlis fbrratis tumultuantium strepitiis 
auditi sint» catelli quoque atro ookre borrentes hac illac per sepnldunim 
ejus disoufrereTisi sint» et nescioqnse alia somniantium deliria et pudenda 
mendacia Qusb cum nonnullis yiderentnr altioris scratinii, Tocanuit 
loci prsesidem et auctoriiate qua fimgebantur sub conscientia testimo- 
nium Buper yisis postularant, bic diserte asseruit sibi ea de re nil quid- 
quam constarej merasque esse calumnias tanto Dnci k dicacnUs nonnnllis 
falso impositas. Yah pudeat Tirum bommi ne dicam Religiosnm de 
mortuis, quse ipse commentus est, asseTerarey et in publicam dissemi- 
nare : si enim de abeentibns nil nisi bona pronunoianda, sunt, quanto 
magis de mortuisT quanto amplius de beneficis? quanto potins de eo, 
qui de tuo ordine neminem unquam stipem rogantem vacuum dimiait, 
qui et m vita et post vitam de ordine tuo prseclar^ semper est meritns ? 
obmutesce igitur posthac, et non nisi vera assere. 




CAPUT XLIIL 

Oalti Salzam urbem in ComUaiu.RassiUeMi occtg^t : Hispani 
cofitra Holktndos puffnd navaU infeliciter certant. 

|UDIERANT Gfllli Salzam obsidione Mria ciDgentes, 
de Tanriiio nnper ab Hispanis et Prinoipe Sabaudi» 
Thoma Hispanicarttm oopiamm Ductpre, partim vi, 
partim celeritate intercepto, mnltoqne luota etiam tunc 
deplorabant eociomm in&AiBtam sortem ; com Pri^cepe 
Condaeus, militi sao triBtitiam ademptnroa aoimoB ad fortiores auros 
addit, nt saltem aliqnam Tindictam de Hispanis qnoqao modo sumant; 
cnmqne id in Italia ob tenramm dissideatinm discessionem non possent» 
saltem in Boesili^iisi Comitatn contra Salsam nMwcnlam virtatem eze» 
rant, andeantqne aliqmd Gkdlis dignnm, hoc ntiqne gloriosios qno k 
OaUico snbsidio remotius* Qnibns dictis cnm saos animari, et ad arma 
pronos vidisset Condffius, magis serio qnam nunqoam alias, de Salzana 
oppugnatione consilia agitat, mozque imperat ut ad opus se accingant 
opera» fossasque jam pridem ceptas prozime urbis mosnia perducant» 
doin l^fmpano tribam ad urbis PrsBfectunit Timm in paucis strennum 
Hispanoque sanguine claram dimittat, interpellatque de dedeBd& civi- 
tate, tam indignum Hispano milita postnlatum admiratus PrsB&ctus 
urbis inter sarcasticum risnm indignantem animnm prodit, nec multis 
Tympanistam fatigat qusBstionibns, sed quam moz se ad urbis momia 
conferty minacibusque Twbis, qui militum mos est, &stuosoque vultu 
qua potest Yocis contentione animosi retandit ; jamque in editiore loco 
oonstitutus ut procul k Gallorum agminibus ▼idori et ezaudiri possit, 
elatissima Yoce ezclamat Facesserent Gkdli cum tam iniquis postnlatis» 
sibi quidem certisBimum esse ad mortem usque et eztremam Hispanici 
sanguinis guttam contra obeidentes defendere ac propugnare locum su^ 
fidei commissum, scirent itaque ipsis non esse negotium cum punic» 



188 ITINERARIUM, 

fidei mali feriatiB nebulombuBy sed cnm Hispano milite, hoc est ciud 
maficulo et fideli sno Regi pectolrey qnod quidem, si fieri posaet, plnri- 
bns mortibns vitam potins prodigere paratnm esset qnam gloriam infami 
nota Hispano Bangnini aspersam, confundere. Anderent modo Franci 
impertenite incnrrercy fore qni vim yirtnte reprimerent, bis nec aliis 
dictis Tympanotribam remisit Hoc ftstn in fhrias prope acti Oalli Vix 
se continebant quin in moenia exsilirent, hominemqne gloriosnm diti 
snblimem victimam immolarent, sed saltus erat altior qnam qnem Gkdli- 
cnm robnr emetiretnry itaqne pro verbis verbera reponere paranty oppx- 
dnmque acrins infestant, tormentis qnoqne mnros mnlto tempore sine 
intermissione validiBsime concutinnt, qneis prsesidiarii animose respon- 
dent, a^res quoqne dimtos reparant, muros variis impedimentis re- 
stanrant, terram fimnmqne perforatis moeniis objicinnt, nova insnper 
mnnimenta majoris secnritatis causa excitant. Quid hic agerent Gralli ? 
recedere ipsis probrosnm erat nnlla re landabiliter gesta, nltm quid 
machinari gloriosnm qnidem, sed vita et plurimo sangnine preciosnin» 
maxime cnm obstinatos viderent animos Hispanomm pro nrbis defen- 
sione vitam et sanguinem pacisci : maluemnt tandem mori omnes potinsy 
quam tantis cladibns fortissimomm viromm firacti fatalem expngna- 
tionem post tantos labores infecto negotio derelinqnere; Rem itaque 
cunicnlis pertentare aggredinntur, in qnem finem, immanem teme 
hiatum effodiunt, in quem pro egesta terra pnlverem Pyrinm snfficionty 
quo non mnlto post obstmctis meatibus snccenso non poenitenda opera 
mazimam mnri partem disjicinnt, ac qnam mox novo ardore in mcBnia 
incurmnt, ac undiqnaqne strenne defendentes propngnantesque Gallico 
furore invadnnt tormentb interim utrimqne tam soevnm in modom 
personantibns, nt totus iste tractus quaqne late patens evertendns omnino 
videretur. Paulo tamen post, cum Gallis agminatim cesis alii semper 
aliiqne snccederent, Praesidiaru ver6 intra nrbem sensim minnerentur, 
nuUo interim snbsidio reliquo, quod conclamatae urbi succurreret, non 
pntarant Hispani nltra prndenter tot hostibns esse panculos militea te- 
mere objiciendos, stationem igitnr primam desemnt, ac per angiportum 
in novum fortalitium euituntur, ut inde coUectis cnm sociis viribns 
pugnam renovarent, sed et hic k catervis Gallomm circumsepti snnty 



ITINERARIUM. 189 

caniqQe effagio nullas amplias pateret ezitas, armay qaod sensatos mi- 
lites decety poeaerant» ne qaa fort^ vitam et sangainem temere prode- 
gisse argaerentar ; itaqae Yolantati Ghdloram sese relactante qaidem 
animo permisenmt, solias vitae incolamitatlm seqaentibas conditionibus 
paciscentes. 

I. Ut Praesidiarins miles absqae sarcinis et armis solo bacillo candido 
instractos arbe excederet 

II. Ut Oabematori et offioiatis liberam esset lateralibas se accingere 
armis, sed jaxta Perillnstris Principis Condaei yictoriosi Dacis arbitra- 
tum in oastodia et vincalis remanerent. 

III. Ut «grientes sicat et malieres, aliiqae excessari, secarfr sine 
dolo malo k Qallis Perpignianum cum salvo conducta dimitterentur : 
oayerent Ter6y ne contra pacta ullas occultas sarcinas quascunque demum 
secum asportarent. 

Conditionibas hisce utrimque subscripsemnt, ex parte quidem yicto- 
rioBorum Gkdlorum Dux Henricus Bourbonius, ex Hispanorum vero 
Ticta caterva Don Michael Laurentins Bravo urbis paulo ante Guber- 
nator. 

Nec multo post sanguinolenta pugna in mari quoque inter Hispanos 
et HoUandos certatum est, multo HoUandorum emoIumentOy per exiguo 
yero Hispanorum commodo. Certamen autem apud Durones Anglorum 
contigit classi HoUandicae prffierat Martinus Herpertus Tromp vir ma- 
joris audacise quam animi, qui ex improviso in adversariam Hispanorum 
classem irruit, ac tam constante ac pertinace pugna decertavit, ut prius 
pulvis tormentarius plumbeique globuli onerandis catapultis quam prae- 
Handi ardor ipsum deficerent, coactosque postea sit Caleto defectam 
armamentarii supplere. Classis Hispena, quffi fere majoribus GaUeoni- 
bus, nt vocant, constabat, adyersa ventorum vi k Dunkirchano portu 
prohibebatur, unde ad Duynensem divertere quoad tempestas desse- 
viisset, mitiorque aura carbasa dignaretury debebat, sed nec istic tuta 
ab infestatione HoUandorum substitit, yarie enim sparsa est ita ut pau- 
culse naves yentornm impetum eluctatse, Dunkircham tandem cladis 
nuncisB segre appulerunt, quse ad quatuor Hispanorum milUa selectorum 
mUitum secum ducebant^ ad quos inspiciendos Cardinalis Infans His- 



190 ITINERARIUM. 

psxAm et Belgii Administrator ee ifltoo co&talit: {mgna hffic maritlma 
ab hora ante meridiem aexta ezordiun sompeit, atqne ad horam nsqne 
qnartam post meridianam 00 eztendit : ntrimqne vero tanta oontentione 
fiiit pngnatom, nt yiz dici credive poosit HoUandmim consilia jaYa- 
bat densiflsima nebnla» cnjns ministerio non opinantes, nec ad pngnam 
dispoeitos repente adorti snnt, ita^nt qdd remm ageretor Hispani nes- 
cirenty majoresqne HoUandomm impetentiam yires qnam erant rati^ 
snbito anch(nras cnltris inciderenty ac profhgere in tutnm fimstra cona- 
rentnr, qnandoquidem HoUandi ita suam dassem ordinarant, ut in 
semUunsB formam extenderent, atque ita Hispanoe complecterentury nt 
segre sine clade elabi poesent; ac Uoet plerfleqne HiiqNinomm nayes 
mascnla sna Yirtute saly» evaserinty mnlto tamen damno, nuyoreqiie 
periculo ipsa hasc fiiga stetit Proregis Neapolitani nayis inter cflet^aB 
primam fortitudinis et animi yere Martii landem tulit» siqnidem ez ea 
tam yiriliter pugnatnm est, ut prsecipni Hcdlandoram nauderi inde 
yulnerati tmcidatique sint Neo sane mnltum profeoissenty nisi pice, 
resinft, stupa aliaque materia lEacile combnstibili opplet» nayes et aeoen- 
S8B uncinis ferreis tam fortiter appacts essent, ut dissolyi indenuUo modo 
possent, unde iactum nt suo igne iUam ipsam qnoque acoendeient, una- 
que pulyerem tormentarium, cujus yiolentia horrendo cum sonitu in 
aera tanta yi eyolayit, nt calamo describi nequeat De hac yictoria in 
HoUandia Seelandia ac aUbi magnifice triumphatnm est, qua tormento- 
mm mqomm bellicomm ezcmeratione, qua igninm festiyorum snooen- 
sione» qua festi carminis modulatione. Cum tamen Hispani non mag- 
nopere senserint suam clademy assueti magno animo dolorem supprimere^ 
ac de opportunis mediis se yindicandi mature consultarey qus quidem 
ipsis nnsquam deerunt, msi HoUandi suis rebus soUicite adyigUent. 




CAPUT XLIV. 

Francorum Rex petit sibi dari Brisacum : Intercipit Palatinum 
Comitem Semorem ex Anglia per Gallias in Germaniam ten- 
dentem, 

MORTE YiDariensium Ducis Bernardiy Brisacam ad- 
hnc tenebatnr k ConfcBderatis Coron» Snedics Dnci* 
bnsy qvibns exercitoB cnram commiBsam esse snperins 
diximns. Eam yero mnnitionem onm sno institnto 
omniBo commodam, imo per qnam neoessariam videret 
Sex GaUi», nnllnm non lapidem movebat, nt omnimodam in snas 
manns deditionem k directoribns Wimariensis militisB independenter 
expfimerety nnde obices omnes indefesso labore remoyet, arietes contra 
potentisBimos adhibet animis possessomm expngnandis, in qnem finem 
immanem pecnnisB snmmam Yinariensi exercitni solvendam misit. Cum 
Tero etiam tnnc res procederet lentinSy quam Bex yellety merito suspi- 
oari eepit ad buc snperesse obstacnlumy quod omni conatu inquirendnm 
et amoliendnm pntayit. 

Agebat tnnc forte in Anglia Princeps Palatinns Carolus Lndoyicus 
Frideriei olim in Cflesarem rebellis, et aliiis peste extincti, senior filius 
yariomm negotiomm cansay reditumqne parabat in Germaniam, nt cnm 
Imperio (quod tunc pkne credebatnr) prsBficeretnry loco defuncti Dncis 
Beraardi, Yinariensibns reliqniis. Et licet portns Anglias omnes ad 
ipsum octiduum clausi manserint, ita nt nnlli ingredi egrediye &s esset, 
ne qna Prindpis discessns ex Anglia cuipiam innotesceret, non potuit 
tamen boc iter ita celari, qnin ad Legatnm Francicum Londini residen- 
tem certis amicorum litteris quam citissimis nnnciis deferretnr, qni non 
minnis propere qnam primnm sunm Regem commonefecit. Hic clam 
omnibns Commendantibns ac Prsefectis urbinm per suas proyincias serio 
imperayit, nt diligenti cura attenderenty ne qua per Gallias itnms Comes 
Pdatinns libere eyaderet, sed snayiter detineretnr, qnoad ad Regem de 
ejns prsesentia relatum esset. 



192 ITINERARIUM. 

HIs ita disposiUs, destinarat fort^ dictus Palatinns iter suam Molixii 
dirigere, cnm de accessn ejus monetnr urbis Gnbemator, quem prsesen 
tem honoris cansa adit, jnbetqne nomine sni Regis tantisper istic anb 
sistere, qnoad Parisios de ejus adventn nnnciatnm esset : redit expeditm 
cnrsor, qni in arcem melioris cnstodise cansa deducendmn esse PriDci* 
pem nnnciaty donec cnm snfficiente comitatu in tntiora loca dednci 
posset: nec mnlto post ad snnt duc^ti eqnites h Francica milidB 
selectissimi, qni Comitem Palatinnm ad arcem in nemore Vincennensi 
sitam, ad honestam cnstodiam comitarentnr, omnesque litteras aliave 
scripta qnsB secnm ferret, (inter qnae cambiales litterse pro Ducentis 
milUbns Francorum repertse snnt, aliffi item Anglomm Regis Falatino i 
pollicentis dena Scotoram et Anglorum militnm millia, aliae adhnC| I 
quibus jnbebatnr qnantocius adventare in Germaniam et se cum SaasiciB 
Coningsmaricisqne copiiB conjnngere) eriperent. Quae omnia non sine 
acerbo Palatini Principis stomacho peracta sunt. 

Causa captivitatis prsetensa haec est, qnod sine prsBTio ad Regem 
nnncio Gallias pertransire tacit^ ansus esset, quod quidem signnm esaet, 
exploratorii animi» aut cum aliquo Regni primate conspirationis. Si 
enim aliter transire voluisset Galliam ? cur inscio rege ? cnr tecte ? enr 
non apert^? ut ipsi saltem debitus honor exhiberi ab oflSiciosis Gallis 
potnisset : probabilior causa hsec videtur. Quod ad Gkdliarum Regem 
certis ramoribus delatum esset Principem Paktinum Imperio Bomano 
reconciliari Toluisse, atque nt faciliorem haberet ad Imperatorem acces- 
snm, Brisacensem munitionem cui ipse, ceu Yinariensium futarns Ge- 
neralis, quibus mox prseficiendus dicebatur, Cflesari restituere. Sed 
argutoram Tiroram sententia fuit, eam solam fuisse causamy qnod me- 
tneret Rez Francise si Palatinus cum potestate Wimarico ezercitoi 
preeficereturi fore, nt ipse sibi pro tntellL et majori securitate Brisacen- 
sem munitionem reservaret, velut opportunam sedem inde ia Palatinatam 
excurrendi. Ut ut sit, hoc certum hanc captivitatem Palatini prsecipuos 
Principes segerrim^ tnlisse, maxime yero Angliarum R^m^ quapropter 
aocepto certo ejus rei nnncio, omnes Gkdlicas naves in portubus sui 
regni retineri jussit, continuoque destinavit, qui Parisios iret, et k Bege 
Galliae causam retentionis sui nepotis inteUigeret. Sed non multo 



ITINERARIUM. 193 

folhlnterjecto tempore omnia dissidia inter Ttramqne coronam certis pactis 
inBacomposita snnt. 

3cr. In Sabandia qnoque Ghillus contra Hispanos magnis yiribns agebat, 

ped: dissidebatque Sabaudica domus capitalibus odiis. Ducissa Gallico 

^rk Prsesidio suam in Ducatum restitutionem fidebat, Princeps Tero Thomaa 

ddi defnncti Ducis Sabaudise frater Germanus, Hispanorum ope fretns, 

mfr Btrenue in Gallos ibat, tunc maxim^, cum Marchionem de Leganes in 

iifi anzilium yenire audisset, Mareschallum Campi Gallum Comitem de 

aj; Harrecourt in oertis angustiis oomprehensum ita constrinxit, ut nisi 

os^ desperat& pugna certaret» effugere nullo modo posset» Quod cum tan- 

!2£! dem Gallicse copise facere conclusissent, eligentes glorios^ potius emori» 

L4: quam desides occumbere. Ad arma igitur certatim conyolant, clausisque 

£ quod aiunt oculis Hispanica agmina csesim punctim, quo impetus fere- 

si * bat, penetrant, atque ita» non tamen sine insigni suorum clade, CTadunt* 

Hac in pugna supra quam scribi possit fortiter se habuit egregius Gral- 

3 lorum Campiductor Harreeourt, qui in prima semper acicy ubi prselium 

£ fenrebat maxime ut Tirum decebat masculnm decertaTit, ac licet pluri- 

; mo8 snorum hoc conflictu perdiderit, ipse nihilominus salTUS cum po« 

r tissimis Oallomm turmis CTasit. Impedimenta omnia Francommy His- 

i panomm prcedse cesserant, instmmenta item bellica partim Hispani 

3 obtinuernnt» curms quoque ipsiusmet Comitis de Harrecourt, quo 

n argentea ejus suppellex Tehebatur Hispanomm fuit spolium : ipse Tero 

cum suis effnsissima fuga Pignorolinm contendit. Hsec Tictoria res 

Hispenas multnm promoTity auxitque animos militis miram quantum, 

adeo ut.Marchio de Leganes Casale obsidere serio decreTerit; quod 

tamen postea ob Taria incidentia impedimenta in commodiora tempora 

differri debuit* 



c c 




CAPUT XLV. 

De Suecorum irruptione in Uhingaviam^ Bingana item obsidione et 
expugnatione per Wimarienses. 

UO eodem tempore Rhingayia per Saedicam irrap- 
tionem miserum in modum subito fait infestata, cam 
enim per totum illam tractam, nisi Mogantise, nulliiin 
iate esset prsesidium Cffisareumy nec Hispanicam extra 
qaod tuendis quibusdam urbibus ac munitionibuB erat 
pernecessariumy nossentque Wimarienses tam subito aliquas copiaa ccm- 
flari aliunde ac illuc deduci non posse; quatuor derepente LegioneB 
CoUaschicam sciHcet, Mbserianam Scoticam, et WiderhokLianam tra- 
jecto Rheno nemine resistente 'induxerunty totamque ita RhingaTiam 
nullo prope negotio occuparnnt. Elabebatur interea abunde satis tem- 
poris antequam Bayaricae copiee ad Spiram Nemetum subsistentes 
advocarentury dabaturque hosti copia ante illorum adyentum quidyis 
eompilandi et eflerendi. Monitae tamen celerrimis equis Mogantia 
dimissisy non diu substiterunt, sed quam mox strato per Rhenum ponte 
navali in citeriorem ripam trajiciunt, ac festinanter per stratam monta- 
nam breyissimo et expeditissimo itinere Moguntiam usque desoendunt, 
nec mor& in hostem animose pergunt ; oum vero ille <minem in Rhin- 
gayiam ingressum selecto miiite contra nostros munivisset, Bavarici 
multo alia consilia iniverunt^ ac iter relicto ordinario aditu ad dextram, 
ne qua prsesidio Wimariensi innotesceret, summo cum silentio flexernut, 
atque per aliam occultam viam alibi ingressum rimati sunt, eam quidem 
hostes dimissis jam sufficientibus copiis etiam prsepedire et obsidere 
parabant, sed serius, nostri enim jam prfleverterant, illasque copias op- 
portuue interceperant ita ut nec nuncius quidem ad hostem redire poeset 
index nostri ingressus. Hac igitur fortun& Bavarici erectiores ultro 
audenter promovent atque in supra memoratas Legiones quatnor invo- 
lant, quas ad extremum dexterrim^ persecati sunt Rudisheimium usque, 



ITINERARtUM. 195 

quo 86 nna cum aliis adjectitiis delectiaqne aliunde militibns sese rece- 
perant, occlnsisqne portis Bavaros exclnserant Non poterant hoc loco 
Bavaricis opportnna deesse media, efiringendi ant didjiciendi obfirmatas 
▼aluasy et hostem intra moenia invadendi, qno in loco de hostilibns co- 
piis Beae itemm manipnli aliqnot Bayaricis dedidemnt, plnres etiam 
mactati snnt, reliqni yero, inter qnos Colonellns unns, omnes pancnlis 
exceptifly qni scaphamm beneficio in nlteriorem Rbeni ripam enatarunt, 
in antiqnnm Bni^m Titie tndndee et Bavarioomm primam ferociam 
propabandi cansa, se recepemnt. In liac irmptione centnm snpra 
qninqnaginta facile interempti snnt, qningenti yero una onm viginti 
eiroiter officiariis in oaptiritatem abrepti, atqne ita denno RhingaTia 
neque ad Honorifl petram (Ehrenfek commnniter nativa Lingrna appel- 
lant) hoste perpnrgataest Cogitabant qnidem Bayari Teloninm Ehren- 
feb Ti impetere, qnoniam yer6 videbant Yice Colonellnm Eckart cnm 
qninqnaginta selectiMimis militibnB sese ad pngnam et defensionem ad 
extremam nsque sangninis gnttam resolyissey distnlerant oppngnationem 
in commodiora tempora: interim sollicite de hostis consiliis quaqua 
▼ersum inquisiyemnt. 

Ut primum Rhingayia per Wimariensem ezercitum occupata est, 
inter prima hoc pmdenter agitandum et dispiciendnm esse putamnt, 
qut firmam istic sedem figerent pedemque fortiter stabilirent : locnm 
igitur aliquem magna cnra disqnisiyemnt, qui yel jam ante natura seu 
arte munitns esset, vel certe aptus in quem muniendi opera collocafetur, 
locus vero esset ejusmodi, cujus opportunitate Rbenus transiri ultro ci- 
troqne posset, in quem finem nusquam conmiodiorem reperemnt quam 
Bingam oppidtmi inprimis iis in partibns firmum, quod cnm necessario 
prffisidio destitui adyersarii exercitus Ducis animadyertemnt, qnam 
maxime ezpedire putamnt nt Director Rosa quam moz copias admo- 
verety que ne fort^ k Bavaricis copiis jam adyentantibns depellerentnr, 
Bumma cum festinatione omnibns viribus ita fortiter pressemnt, ut se 
indigense in deditionem dare concluserint, postquam duplicem hostis 
impetum sustinnissent et itemm itemmque hostilia arma strenue repn- 
lissent Hic qui animoslores erant inter obsessos in arcem editiore coUe 
conspicuam sese subtrazemnt, in quam quoque hostis vires et arma ez- 
emity et non multo post, cum de Bavaromm succursu propugnantes 



196 ITINERARIUM. 

essent ignari, in potegtatem suam redegit. Dici vix potest qnaiitas k 
vino et framento in oppido hoc apparatus repertiui fuerit, cum illac tota 
prope Rbingavia et circnm vicina loca Yineamm agrommque opes Telut 
in tutum non multo ante contulissent. 

Simili fere modo, imo sine viribus et sauguine Oppenbeimium Suedica 
arma admisit. Enim vero cum perezigua Hispanorum turma in preeai- 
dio ante bic ezcubans yidissety se adventantibus Wimariensium copiis 
imparem esse, nec reprimendis hostilibus viribus sufficientem, subito 
panico metn exanimis in tutiora se loca recepit, destituitque una cam 
arce oppidum omni milite nudum : unde non fuit difficile patulis portis 
hosti introire. Reducto porro in potestatem Oppenheimio Fortaliciom 
quoque ez ulteriore Rheni parte olim erectum quam moz insederunt ope 
navigiorum quse nuper quidem aquis submersa fuerant sed proditorum 
inditio detecta et iterum eztracta : hoc fortalicium licet hostes hinc inde 
dirutum pro sua seouritate reparare decrevissenty non potuerunt tamea 
ob adrentantes Bavaricas copias, de quibus ubi certiores ab ezploratori- 
bns ftterant redditi, relictis istic duobus tormentis bellicis, moz ad op- 
pidum h regione situm redierunt; iu quo Comes de Witgenstein cum 
Suedicis Oallieisqae copiis nonnullis substitit, emisitque de suis qui 
circum jacentia oppida diriperent yiasque infestarent ad ipsas fere Cra- 
cenaeensium portas : hi ipsi quoqae non multo post subsidio sociorum 
aliunde aecedentium civitatem Alcey Wimariis subjecerunt 

HflBC dum geruntur isthicy Colonellus Baumberger in Philippebnr« 
gensi munitione commendans, miles imprimis vigilans et serius, per 
certos indices intelligit Wimarienses multam pulveris tormentarii vim, 
bellica quoque tormenta aliumque apparatum militarem non procul 
Germersheimio cum in fnga isthinc avehere defectu equoram et curmum 
non possent, infiNlisse, itaqne cum de loco indicis ezaminasset, certaqoe 
signa cognoyisset, moz emisit qni effoderent denuo : reperemnt hi tor- 
mentamajora bellicaquinque omnino^ quorum unum prsferebat insignia 
Wirtenbergensis Ducis, duo Sazonis Wimariensis, reliqua Electoris 
Sazonise : multum item instractum bellicum, quie omnia in Castrum 
Philippi invehi quam primum curavit. 

Bavari inter h»c non feriantur inferins : aggrediuntur enim TeloDinm 



ITINERARIUM. 197 

£lireiife]Beii8e de qao snpra diximnSy onmqne hoetis se istic acriter de- 
fenderet, summa admota yi ita sabito premant, ut hoBtes de deditioiie 
cogitare ceperiiity ne forte oppngnantiam furore intercepti vitam cum 
armis ponere inviti cogerentar. Hoc loco Benritia Bavarica post dedi- 
tionem altro sasceperant qainqaaginta milites gregarii, yexillifer prae- 
terea nnas, cam qaataor officiariis aliis» Manebat vero etiam tanc in 
Wimariensiam potestate Cracenacamy Bingai Baccharacam, et Castel- 
lanniom, qufle Bavari alio avocati oam apparatam bellicam Bafficientem 
oppngnationi non haberent in hoetili mana tantisper relinqoere ooacti 
annt ; ad alia tamen loca qo» hostis tenebat, ac abi majori apparata 
opna non erat, animam et arma adjeceranty ex qnibas hostem haad 
difficnlter expnlerant. 

la Rhingayi» occapation6 Wimariis facta» tarris qaoqae in Rheno 
sita, qoam k maribas immemorabili ab hinc tempore accol» appella- 
ronty insessa est» eam hoo qnoqae tempore deserere ooacti sant, in qao* 
ram stationem yiceni qaatemi desaltorii ex Bayaricis copiis ana cam 
locomtenente saccesserant, hoo fere modo* Dicti desnltorii cam sao 
locamtenente dnas scaphas inscendenmty snmmoqae cam silentio ad 
tnrrim sapra dictam appalerant, appositisqae soalis qaas secam advex- 
erant, globos igniferos, qaos k forma malorum granatoram appellant, 
solphirato polyere et ferro foetos, per fenestram, ad qoam Saedici re« 
missiores excabias agebant, injecerant, adeoqae Wimarios improvisa 
globOTom Ti perterraerant, at impatientes alterioris morae mox deditio* 
nem facere sponderent, vitam nnicam salvam paciscentes, 

Cfletemm memorabilis est qae de hac tarre passim circamfertar his- 
toria, qaam qaia ad mores condacere et Titia taxare video, fide qaa ao- 
cepi adscribo. Aiant ante plascalos annos prsecipase aactoritatis viram 
qaendam Mognntinensem Tixisse Hattonem nomine, hominem insigniter 
in egenos et paaperes immitem, qai cam aliqaando totam patriam samma 
pressam inopia conspicatns esset, frumenta avaroram more compressit. 
Com Tero examina mendicorum Tentris importanitate adigente, ejas 
freqoenter fbres adirent, et miserabilibas ejalatibas aares inhamanaB 
ferirent, non sastinait tot mendicabaloram stipem rogantiam clamores • 
mminm igitar, sed cradele et abominandom malo lemediam oommen^ 



188 ITINERARIUM. 

fidei mal^ feriatis nebulonibus, sed cnm Hispano milite, hoc est ciiid 
maBcnlo et fideli sno Regi pecto^, quod qmdem, si fieri poeset, plnii* 
bus mortibna yitam potius prodigere paratum essetquam gloriam infimii 
nota Hispano sanguini aspersam, confundere. Auderent modo Franci 
imperterrite incurrere, fore qui yim virtute reprimerent, his nec aliis 
dictis Tympanotribam remisit. Hoc fastu in furias prope acti GaUi Tix 
se continelMmt quin in moenia exsilirent, hominemque gloriosum diti 
Bublimem victimam immolarent» sed saltus erat altior quam quem Gralli- 
cum robur emetiretur, itaque pro yerbis verbera reponere parant, oppi- 
dumque acrius infestant, tormentis quoque muros multo tempore sine 
intermissione validissime concntiunt, queis pnesidiarii animose respon- 
denty aggeres quoqne dirutos reparant, muros rariis impedimentis re- 
staurant, terram &numque perforatis moeniis objiciunt, noya insnper 
munimenta majoris securitatis causa excitant Quidhic agerent Gkdli? 
recedere ipsis probrosum erat nulla re laudabiliter gesta, ultra qnid 
machinari gloriosum quidem, sed yita et plurimo sanguine preciosnm, 
mazime cum obstinatos viderent animos Hispanomm pro urbis defen- 
sione vitam et sanguinem pacisci : maluerunt tandem mori omnes potins, 
quam tantis cladibus fortissimorum Yirorum fi^ti fatalem expngna- 
tionem post tantos labores infecto n^otio derelinquere; Rem itaque 
cuniculis pertentare i^grediuntury in quem finem, inmianem terne 
hiatum effodiunt, in qnem pro egesta terra pulyerem Pjrium sufficiunt, 
quo non multo post obstmctis meatibus succenso non poenitenda opera 
maximam muri partem diqiciunt, ac quam mox noYO ardore in mcenia 
iDcurrunt, ac undiquaque strenue defendentes propugnantesque Gallico 
furore invadunt tormentis interim utrimque tam scevum in modum 
personantibus, ut totus iste tractus quaque late patens evertendus omnino 
videretnr. Paulo tamen post, cum Qallis agminatim cesis alii semper 
aliique suocederent, Prsesidiarii verb intra urbem sensim minnerentnr, 
nullo interim subsidio reliquo^ quod conclamatse urbi succurreret, non 
putarunt Hispani ultra pmdenter tot hostibus esse pauculos milites te- 
mere objiciendos, stationem igitur primam desemnt, ac per angiportum 
in noYum fortalitium euituntur, ut inde coUectis cum sociis viribus 
pugnam renovarent, sed et hic k catervis Gallorum circumsepti sunt, 



ITINERARIUM. 189 

cumqiie effiigio nullus amplius pateret ezitus, armay qnod sensatos mi- 
lites decety posuerunt» ne qua fort^ vitam et sanguinem temere prode- 
gisBe arguerentur; itaque voluntati Oallorum sese reluctante quidem 
animo permiserunt, solius vitSB incolumitatlm sequentibus conditionibus 
paciscentes. 

I. Ut Prsesidiarius miles absque sarcinis et armis solo bacillo candido 
instructus urbe excederet 

II. Ut Gubematori et officiatis liberum esset lateralibus se aocingere 
armisy sed juxta Perilliistris Principb Condsei yictoriosi Ducis arbitra- 
tum in custodia et yinculis remanerent. 

III. Ut flBgrientes sicut et mulieres, aliique ezcessuri, securi- sine 
dolo malo k Oallis Perpignianum cum salvo oonductu dimitterentur : 
oaverent¥er6y ne contra pacta uUas occultas sarcinas quascunque demum 
secum asportarent. 

Cpnditionibus hisce utrimque subscripserunt, ex parte quidem Ticto- 
riosorum Gkdlorum Duz Henricus BourboniuSy ex Hispanorum vero 
yieta catenra Don Micbael Laurentius Bravo urbis paulo ante Ouber- 
nator. 

Nec multo post sanguinolenta pugna in mari quoque inter Hispanos 
et HoIIandos certatum est, multo HoUandorum emolumento, per exiguo 
vero Hispanorum commodo. Certamen autem apud Durones Anglorum 
contigit classi HoUandicee praeerat Martinus Herpertus Tromp vir ma- 
joris audaciffi quam animi, qui ex improviso in adversariam Hispanorum 
classem irruit, ac tam constante ac pertinace pugna decertavit, ut prius 
pnlvis tormentarius plumbeique globuli onerandis cati^ultis quam pras- 
liandi ardor ipsum deficerent, coactusque postea sit Caleto de&ctum 
armamentarii supplere. Classis Hispana, qusB fere majoribus Oalleoni- 
bus, ut vocant» constabat, adversa ventorum vi k Dunkirchano portu 
prohibebatur, unde ad Duynensem divertere quoad tempestas desae- 
viissety mitiorque aura carbasa dignaretur, debebat, sed nec istic tuta 
ab infestatione HoUandorum substitit, varie enim sparsa est ita ut pau- 
cuIflB naves ventorum impetum eluctatse, Dunkircham tandem cladis 
nuncisB segre appulerunt, quAB ad quatuor Hispanorum milUa selectorum 
mUitum secum ducebant, ad quos inspiciendos Cardinalis Infans His- 



190 ITINERARIUM. 

ptt&iflB et Bdgii AdminiBtrstor se ifltiio contiilit: pagna hsBC maritinui 
ab hora ante meridiem sexta ezordiimi sompeit, atque ad horam uaqiie 
quartam poet meridianam se extendit : Qtrimqne yero tanta contentione 
Aiit pngnatnm, nt yix dici credive possit. HoUandorom consilia jnTar 
bat densiasima nebula, cnjuB ministerio non opinantes, nec ad pngnam 
disporitos repente adorti sont, ita^nt qaid reram ageretar Hispani nes» 
cirent, majoresqne Hollandonim impetentiam Yires quam erant rati, 
snbito anchoras cnltris inciderenty ac profogere in tntom frostra cona- 
rentnr, qnandoqnidem Hollandi ita soam classem ordinarant, ut in 
semilun» formam extenderent, atqne ita Hispanos complecterentur, nt 
segre sine clade elabi possent; ac lioet pleroqne Hispanoram naTea 
mascnla sna yirtnte salvflB eTaserint, multo tamen danmo, mtyoreqne 
periculo ipsis hfloc fiiga stetit. Proregis Neapolitani navis inter cfleteraa 
primam fortitadinis et animi yere Martii laadem talit» siqnidem ex ea 
tam viriliter pugnatam est, ut prscipui HoUandomm naucleii inde 
▼ulnerati tmcidatiqne sint Nec sane multum profeoissenty nisi {nce, 
resin&, stupa aliaque materia fiicile combustibili oppIetiB nayes et aooen* 
sse uncinis ferreis tam fortiter appactse essent, nt dissolvi inde nullo raodo 
possenty unde ftctum ut suo igne iUam ipsam qnoque acoenderant, ana- 
que pulyerem tormentariumy cujus yiolentia horrendo cum sonita in 
aera tanta vi eyolavit, nt calamo describi nequeat. De hac yictoria in 
HoIIandia Seelandia ac alibi magnifice triumphatam est, qua tormento- 
rum majomm bellicorum exoneratione, qua ignium festivomm sucoen- 
sione, qua festi carminis modulatione. Cum tamen Hispani non mag- 
nopere senserint suam cladem» assneti magno animo dolorem suppriniere^ 
ac de opportunis mediis se vindicandi matare consoltarey quse qnidem 
ipsis nusquam deerunt, nisi Hellandi sais rebus soUicite advigilent. 




CAPUT XLIV, 

Francorum Rex petit sibi dari Brisacum : Intercipit Palatinum 
Comitem Seniorem ex Anglia per Gallias in Germaniam ten- 
dentem. 

MORTE Yinarieiisium Dacis Bernardi, Brisacnm ad- 
huc tenebatur k Confcederatis Coronffi Snedicae Dnci* 
bnsy qnibus ezercituB curam commiBsam esse superius 
diximus. Eam vero munitionem cum suo instituto 
omnino commodam, imo per quam necessariam videret 
Rex GMliSy nullum non lapidem moTebat, ut omnimodam in suas 
manus deditionem k directoribus Wimariensis militise independenter 
exprimerety unde obices omnes indefesso labore removet, arietes contra 
potentissimoB adhibet animis possessorum ezpugnandis, in quem finem 
immanem pecunise summam Yinariensi exercitui solvendam misit. Cum 
Tcro etiam tnnc res procederet lentius, quam Rex vellety merito suspi- 
oari eepit ad huo superesse obstaeulum, quod omni conatu inquirendum 
et amoliendum putayit 

Agebat tunc forte in Anglia Princeps Palatinus Carolus Ludovicus 
Frideriei o)im in Csesarem rebellisy et aliils peste extinctiy senior filius 
yariomm negotiorum causa, reditumque parabat in Oermaniam» ut cum 
Imperio (quod tunc pkne credebatur) preeficeretur, loco defuncti Ducis 
Bemardi» Vinariensibus reliquiis. £t licet portus Anglise omnes ad 
ipsum octiduum clausi manserint, ita ut nulli ingredi egredive fas esset, 
ne qua Principis discessus ex Anglia cuipiam innotesceret, non potuit 
tamen hoc iter ita celari, quin ad Legatum Francicum Londini residen- 
tem certis amicorom litteris quam citissimis nunciis deferretur, qui non 
rainus propere quam primum suum Segem commonefecit. Hic clam 
omnibuB Commendantibus ac Prsefectis urbium per suas provincias serio 
imperaYit, ut diligenti cura attenderent, ne qua per GkJIias iturus Comes 
Palatinus libere evaderet» sed suaviter detineretur, quoad ad Regem de 
ejus prtesentia relatum esset. 



192 ITINERARIUM. 

Hls ita dispositis, destinarat fort^ dictas Palatinns iter gaoin Molinas 
dirigere, cum de accessu ejus monetur urbis Oubematory quem praesen- 
tem honoris causa adit, jubetque nomine sui Regis tantisper istic snb- 
sistere, quoad Parisios de ejus adYentu nunciatum esset : redit expedituB 
cursor, qui in arcem melioris custodisB causa deducendum esse Princi- 
pem nunciaty donec cum sufficiente comitatu in tutiora loca deduci 
posset: nec multo post ad stmt ducenti equites h Francica militia 
selectissimi, qui Comitem Palatinum ad arcem in nemore Yincennensi 
sitam, ad honestam custodiam comitarentur, omnesque litteras aliave 
scripta quae secum ferret, (inter qu» cambiales litterse pro Duoentis 
millibus Francorum repertae sunt, ali» item Anglorum Regis Palatino 
pollicentis dena Scotorum et Anglorum militum millia, alis adhuc^ 
quibus jubebatur quantocius adventare in Germaniam et se cum Hassicis 
Coningsmaricisque copiis conjungere) eriperent. Quffi om&ia non aine 
acerbo Palatini Principis stomacho peracta sunt. 

Causa captiTitatiB prsetensa hsec est, quod sine pnevio ad Regeni 
nuncio Gallias pertransire tacit^ ausus esset, quod quidem signum esset» 
exploratorii animi, aut cum aliquo Regni primate conspirationis. Si 
enim aliter transire voluisset Galliam? cur inscio rege ? cur tecte ? cur 
non apert^ ? ut ipsi saltem debitus honor ezhiberi ab officiosis Oallis 
potuisset : probabilior causa hsec videtur. Quod ad GraUiamm Regem 
certis rumoribus delatum esset Principem Palatinum Imperio Romano 
reconciliari yoluissey atque ut jbciliorem haberet ad Imperatorem acces- 
sum» Brisacensem munitionem cui ipse, ceu Vinariensium fiitunis Qe^ 
neralisy quibus mox prseficiendus dicebatur, Csesari restituere. Sed 
argutorum yirorum sententia fuit, eam solam fuisse causam, quod me- 
tueret Rex Francise si Palatinus cum potestate Wimarico exercitui 
prseficeretur, fore, ut ipse sibi pro tuteli et majori securitate Brisacen- 
sem munitionem reservarety Telut opportunam sedem inde in Palatinatum 
excurrendi. Ut ut sit, hoc certum hanc captivitatem Palatini praecipnos 
Principes segerrim^ tuUsse, maxime yero Angliarum Regem, quapropter 
accepto certo ejus rei nuncio, omnes GkJIicas naves in portubus sui 
regni retineri jussit, continuoque destinavit, qui Parisios iret, et k Rege 
Gallise causam retentionis sui nepotis intelligeret. Sed non multo 



ITINERARIUM. 193 

interjecto tempore omnia dissidia inter ytramque coronam certis pactb 
composita sont. 

In Sabaudia qnoque Gkillas cootra Hispanos magnis viribus agebat, 
dissidebatque Sabaudica domus capitalibus odiis. Ducissa Oallico 
Preesidio suam in Ducatum restitutionem fidebat, Princeps vero Tbomas 
defhncti Ducis Sabaudise frater Oermanus, Hispanorum ope firetus, 
strenue in Oallos ibat, tunc maxim^, cum Marchionem de Leganes in 
anxiiium venire audisset, Mareschallum Campi Oallum Comitem de 
Harrecourt in certis angustiis comprehensum ita constrinxit, nt nisi 
de8perat& pugna certaret, effugere nuUo modo posset. Quod cum tan* 
dem Oallicse copisB facere conclusissent^ eligentes glorios^ potius emori, 
quam dendes occumbere. Ad arma igitur certatim convolant, clausisque 
quod aiunt oculis Hispanica agmina csesim punctim, quo impetus fere- 
bat, penetrant, atque ita, non tamen sine insigni suorum clade» evadunt* 
Hac in pugna supra quam scribi possit fortiter se habuit egregius Oal- 
lorum Campiductor Harrecourt, qui in prima semper acie, ubi prselium 
fervebat maxime ut virum decebat masculum decertavit» ac licet pluri- 
mos suorum hoc conflictu perdiderit, ipse nihilominus salvus cum po* 
tissimis Oallorum turmis evasit. Impedimenta omnia Francorum, His- 
panomm prsedse cesserunt, instrumenta item bellica partim Hispani 
obtinuerunty curms quoque ipsiusmet Comitis de Harrecourt, quo 
argentea ejus suppellex yehebatur Hispanorum fuit spolium : ipse vero 
cum suis effusissima fiiga Pignorolium contendit. Hsec victoria res 
Hispanas multum promovit, auxitque animos militis mirum quantumy 
adeo ut Marchio de Leganes Casale obsidere serio decreverit; quod 
tamen postea ob varia incidentia impedimenta in commodiora tempora 
diflkrri debuit* 



c c 




CAPUT XLV. 

De Suecorum irruptione in 'Rhingaviam^ Bingana item obsidione et 
expugnatione per Wimarienses, 

UO eodem tempore Rhingavia per Suedicam imip- 
tionem miseram in modum subito fait infestata, cam 
enim per totam lUam tractam, nisi Mogantiae, nallum 
^ScN^ C^ ^**® ®^^ prttsidiam Ceesaream, nec Hispanicam eztra 
*'0^^^^''^^^*2^w quod taendis qaibasdam arbibas ac manitionibas erat 
pernecessarium, nossentqae Wimarienses tam sabito aliquas copias can- 
flari aliande ac illac dedaci non posse; qnataor derepente LegioneB 
Collascbicam scilicet, Moserianam Scoticam, et Widerholdianam tra- 
jecto Rheno nemine resistente 'induxerant, totamqne ita RhingaTiam 
nuUo prope negotio occaparant. Elabebatar interea abunde satis tem- 
poris antequam Bayaricae copiee ad Spiram Nemetam sabsistentes 
advocarentur, dabatarque hosti copia ante illomm adventam quidvis 
eompilandi et eflerendi. Monitas tamen celerrimis equis Mogantia 
dimissisy non diu substiterunt, sed quam mox strato per Rhenam ponte 
navali in citeriorem ripam trajiciunt, ac festinanter per stratam monta- 
nam brevissimo et expeditissimo itinere Mogantiam usque desoendunt, 
nec mor& in hostem animose pergunt ; cum vero ille omnem in Rhin- 
gaviam ingressum selecto milite contra nostros munivisset, Bavarici 
multo alia consilia iniverant, ac iter relicto ordinario aditu ad dextram, 
ne qua prsesidio Wiraariensi innotesceret, summo cum silentio flexeruut, 
atque per aliam occultam viam alibi ingressum rimati sant, eam quidem 
hostes dimissis jam sufficientibus copiis etiam prsepedire et obsidere 
parabant, sed serius, nostri enim jam prseverterant, illasque copias op- 
portnne interceperant ita ut nec nuncius qnidem ad hostem redire posset 
iudex nostri ingressus. Hac igitur fortun& Bavarici erectiores ultro 
audenter promovent atque in supra memoratas Legiones quatuor invo- 
lant, quas ad extremum dexterrim^ persecuti sunt Radisheimium usque, 



ITINERARIUM. 195 

qao se nna cum aliiB &djectitii8 delectiaqne aliunde militibns sese rece- 
perant, occlnsisqne portis Bayaros ezclnserant Non poterant hoc loco 
BavariciB opportnna deesBe media, efiringendi ant diBJiciendi obfirmatas 
valnas, et hostem intra moenia invadendi, qno in loco de hostilibns co- 
piifl sese itemm manipnli aliqnot BayariciB dedidemnt, plnres etiam 
mactati snnt, reliqni yero, inter qnos Colonellns unns, onmes pancnlis 
exoeptisy qni scaphamm beneficio in nlteriorem Rheni ripam enatarnnt, 
in antiqanm Bnrgom yitie taendsB et Bavaricomm primam ferociam 
pn^olsandi cansa, se recepemnt. In liac irraptione centnm supra 
qninqnaginta fiicile interempti snnt, qningenti yero nna onm yiginti 
ciroiter officiariis in captiyitatem abrepti, atqne ita denno Rhingayia 
osqne ad Honoris petram (Ehrenfels commaniter natiya langrna appel- 
lant) hoste perpargataest Cogitabant qnidem Bayari Telonium Ehren- 
fds yi impetere, qnom'am yer6 yidebant Vioe Colonellnm Eokart cnm 
qninqaaginta selectissimis militibas sese ad pngnam et defensionem ad 
eztrenmm nsqne sangninis gattam resolvisse, distalerant oppngnationem 
in commodiora tempora: interim soUicite de hostis consiliis qnaqaa 
yersam inqnisiyerant. 

Ut primam Rhingayia per Wimariensem ezercitam occapata esty 
inter prima hoc pradenter agitandnm et dispiciendnm esBe pntarant, 
qnt firmam istic sedem figerent pedemqne fortiter stabilirent : locam 
igitar aliqaem magna oora disqaisiyerant, qni yel jam ante natnra sen 
arte mnnitns essety yel oerte aptns in qnem maniendi opera coUocaretnr, 
locns yero esset ejnsmodi, cnjns opportnnitate Rhenns transiri nltro ci- 
troqae poBset, in qnem finem nnsqnam commodiorem reperernnt qnam 
Bingam qipidam inprimis iis in partibns firmnm, qnod cnm necesBario 
prffisidio destitai adyersarii ezercitas DaciB animadyerterant, qnam 
maiime expedire patarant at Director Rosa qaam moz copias admo- 
yerety qae ne fort^ k Bavaricis copiis jam adyentantibns depellerentnr, 
samma cam festinatione omnibas yiribus ita fortiter pressenmt, nt se 
indigenBB in deditionem dare conclnserint, postquam dnplicem hostis 
impetam sastinnissent et iteram iteramqne hostilia arma strenne repn- 
IiBsent Hic qni animosiores erant inter obsessos in arcem editiore colle 
conspicoam sese sabtrazeronty in qnam quoqae hostis yires et arma ez- 
eraity et non mnlto post, cnm de Bayarornm saccarsa propagnantes 



196 ITINERARIUM. 

essent ignari» in potestatem suam redegit Dici viz potest qaantus k 
vino et framento in oppido hoc apparatas repertas faerit, cam illuc tota 
prope Rhingavia et circam vicina loca Yineamm agrorumque opes velut 
in tutum non mnlto ante contuliBsent. 

Simili fere modo, imo sine viribus et saugnine Oppenheimium Suedica 
arma admisit. Enim vero cum perezigua Hispanorum turma in prsesi- 
dio ante hic ezcubans vidisaet, se adventantibus Wimariensium copiis 
imparem esse, nec reprimendis hostilibus viribus sufficientem, subito 
panico metu ezanimis in tutiora se loca recepit, destituitque una com 
arce oppidum omni milite nudum : nnde non fidt difficile patulis portis 
hosti introire. Reducto porro in potestatem Oppenheimio Fortaliciam 
quoque ez ulteriore Rbeni parte olim erectum quam moz insederunt ope 
navigiorum quae nuper quidem aquis submersa fuerant sed proditoram 
inditio detecta et iterum eztracta : hoc fortalicium licet hostes hinc inde 
dirutnm pro sua seouritate reparare decrevissent, non potuerunt tamen 
ob adrentantes Bavaricas copias, de quibus ubi certiores ab ezploratori- 
btts faemnt redditi, relictis istic duobus tormentis bellicis, moz ad op* 
pidum h regione sitnm redierunt; in quo Comes de Witgenstein cum 
Suedicis Oallieisqme copiis nonnullis substitit, emisitqae de suis qui 
circum jacentia oppida diriperent viasque infestarent ad ipsas fere Cru- 
eenaeensinm portas: hi ipsi quoque non multo post subsidio sociomm 
aliunde aecedentium civitatem Alcey Wimariis subjeoerunt 

Hsec dum gerantur isthic, Colonellus Baumberger in Philippelmr» 
gensi munitione commendansy miles imprimis vigilans et serius, per 
certos indices intelligit Wimarienses multam pulveris tormentarii vim» 
bellica quoque tormenta aliumque apparatum militarem non procnl 
Germersheimio cum in f nga istfainc avehere defectu equoram et curraum 
non possent, infbdisse^ itaque cum de loco indicis ezaminasset, certaque 
signa cognovisset, moz emisit qui effi>derent denuo : repererant hi tor- 
menta majora bellica quinque omnino^ quoram unum prsferebat inaignia 
Wirtenbergensis Ducis, duo Sazonis Wimariensis, reliqua Electoris 
Sazonise: multum item instractum beUicum, qase omnia in Castram 
Philippi invehi quam primum curavit. 

Bavari inter h»c non feriantur inferias : aggrediuntur enim Telonium 



ITINERARIUM. 197 

ISireiiftbeiiBe de qno supra diximiis, cnmque hoetis se istic acriter de- 
fenderet, snmma admota vi ita sabito premant, at hoBtes de deditione 
cc^tare ceperint, ne forte oppngnantiam furore intercepti vitam cam 
armis ponere inyiti cogerentar. Hoc loco serritia Bavarica post dedi- 
tionem nltro sasceperant qainqaaginta milites gregarii, yezillifer prae- 
terea nnas, cam qaataor officiariis aliis* Manebat vero etiam tanc in 
Wimariensiam potestate Cracenacamy Bingai Baccharacam, et Castel- 
lanniomy qase Bavari alio ayocati cam apparatam bellicam safficientem 
oppngnationi non haberent in hostili mana tantisper relinqoere coacti 
snnt; ad alia tamen loca qo» hoetis tenebat, ac abi majori apparata 
opns non erat, animnm et arma adjeceranty ex qaibas hoetem haad 
difficnlter expnlerant. 

In Rhingayiffi occnpation6 WimariiB facta» tnrris qaoqae in Rheno 
sita, qoam k maribos immemorabili ab hino tempore accol» appella- 
mnt, insessa est, eam hoo qnoqae tempore deserere ooacti sant, in qno* 
rnm stationem yiceni qnaterni desaltorii ex Bavaricis copiis nna cnm 
locamtenente saccesseranty hoc fere modo* Dicti desaltorii cam sao 
locamtenente daas scaphas inscendernnt, snmmoqae cam silentio ad 
tnrrim snpra diotam appalerunt, appositisqae scalis qaas secom adyex- 
erant, globos igniferos» qnos k forma maloram granatoram appellant, 
salphirato palvere et ferro fistoSy per fenestram, ad qoam Snedici re* 
missiores excabias agebant, injecerant, adeoqae Wimarios improvisa 
globoram Ti perterraerant, at impatientes nlterioris mor» mox deditio* 
nem facere sponderent» yitam nnicam salyam paciscentes* 

Cfleteram memorabilis est qae de hac tarre passim circamfertar his- 
toria, qaam qaia ad mores condacere et yitia taxare video, fide qaa ao- 
cepi adscribo. Aiant ante plascolos annos prsecipaae aactoritatis yiram 
qaendam Mogantinensem yixisse Hattonem nomine, hominem insigniter 
in egenos et panperes immitem, qni cam aliqaando totam patriam samma 
pressam inopia consptcatas esset, frumenta avaroram more compressit. 
Cam yero examina mendicoram yentris importanitate adigente, ejas 
fireqaenter fores adirent, et miserabilibns ejalatibas aares inhomanas 
ferirent, non sastinnit tot mendicabaloram stipem rogantiam clamores • 
PTimiiffti igitar, sed cradele et abominandom malo remediam oommen^ 



198 ITINERARIUM. 

tuB est CuniTit pasnm per totam lat^ patriam ▼ulgari» se opimam 
mendicb omnibiiB erogatamm eleemosjnam» locamqne designavit in 
quo qoisqaiB ^ret cbnvenirety hortenm immane vastnm quod plurimos 
caperet hominesy in hoc condndi volnit qnotqnot snfle egentisB opitnla* 
turi venerant, ac mox circnm aocendi lucnlentnm incendinmy & qno 
nnlli dabatnr effngii locnB, ant liber diBcedendi ezitns. Hio ciun pan* 
latim panperculorom turba ex omni sexn et letate incalescerefy atqne 
nstulantem ignis ssTitiem persentisceret, in lamentabilem ac miserandum 
ernpit ejnlatum, debebat tam tristis oonclamatio yel sazo durio» cemol* 
livisse prascordia, cum immitissimus homo nihilo mitior ferociit amplins, 
et ridenti similis ait circumiiisaD multitudini, ecce ut minutarimity ut 
pipiunt musculi isti nostris panibus adeo ante hac insidiosi. Non tnlit 
tantam saeyiciam justissimus soelerum ultor, et panpernm mitisaimus 
Patronns, optimus Deus, qui mox murium examina in Hattonem 
crndditate ipsa cradeliorem exasperavit, qusB tam yigilem, quam somno 
sopitum importune infestarent, cumque ipse omnia media aTertendsB 
plagflB frnstra adhibuiss^t» constitnit tandem hano tnrrim in Rheni medio 
erigere, ut yel sic aquaram circumluvie esset k rodente muriam exercitu 
secnruSy sed et huc quoque Tindex Deus aperuit animalculis nataodo 
yiam, ubi hominem ferocissimum velut dato signo agminatim inyasemnt, 
ac in Dei fratres impium justo Dei Judicio deyorarnnt. Non ^pnoro 
Historiam hanc refutari k Doctissimo viro Serrarioy et cen fe b nl a Tn 
explodi, quidquid ipse dicat, ego saltem opinor k veritate fiictnm hoc 
non omnino abluderey nolim tamen niti contra auctoritatem tanti Doc* 
torisi in medio itaque relinquo, mclque totum ad peritiores refero. 

Rebus tam feliciter k partibns Bavaricis snccedentibus, Wimarienses 
copisB cum se aliquantisper in inferiore Palatinatu et districtu Mognn- 
tinensi retbuissent, ulterius hisce in partibus subsistere minime tntom 
existimarant» quare mature initis consiliis rebusque examinatis in Trevi- 
renses fines sese subtrahere, et ad Mosellam copias traduceie connisi 
sunt, sperantes saltem istis in locis firmam et secnram sedem figere : 
relictis itaque in tutioribns locis prsBsidio castra morent. De quo hos- 
tium proposito ut primnm supremQS vigSiis Pnefectus Becquius certior 
est fiu^tus Hispanicas tnrmas sibi subditas tam equitum quam peditum 



ITINERARIUM. 199 

id miiim intendere sollicite voliiit, nt ne ex improriso obraerentnr cnjns 
rei deyitandas cansa consnltissimnm fore pntavit, hoBtilibns copiis, ante 
81188 objicere, qnam nlterins promoverent ; ideoqne nna cnm militibns 
delectoB patris triarios rnsticoeqne qnoe eogere snbito poterat convenire 
JQSBit, conjnnctisqne viribns hoeti seee objicere, et si qna occasio ferret 
retro peUere, prsecipnoe qnoqne tranritas sen passns patris mnnirey atqne 
de&ndere. 

£rat tnno forte Angnsts Treviromm Serenissimns Lotbaringise Dqz 
Carolns» nna cnm Prsedicto vigiliis Pnefecto Barone de Beqq, qni 
<nxmem operam stndinm laborem in id impendemnt, nt ne Mosellanna 
Tractos aliqnid detrimenti ab hoste pateretnr. His non obstantibns 
Wimarienses nihilominns fortiter andacterqne progressi snnt, et variis 
in locii Salvas Qoardias nt vocant ezcnbare in nostros serio volnemnt ; 
et lioet k Trevirensibus hinc inde ssspinscnle interciperentnr, Sanctnm 
tamen Wendielinnm impetere nou dubitarunt, qnem locum die integro 
majoribus tormentis quatere sunt ausi, sed quoniam in nrbe prsesidium 
erat bob tam forte qnam animosnm, hoetis impetns repressit fortiter non 
aine mdtorum sangnine et morte. Dno hic tormenta bellica cum hoeti 
vi pnlveris tormentarii eversa essent) infecta re cedere inde debuit, 
mazime qnia jam relatum eraty omnes Hispanicas copias una cnm tor- 
mentis majoribns Treviri esse ezpeditas et in procinctu nt irent obsidio* 
nem solntnne. Non tamen ideo omnino quievere hostes, qnin Cellam 
ad Moeellam situm oppidum aggrediuntnr^ sed nec hic qnidqnam pro- 
feoemnt, similiterqne cnm damno repnlsi sunt, defendebat namque eum 
locum ezimius Duz sen Colonellns loannes Beer k Laer cnjus animo- 
sitas passim erat notissima. Ita igitnr MosellsB tractum Hispani Con- 
finentiam usqne mnnivemnt, nt Snecis nnspiam fieret transenndi fiicnltasy 
et licet Bemcastellum et Castellaunum ez citeriore ripa intercepissent» 
nnsqnam tamen in nlteriorem ripam enavigare qnantumcnnqne labora* 
rent) ausi sunt, vigilem Hispanomm fortitudinem veriti. Itaqne se 
tandem retroverterunt, et cnm alio movisse Bavaricas copias intellezia* 
sent non procul Bing& naviculis temere et tumultuario opere compagi- 
natiB transitum moliti simty ac feliciter nemine resistente obtinuemnt. 




CAPUT XLVI. 

Felicia auspicia Serenissimi Archiducis Leopoldi Gulielmi contra 

Suecos. 

USTRATO exercitn Csesareo et anam in locmn coBctOf 
nil potioB cnravit Serenissimos Archidux Iieopoldas 
Galielmnsy G^neraliflsimas Imperatoriamin copiamm, 
qaam at omnia rect^ ad iter disponerentor, ne qnid 
foret qaando hostem impetere necessarinm esset^ qnod 
moram nostris militibns injiceret, sen pagnando sen hoetem perseqaendo. 
Eaqne propter cam Dactores ezercitas impnmis yiderent aqnas tr&jici' 
endas snbinde fore, ne qoa navigia opportnno loco et tempore defierent, 
snggesseranty nt malt® levioris operis CTmbce pararentur, qase corribas 
injectfle, cnm alia manitione ezercitnm qaoqao iret seqnerentary naatK 
qaoqae periti scaphis adjancti snnt, qnoram opera abi usos foret eseet 
prompta et ezpedita : pons qaoqae non minos elegans quam artificioeas 
cara fabrili perfectas est opere et artificio sane nnnqnam ante hoc yiBO, 
qno flamen sabito stemi poeset, si qaando eqnitatas esset transmittendus, 
saza etiam ingentia, cam ferreis ansis navali sapellectili adjacebanty 
qas in defectn anchorarnm yices snbirent Hsec omnia et si moltoram 
snmptaam essent, perezignas tamen postmodnm eoram fiiit nsos. 

Sezto decimo lannarii Proceres omniam Bohemise ordinnm Comitia 
indiz^rnnt in aola regia Pragensi, in qnibas disqairendum erat, unde 
tanto militi res neoessarise ad iter petendse essent, qaidve, qaantnm ad 
personam Serenissimi Archidacis, procarandnm? His conclnsis oltimo 
demnm lannarii die per yarias ambages Praga Onttenbergam optimo 
ordine iter institntam est : nnde tarmas plascalas emissarias in hostem 
proficisci praecepit, quse non poenitendo damno illato rediernnt. His 
aaspiciis Istiores ac animosiores milites reliqai, ab ezcarsionibas conti" 
nnis arceri viz potaenint. 



ITINERARIUM. 201 

Efoc fere eodem tempore G^neralis Saedicamm Copianim Stalhans 
obsidionem Olockoviensem solvere coactns est, cnm interim Serenissimi 
Archidncis arma oontra Clnmntzinm irent, qnod non magno negotio 
intercepernnt, prssidiariosqne istic servitnti Csesaris yolentes et nltra- 
neos snbjecemnt. Hinc mox ad Koningskratzium admota est belli vis^ 
quam indigense milites din snstinere non potnerant, ac primo qnidem 
vexilla sna obsidentinm imperio per moenia ejicere compnlsi snnt, mox 
vero et ipsi sese Csesareo exercitui Sacramento obstringere. Hnngari 
iuterea et Croatse cnm nihil feriarentury sed conjnnctis viribns qnotidie 
in hostem excorrerenty prseter captivos plnrimos opima qnoque spolia 
retalemnt. Alibi vero Colonellus Saradeski non minus strenue rem 
egity hostiumqne turmas pluscnlas hinc inde obruens, mira audacia 
Btntvit. Picolominins quoque per snos bellicse virtutis argumentum 
duodecim hostium vexilla in arcem Pardowicensem ad Serenissimum 
Archiducem deportari cnravit. Hinc igitur paulo post Serenitas sna 
cum toto exercitu discedens Gidschinum promovit, ac nnlla inteijecta 
mora Gkneralem Hatzfeldinm celerrimis itineribns cum nnmeroso mili- 
tum agmine, qui plerique eqnites erant, pauculisque tormentis majoribns 
bellicis hosten^ persequi prs^cepity qni rem, quod Ducem ejusmodi 
decebat, fortiter gerens in dies singnlos captivos plurimos ad snam 
Serenitatem retro misit, plnres vero quos hinc inde militis nostri primns 
ardor obrnerat intemecione delevit. 

Videns itaque Bannirius nostmm indies exercitum suo milite angeri, 
suas vero copias notabiliter diminni, Lydomericium omnem snnm mili- 
tem evocavit, cnmque commodum animadvertisset locnm paulisper sub- 
sistendiy vel si res daret tuto effugiendi, istic aliqnaudiu interqnievit, 
nihil vero quidquam landabiliter gessit, nisi qnod templa aliquot per 
illas partes expilaverity pluraque molendina maxima frumenti copia 
refarta, exnsserit, multa quoqne modiorum centena millia^ tam in sili- 
gine qnam alio fmmenti genere, ne in manus Imperatoriornm venirent 
in Albim effundi voluerit, jam dum enim immanem framenti quantita- 
tem nostri variis in locis interceperant, quam Bannirius sedulo colligi 
fecerat, ita ut nonnemo non illepide Bannirium diceret navissimum 
annonse Cssarece collectorem. 

D D 



202 JTINERARIUM. 

Substiterat Baiinirius piialisper his ih locis^ Gnm annona paulatim 
tanto exercitui defieri cepit, voluissetque eoB quos ante pessumdederat 
niodios adhuo superesse. Itaque alio commigrare coactus fuit, solutis 
ergo castris in Misniam profugit, multo tamen ipsi milite hasc fugra 
stetit, Gum enim nostri semper k tergo iminerent ad norem Legiones 
hostiles exterminarunt Ductore Generali Bredaw, cffiteri rero qui fuga 
salutem obtinuerunt ad Erfordiam iter direxerunt, ut credd istio Wima* 
ricas reliquias una cnm Hassicis et Luneburgicis tiirmis sibi conjun* 
gerent. 

H» dum adfuerunt continuo bellicum consilium cogitur, qua ratione 
nostroe sine mora nil minus augurantes magna cum ferocia obruant ? Et 
sane ex sententia ipsorum negotium cessisset (cum nostri nullatenus sibi 
persuaderent conjunctionem hostium tam subito fieri potuisse) nisi pridie 
inter captiyos nonnemo supremus vigiliis apud hostem Praefectus addiic«^ 
tus fuisset) qui cruenta consilia prodidisset, quibus cognitis noetri totani 
uoctem sua castra muniendo traduxerunt, ita ut licet sub auroram max-* 
ima ferocia innoe incurrerent» quasi specimen fortitudinis et animi aui 
per novas suppetias accepti daturi, nil tamen profecerint, quoniam qob- 
tros Tigiles et ad pugnam promptos inveniebant Hic Picolominins ut 
non tantum defensive se haberet, sed et offisnsiya hosti monstraret arma, 
tormenta majora bellica quatuor in editiorem collem attrahi cnravit, 
hostiumque castra tam atrociter verberavit, nt mox se retrahere agmi- 
natim in tntiora loca debuerint. 



CAPUT XLVII. 




MemorabiUa alia qua variis in locis gesta sunt cL Mense Augusto 
Anni 1639, usque ad Januarium Anni 1640. 

I. 
tBNSE Augnsto SereniBsimus PriDceps et Elector Dux 
SftxonisB ex captiviB Suecis libertati restituit Colonelluni 
Dubalt et Juniorem Bannirium cum quadraginta mili- 
tibus gregariis, quos omnes cum salvo conductu sexa- 
ginta equitum Pirnam usque deduci voluit. Horum 
vetb loeo Sueci spopondemnt ex captivitate vicissim dimittere Colonel- 
lum Ungar cum quibusdam aliis captivis : captivitate Suecorum similiter 
exemptus est Comes de Buchaim, qui honoris et grati animi causa uxori 
Bannirii eximiam rhedam cum sex falconibus, aliisque magnificis donis 
obtalit. Qeneralis Hofil:irch ver6 in Sueciam captivus abductus est ; 
cujes vice Oeneralis Marozin in arcem Pragensem ad arctiorem custo- 
diam conclusus est. 

II. Multo quidem tempore huc usque alterum fiierat silentium de 
classe cui Francorum Rex Episcopum Burdegalensem cum imperio 
preefecerat ; ideoque nemo non erat qui dubitaret quin optims victimae 
loco aquarum prsesidi Neptuno, et marium Divis cessisset : cum ecce 
tibi quarto decimo Augusti in Biscaia denuo nemine opinante emergit 
iterum, subitoque impetu Laredum delata feliciter eum locum una cum 
S. Antonio expugnat, cseso et fiigato Duce Joanne de Sylves, qui ciroa 
eos fines cum pauculis navigiis nimis securus periculi excubabat. Utro- 
bique maxima copia panni prsestantissimi reperta est, ita ut milites 
Galli omnes uua cum naviculariis non solum commode vestiri potuerint, 
sed et reliquum partim distrahi partim asportari concessum sit. In 
Sancto Antonio insuper majora tormenta bellica centum in Oallorum 
manus deveuerunt. Atque hac prseda Dives sacer Episcopus, belli 



204 ITINERARIUM. 

proiani Dnx, et maritims dassis Prasul, cursum saum Anderam e^ 
Couronnam direzit. 

III. Octavo decimo Augusti duodecim muliones cum mulis suis pe- 

cunia bene onnstis, Basileam appulerunt, qui deduzisse illac dicebantur 

sexcenta Imperialium millia. Hi iidem asseyeranter referebant, longe 

adhuc majorem pecunisB vim in yia esse, mittique eam k Galliaram 

Rege pro stipendiis solvendis Wimarico militi. Eorum relationem non 

vanam fuisse eventus docuit, quoniam intra quindecim dierum spacium, 

duodecies centena millia Imperialium inter Wimaricas copia»et Gallica 

agmina dissipata esse liquido compertum est. Merito miraberis lector 

unde tantse impens® Gallorum Regi ? sed desines, ni fidlor, mirari si 

ezactiones Regis viz aut ne viz quidem subditis tolerandasy considera^ 

bis i unde non injuria olim Imperatorum portentum Pusillo in corpore 

Magnus Carolus hujus nominis Quintus Galli® subjectam plebem cum 

asinis contalit. Causam namque rogatus aliquando k Oallorum Rege 

Francisco I. qui fieret, quod cum Carolus tantis imperiis, tot regnis tam 

opulentis provinciis prseesset, nihilominus inde nihil emolumeuti caperet, 

imo de suo immanes sumptus in bella et ezpeditiones quot annis impen- 

deret ; non minus salse quam veraciter respondit : se quidem Germanis 

in Imperio imperare ut Dominis; quos ideo modestius haberet, ne k 

Dominatu in eztremam egestatem ejiceret : Hispanis vero dominari ut 

fratribusy quibus sequalem secum fortunam ez animo faveret: Indis 

autem et ezteris in novo orbe nationibus jura dicere ut filiis, quibus non 

deceat eripere panem et dare caiiibuSy Belgis denique imperia diribere 

ut sociis, quorum societate quam diutissime gaudere velit. Francisci 

vero Regis opulentiam inde esse quod imperaret asinis jam pridem ad 

ferenda tributaria onera assuefactis. 

IV. Tertio decimo Augusti die, in Munitione S. Annse Transfuga 
Hispanus inter equites signifer capite diminutus est: cujus cadaver 
terrffi rite mandatum, caput vero in elatiorem perticam elatum ac Hul- 
stam veii^us obtutu directum, eo quod cum Hulstensi commendante 
occalte dolos machinatus esset, suamque in qua agebat, munitionem 
hosti tradere voluisset. 

V. Nono Augusti sezcenti CroatSB Fridburgum Brisgoise profecti 



ITINERARIUM. 206 

eunt ezpeditisBiinis, ut solent, equis, non iofeliciore eventn, omnia enim 
Fridbiirgensiam pecora ex pascais abegerunt : contra qnos quidem Co» 
lonellus Kano&ky cam nameroso eqaitatu egressus est, ut Croatas 
insequereturi prsedamque abactam recuperaret, sed ita ex insidiis ab 
adverBariis sais acceptus est, ut et ipse sgre eorum manus evaserit, et 
de suiB non minus sedecim diti immolayerit, imo triginta etiam inter 
quos supremus yigiliis Prsfectus in captivitatem ableg&rit. 

VI. Eodem die Drestft insignis equitatus de Saxonibus Fridbergam 
Misnifls abiit, istic se cum desultoriis supremi Haubitz conjuncturuSy ac 
iina cum illis persecuturus Suecos, inter quos Colonellus Hftckingery 
qoi copias hostiles ducebat, multique alii prflecipuffi auctoritatis magni- 
qne nominis erant, Erfordiam tendentes, ut deficientem istic annonam 
et ad bellum necessaria inferrent. Hi cum Mariffiburgum appulisseut, 
ac trecenti equites in foro designationem hospitiorum expectarent, subito 
4 Dictis saxonibus septingentis circiter equitibus per tres portas subito 
illatis, obruti sunt, perditisque omnibus impedimentis, praecipui Ducum 
in captivitatem Fridbergam abducti. Non tulerunt hanc audaciam 
impun^ Saxones, Sueci enim conjunctis yiribus Hala egressi sunt et 
prope Dessaviam duas onerarias preciosis mercibus multoque argento 
onustas, qus Dresta Mi^deburgom tendebanty expil&runt» prffiterque 
prsedam haud contemnendamy multam auri argentique copiam obtinue- 
runt. 

. YII. Yicesima septima Augusti Serenissimus Princeps Franciscus 
Carolus Saxo-Layenburgious, cum relicta Bethlemo Gabore vidua ma- 
trimonialia pacta iniit, ac Oedenburgi noctu sub horam andecimam in 
aedibus Consularibus copulatus est. 

VIII. Sub Exordium Septembris Oeorgio Brunsuicensium et Lune- 
borgensium Duci Serium diploma concemens restitutionem Episcopatus 
Hildesiensis per Dominum Notari^un Gbfiel insinuatur ; quo Princeps 
plarimum ofiensus est, ideoque duas adhuc LegioneSy ad jam conscrip- 
tas alijis, coUigi jussity Castraque ad Northeimium metari voluit. Quo 
nuncio Ifletus Oenendis Suecorum Bannirins quam primum subdito sibi 
Gknerali locumtenenti Koningsmario prscepit ut Brunsuicensi ac Lu- 
neburgico omnibus viribus suppetiatum iret, si qua ab eo postularetur. 



206 ITINERARIUM. 

IX. Septimo decimo Octobris Comes quidam natioiie HuDgams cum 
quingentis equitibuB Praga dimittitur, ut de Sueco clrca Brandusium 
agente certa indagaret et referret ad exercitum nostrum nuncia : bic non 
mnlto post egremum suum k Suedicis latrunculis circundantur, ae equo 
in fug4 collabente, ab hoste interoipitur, ipee ^ero libertati amnetus 
captivitatem sgrius ferens multo conatu oaptivitate se expedire ad labo- 
rat, cumque non nisi armata mann id obtineri posse ridere^ eaeeim 
punctim qno oasus ftrebat in obvios sine discrimine ssvit, ita ut ipse 
denique septem plagis sauoius animose oonoiderit EJus cadaver Hnn- 
gari vel suo etiam sanguine redimendum patarunt, quo cirea renovato 
prselio pro Ductoris sui exuviis multo suorum sanguine depugnant, 
quoad tandem ab hoste extorserunt ex anime corpus, quod Pragam 
secum abduxeruAt, ac perhonorifice ut virum bellicoeum decebat sepul- 
cfaro intulerunt. 

X. Hoc eodem mense gravissimi motus inter Anglos et Scotos glis- 
cunt, ob ceremonias qnasdam Ecoleeiasticas vel innovandas vel abro- 
gandas; qui haud dubie suo tempore in apertissima et oruenta bella 
videntur erupturi. Scoti typis diploma evulgarunt quo sibi suisque 
rebus pallium preetexebant, Justitiamque sibi patrocinantem multis ar- 
gumentis adducebant. Contra vero Anglorum Rex minaoissimas easque 
patentes litteras passim affigi fecit, quibus Scotorum rebellionem serio 
exaggerabat, reosque Criminis Lsesffi Majestatis Regis adducebat : om- 
nes porro Principes et status obtestabatus, ne k suo capite dissidenda 
membra audirent, aut in re iniqua iis auxilio adessent. 

XI. Mense Novembri illnstrissimus Princeps ao DomSnus de Eggen- 
bergmatrimonio sibi junxit Marchionis Ghristiani Culmbacensis Filiam : 
Sponcaque eo tempore Ratisbons magnifico cum apparatu aocepta est, 
cttjns honori omnia tormenta bellica majora minoraque soluta sunt, ac 
poetmodum etiam ibidem nuptise regio prope eumptu oelebratffi. Eodem 
prope tempore Comee de Fuentes post din summa eum patientia per- 
pessos dolores Antuerpie pie in Domino obdormtvit, ejus mortem omne 
prope Bel^um aeerbo eum dolore sensit, quippe qui ob fidem et vigi- 
lantiam apud omuee summse infirasBque conditionis homines erat cla- 
rissimus. Nec multo post Ratisbonse quoque vivis exeesMt G^ueralis 



ITINERARIUM. 207 

Commissarins Om» ejus mors fiiit perquam yiolenta et gnma^ quippe 
qoi qoadridao elingais sine articalata Yooe decuboit. Omnibus Reli> 
^osorum domiciliis Legata fecit eximia. Cadaver vero ipsius apud 
Patres DominicanoB tantisper depoeitum est, quoad data opportunitate 
alio transferri possit. 

XII. Mense Deeembri Principis Auriaci Conjux sub horam tertittm 
et quartam matutinum Hagse Comitis felici partu filium enixa est, ad 
cajus ortum omnes in urbe campabSB compulsat» sunt) ignes quoque 
festi in signum bommunis Iffitititt excitati^ £um ex aquis lustralibus 
nomine Begis Christianissimi sustulit Gulielmus Nassoyiffi Comes* 

Sub exitum quoque anni hujus ad Noricum montem Comitia Prin- 
cipum Electorum celebrari ceperunt» in quorum adventum multa domus 
et conclavia expurgata et magniftoe omtii omatus genere exoulta eu&t. 



CAPUT XLVIII. 

Quid Anno M.DC.XL. in Cmitiis Noricis Actum. 

' UB ingressum Anni hujus M.DC.XL. summo omnium 
consensu Norimbergffi collecti erant Eminentissimorum 
Serenissimorumque Principum ac Electorum Mogun- 
tiniy Coloniensis, Saxonis, Brandenburgici ac Bava- 
riffi Ducis Legati, quod proxim^ superiore capite 
obiter notavimus, curiamque consiliis destinatam firequentabant sedulo, 
agitabantque seria de pacificando Romano Imperio, totaque Oerma- 
nift in pristinam tranquillitatem ac statum reponend&. Consilia, de 
mediis item sollicit^ cogitabant, quibus exteri Reges ac Principes k 
confiniis Imperii arceri ac prohiberi possent : cum ecce tibi Invictissi- 
mus Bomanorum Imperator Ferdinandus III. alium conventum ipso- 
rummet Electorum, Principum ac statuum Imperii indici fecit. 




208 ITINERARIUM. 

Interea yiz qnidqtiam intelligi poterat ex iis, quee tam frequentibai 
Conventibus Norimberg» consultabantnr aut concludebantur : qood 
multis admodum probabatur. Dicebanturqne omnes qui ad secretiora 
consiliaadhibebantur, sacramento sesubinitium primi consessus obstrinx- 
isscy ut quidquid actum esset in arcanis coUationibus quam studiosissjin^ 
Yulgus aliosque qui ad consilia non admittebantur, celaretur, qaod ipsam 
juramentum singulis quibusque conventibus in memoriam toti CoUegio 
Consultomm revocabatnr. Itaque nil quidquam resciri poterat nisi sola 
propositio super qua conscripti Patres deliberarent quee hisfere capitibus 
snbsistebat. 

I. Qna ratione quibusve modis Sacmm Romanum Imperium ad pris- 
tinam et constantem Pacem revocari posset. 

II. Qua via Sueci ex prsecipuis mnnitionibns abigendiy et imposterom 
arcendi essent. 

III. Quoniam hoc rerum statn media pecuniaria omnino deficerent, 
quo alio medio Suecis ac imprimis Brandenburgico Electori satisfieri 
ad interim posset. 

Scriptum fuerat sub mensem Febmarinm k Congregatis Norimbei^gae 
Legatisy ad varios Romani Imperii Principes, et inter caeteroe quoque 
ad Landgraviam Hassifle, ad eas litteras inde avide expectabatur re- 
sponsum, sed de die in diem non sine Legatoram admiratione difiere- 
batur, quoad demum mense Martio Principiss® litter» hujus fere teno- 
ris allatae snnt. 



ITINERARIUM. 209 



iVbs Dei Gratia AnuUia Elisabeiha HassuB Landgravia ex Illustri San- 
guine Camitum Hanaviensium et Muntzenbergerorumj etc. Vidaa. 

PR£MISSA perhmmana et fayorabili salate et propen8& Yoluntate, 
Perillastres, Prsenobiles, perhonoratos Doctissimos ac imprimis di« 
lecto0 scire yolumuSy litteras yestras Norimberg& ad nos datas, serias et 
noii nisi quarto hajus stilo noYO Lipstadii noe accepisse, eo plane tem- 
pore qao destinayeramas ona cam dilecto nostro filio ad ordinariam 
residentiam nostram proficiscit ideoque hacasqae, hoc est, in reditam 
iiostram responsnm distalisse, maxime com necessarium judicaremas 
cum Consiliariis nostris summam litteram yestrarum communicare, spe* 
ramus itaque dilationem responsi nostri yitio nobis minime tribuendam. 
Et sicut nobis ex prsBfatis litterisi sane laudabilis intentto yestra et 
INorimbergse nomine Electorum Sacri Romani Imperii CoIIectorum, 
Scopns, ut scilicet inter supremum Imperii caput, ejnsqne membra, dif- 
ferentisB componantury ac sine fnco Oermana sinceritas, positft omni 
contentione ac diffidentia, reducatur, atque ita omni possibiU modo uni- 
versalis pax restanretur» gratissimus fnit» ita toto cordis affiBctn optamus, 
ut Deus ad rem adeo desideratam tamque necessariam uberrimam lar- 
giatnr gratiam, ut tandem communibus miseriis et calamitatibus ponatnr 
modus, ac tanta Christiani sanguims profluyies sistatnr, ac Sacrum Ro- 
manum Imperium aliquando tandem ad pristinam tranquillitatem reyer- 
tatur. 

Quod yero ad noe fatemnr coram omnipotente Deo, et conscientia 
nostra^ nos obligatam, quantum quidem homana industria permittity 
samma cum diligentia cooperari, quandoquidem grayiter semper tuli- 
muBf nec uUatenus probare aut promoyere desidersyimns^ ut charissima 
nostra Patria Oermanicffi nationis ab antiquis moribus I^ibus et statu 
deflecteret, ac (quodipsnm Dominationes yestrse in suis ad nos litteria 
tangunt) extemomm Principum dominatai subjiceretur. Utrum yero 
ad boc propositum promoyendumy Mogunti» tractata inter nos et Im- 
perialem Majestatem pacificatio tantum potuerit, quantum k yobis insi- 

BB 



210 ITINERARIUM. 

nuatur, haudquaquam certe comprebendimus : quo usque veroproces- 
serit dicta pacificatio, ut scilicet penes solam ratificationem suse Csssarese 
Majestatis et nostram subsisteret) satis etiam nunc noTimus : in qno 
genere quantum ad nostram partem» ita noe semper habuimus» ut quoad 
ratificationem nostram subscriptam et consignatam, Moguntiamque 
missam nihU desiderari potu^t: oum Ter6 ex parte su» Caesajrese 
Majestatia confirmatio non sequeretur ut couTentum promissnmque 
fueiaty ac identidem punctus Religionis, in diYersis clausulis immatare- 
tur, negotium illud dissipatum iuityquoad denique successu tempoiia 
nostrse res illuc disponerentur, ut porro ab armis recedere, et cnm ex- 
temis Principibus pacta conclusa et firmata rescindere sine grayissima 
Gkllorum et Suecomm Begum offensa, jam non possimns, etsi omnia 
qus Moguntis tractata et scripto etiam proposita sunt, jam serius ab 
Imperiali Majestate aunuerentur. Hac enim ratione coronas illas 
ambas nobis hostis constitueremus, quod sana nec Romano Imperioy nec 
nostris dilectique ; Filii nostri terris, multum foret proficuum* 

Nec illud quoque satis sincere ad Dominationes Yestras relatum est, 
quasi yero sua Caesarea Majestas omnia Moguntise tractata et acta, tan* 
dem juzta nostram yoluntatem et libitnm clementissim^ nobis indul- 
sisset; long^ enim aliter delegatus Commissarius noster Joannes Gnli- 
elmus Hom nuper et verbo et scripto de Mc^ntina tractatione cum 
debit& submissione retulit, quod scilicet in puncto Religionis una ez 
praecipuis clausulis, ut scilicet alii quoque Principes ac Statos Sacro 
Romano Imperio subditi nostrfleque fidei addicti comprehendi deberent 
(quod ipsum sua charitas Mc^ntinus Elector expressis verbis conces- 
serat) in diplomate confirmatorio k C«sare remissoy omissa fiierity quod 
merito et nobis et aliis fidei nostrse conjunctisy varias cogitationes par 
rere potuit et debuit Insuper (quod silentio preeterimus) petitam 
quoque k nobis fuerit Moguntifle, cum ultima decIaFutio Csesarea aperi- 
retur, ut militem nostmm cum Caesareo exercitu conjungeremus, vel 
cert^ ut minimum permitteremus, ut copise nostrse k Csesare imperia 
caperent, quod ipsum etiam contra pacta conventa fuit, cum abonde 
ante declaratum esset, cur id fieri nullo modo posset» 

Haec vero omnia in eum duntaxat finem aliegamus, ut Dominationes 



ITINERARIUM. 211 

▼estrs Tide&nt, nos nec subezordiomy necBub exitaniy in oonfirmatione 
Pacifici tract&tos Olins uUatenus obBtacnla poenisse : testamnr qnoque 
ooram oculis Divinte Majestatis, quod huc usque omni contentione 
nostra, in hoc mundo nil potias, quam pacem optaverimnsy yel maxim^ 
ob grayissimam cnram nobis incumbentem circa filium nostrum mino- 
rennem, cui (quoniam ejus tutelam suscepimus) suo tempore responden- 
dnm erit, si qua oommodis illius obetaremus. Utinam saltem per 
Moguntinensem tractatnm plena pax in totam afflictam Gkrmaniam 
rednci potoisset, certe k nobis nulla unquam remota, nnllum impedi- 
mentum fuisset, injectum : sed quemadmodum mihi semper dubium 
fait) an particularis hujusmodi tractatus scaturiginem tam cruenti belli, 
ex qua jam tota Gkrmania innndatur, obstmere et cohibere, exteromm 
Principum yires firangere et propulsare, et universalem pacem (sine qua 
particularis tranquiliitas, qudiscunque demum sit, secure consistere ne- 
quit, quod yariamm Nationum luculenta exempla abunde probant) red- 
dere et stabilire possint; ita tempomm horum motus, quoquo modo 
possumus, in meliores annos et aptiora tempora ferre debemus. Hanc 
vero ad constantem quietem et universalem pacem in Oermania stabili- 
endam securissimam et regiam yiam, pro nostra simplicitate, indica- 
remus. 8i primo Generalis amnistia procuraretur, priyata commoda 
seponerentur, patris communibus rebus particularia emolumenta post 
haberentur, hisce 1)eIIomm motibus inique ablata, maxim^ yiduis et pu- 
pillis restituerentury Religionis et fidei res in pristin& libertate intact» 
rdiBquerentur^ constitutiones Imperii sojutares ad debitam obseryantiam 
restaurarentury necessitates Imperii Gkneralibus Gomitiis omnium Prin- 
cipum et statuum juxta antiqna jura proponerentur, et examinarehtur» 
difficnltates quoque cujusque ibidem audirentur et benigne disputaren- 
tur : per qus imprimis justiasima omnipotentis Dei ira, unde omnes has 
calamitates proficisci nimis quam certum est, pacaretur, orti et jam in 
omnem prope Enropam diffusi motus et difierentisBy si non omnino tol- 
lerentur, saltem aliquatenus mitigarentur, exteris Principibus omnis 
ansB moyendomm et continuandoram bellomm tolleretur, Romanimi 
Imperium indiyisum in antiquo yigore conseryaretur, periculum quoque 
externi Dominatus, k yestris Dominationibus, in propriis litteris al- 



212 ITINERARIUM. 

legatum, caveretar, viresqiiey quas in Imperio reliquffi forent, contra, 
Torcam» si qnando is contra Christianitatem hostilia arma moveret^ 
integne conservarentnr, et in defensionem objicerentnr, ac deniqne glo- 
riosuB BCopuB ab Electorali Collegio et Dominationibus vestris propo- 
flitufl per gratiam altiflrimi plene attingeretnr. 

Haec omnia (qnemadmodum nuUadubito) Bominationes Testras no* 
mine fluorum Principalium summa cum diligentia in hoc conventn 
vefltro curaturafl» ita aflflecuro^ nos modicum noetrum quod in nobifl est in 
eum quoque finem libenter collaturam, ac juzta petita vefltra, qui con- 
gregationi vestr» intersuit (modo litterae flecuritatifl necessarias pro ita 
et reditu obtinuerint) de legatnram, qui juzta mentem noBtram ita se 
habituri sint, ut ex flermone ipflorum Gkrmanus noflter et ad pacem pro- 
pensufl animufl omnibufl abunde patefiat. 

Poterimufl (ni fallor) quoque, tantnm» apud ezterofl etiamnum in Im- 
perio et contra Gtermaniam miUtantes Principefl, (quibuscum Dominus 
Conjuz noater pientisrimae memoriie in Comitiis lipfliensibus ab £lec- 
toribus aliisque Sacri Bomani Imperii Principibus et statibus Anno M. 
DC.XXXI. celebratisy pro libertate Imperii tuenda et conservanda, se 
obligavity et huc usque k nobis etiam constanter perseveratum est, ob 
graves persecutiones qnas nos sBque ac dilectufl filius noster immerentefl, 
ut Dominationefl vefltrs ipsaemet uorunty passi sumus, ita ut nec adhuc 
k confoederatione eornm commode recedere possimus) ut eos illuc com- 
modis rationibus adducamus ut pacem potius Jmperio proficuam quam 
ad ulteriores turbas eztemis Principibus movendas, arma amplectantur, 
cum ipsi eztra controversiam pacifici Principes sint et haberi velint, nec 
aliud desiderent, quam ut cuivis pro squo et bono satbfiat. 
, Quod Dominationibus vestris loco responsi cekre nolui, unaque 
omnes Dei protectioni commendo. CasseUis 14. Martii Anno 1640. 
Vestris Daminationibus Ad<UcHssima 

Am AUA EUSABBTHA. 

Quam igitur pacem Landgravia Hasflis inire voluerit, hae ejus litterae 
satifl innuunt. Interea servabatur inviolatum armistitium inter Cesa- 
reanos et Hassos per Westphaliam. 




CAPUT XLIX. 

JFridberga Wetieraoia et Braunfelmm Si Whnariensibus occupatur: 
Armorum quoque ImperiaUum Suediamm^ Saxanicorum, ac 
Srandenburgeneium Succesnu. 

ROCESSERANT interea LegioDes Saxo-Wimarifle po- 

tissima ez parte in Wetterayiam, et cnm Fridber^mi 

Buis consiliis aptam esse yidiasent) minis pei^ntayerunt, 

facile fiiit jam ad imperia promptos ejusmodi machinis 

expngnare, qni nltro portas tam expectato hospiti pan- 

dere parati erant : Qnod genus hominum merito detesteris amice Lector, 

quoniam ii qui immediat^ imperio Bubsunt, tam malevole cum hostibuB 

coUndant, quique Imperatoris Legionem nno ab hinc anno armata etiam 

mann contra juBsum Cflesaris nrbe prohibere parati erant nisi eagax ex 

arce Prsefectns obstitissety nunc nullam prorsus vim ab imperii capita- 

libns inimicis sustmeant. Decimo itaqne Januarii patulis portis Wi- 

marienses copi» intromissse sunt: dedita urbe fiicile fuit Burgum quo- 

qne necessaria ope ac sufficiente milite destitutum ad deditionem cogere, 

Yel potius persuadere. Insidebat dictum Burgum Capitaneus quidam, 

cnm qninquaginta ut aliqui assemnt, yel ut alii cnm paucioribus grega- 

riis militibuSy cui dubio procul non admodum arduum fuisset aliquan- 

tnlum hostium soUicitationes rejicere, ant impetnm contrariis yiribus 

propulsare tantispery quoad snbsidinm alinnde fuisset snbmissum. At 

nec htc ipse diu tergiyersat est, sed quam mox exitum cum suis pactus, 

locum cseteroqui arte et natura abunde munitnmy in hostium potestatem 

tradidit. Qnamvis ipse postea, yerene an pallii ignavifle suas obtexendi 

gratia, nescio^ Burgi Dominoe, yiros nobilesy et imprimis strenuos incu- 

saverit quod locum k necessario comeatu, et armamentarium k reliqua 

munitione, qua sine nihil effectum datur, temere destituerint. Ut ut 



204 ITINERARIUM. 

profani Duz, et maritims classis Prflesul, cursum suum Anderam et 
Couronnam direxit. 

III. Octavo decimo Augusti duodecim muliones cum mulis suis pe- 

cunia bene onustis, Basileam appulerunt, qui deduxisse illuc dicebantur 

sexcenta Imperialium millia. Hi iidem asseveranter referebant, longe 

adhuc majorem pecunise vim in via esse, mittique eam k Galliarum 

Rege pro stipendiis solvendis Wimarico militi. Eorum relationem non 

vanam fuisse eventus docuit, quoniam intra quindecim dierum spacium, 

duodecies centena millia Imperialium inter Wimaricas copia»et Oallica 

agmina dissipata esse liquido compertum est. Merito miraberis lector 

unde tantffi impenssB Gallorum Regi ? sed desinesy ni &Uory mirari si 

exactiones Regis vix aut ne vix quidem subditis tolerandas, considera- 

bis; unde non injuria olim Imperatorum porteutum Pusillo in corpore 

Magnus Carolus hujus nominis Quintus Galliae subjectam plebem cnm 

asinis contulit. Causam namque rogatus aliquando k Grallorum Rege 

Francisco I. qui fieret, quod cum Carolus tantis imperiis, tot regnb tam 

opulentis provinciis prseessety nihilominus inde nihil emolumenti caperet, 

imo de suo immanes sumptus in bella et expeditiones quot annis impen- 

deret ; non minus salse quam veraciter respondit : se quidem Germanis 

in Imperio imperare ut Dominis; quos ideo modestius haberet, ne k 

Dominatu in extremam egestatem ejiceret : Hispanis vero dominari ut 

fratribus, quibus sBqualem secum fortunam ex animo faveret: Indis 

autem et exteris in novo orbe nationibus jura dicere ut filiis, quibus non 

deceat eripere panem et dare canibus, Belgis denique imperia diribere 

ut sociis, quorum societate quam diutissime gaudere velit. Francisci 

vero Regis opulentiam inde esse quod imperaret asinis jam pridem ad 

ferenda tributaria onera assuefactis. 

IV. Tertio decimo Augusti die, in Munitione S. Annse Transfuga 
Hispanus inter equites signifer capite diminutus est: cujus cadaver 
terrae rite mandatum, caput vero in elatiorem perticam elatum ac Hul- 
stam vei;pus obtutu directum, eo quod cum Hulstensi commendante 
occulte dolos machinatus esset, suamque in qua agebat, munitionem 
hosti tradere voluisset. 
y. Nono Augusti sexcenti Croatse Fridburgum Brisgoise profecti 



ITINERARJUM. 206 

sunt expeditissiinifl, ut solent, eqais, non infelieiore eyentn, omnia enim 
f ridburgensinm pecora ez pascaiB abegeront : contra quos quidem Co- 
lonellus Kanoffiky cum numeroso equitatu egressus est, ut Croatas 
insequeretur, prsedamque abactam recuperaret, sed ita ex insidiis ab 
adyersariis suis acceptus est, ut et ipse aegre eorum manus evaserit, et 
de suis non minus sedecim diti immolayerity imo triginta etiam inter 
quos supremus yigiliis Prsefectus in captiyitatem ableg&rit. 

YI. Eodem die Drest& insignis equitatus de Saxonibus Fridbergam 
Misnis abiit, istic se cum desultoriis supremi Haubitz conjuncturus, ac 
una cum illis persecuturus Suecos, inter quos Colonellus H6ckinger, 
qui copias hostiles ducebat, multique alii preecipufle auctoritatis magni- 
que nominis erant, Erfordiam tendentes, ut deficientem istic annonam 
et ad bellum necessaria inferrent. Hi cum Marieeburgum appulissent, 
ac trecenti equites in foro designationem hospitiorum expectarenty subito 
k Dictis saxonibus septingentis circiter equitibus per tres portas subito 
illatis, obruti sunt, perditisque omnibus impedimentis, prsecipui Ducum 
in captiyitatem Fridbergam abducti. Non tulerunt hanc audaciam 
impun^ Saxones, Sueci enim conjunctis yiribus Hala egressi sunt et 
prope Dessayiam duas onerarias preciosis mercibus multoque argento 
onustas, quae Dresta Magdeburgum tendebant, expil&runt, praeterque 
praedam haud contemnendam^ multam auri argentique copiam obtinue- 
runt. 

. VII. Vicesima septima Augusti Serenissimus Princeps Franciscus 
Carolus Saxo-Layenburgicus, cnm relicta Bethlemo Gabore yidua ma- 
trimonialia pacta iniit, ac Oedenburgi noctu sub horam undecimam in 
sedibus Consularibns copulatus est. 

VIII. Sub Exordinm Septembris Oeorgio Brunsuicensium et Lune- 
burgensium Duci Serium diploma concemens restitutionem Episcopatus 
Hildesiensis per Dominum Notari|im QsSlel insinuatur ; quo Princeps 
plurimum ofiensus est, ideoque duas adhuc Legiones, ad jam conscrip- 
tas aliiis» colligi jussit, Castraque ad Northeimium metari yoluit. Quo 
nuncio Isetus Generalis Suecorum Bannirins quam primum subdito sibi 
Generali locumtenenti Koningsmario prsecepit ut Brunsuicensi ac Lu- 
neburgico omnibus yiribus suppetiatum iret, si qua ab eo postularetur. 



206 ITINERARIUM. 

IX. Septiino deeimo Octobris Comes quidam natione Hungarns cnm 
qningentis eqnitibns Praga dimittitur, ut de Sueco ciroa Brondnsium 
i^ente certa indagaret et referret ad exercitum nostrum nuncla : bic oon 
multo post egressum suum k Suedicis latrunculis circnndantor, ac equo 
in fugk coUabente, ab hoste interoipitur, ipse rero libertati aasuetns 
captivitatem legrius ferens mnlto oonatu captivitate se ezpedire ad labo- 
rat, cumque non nisi armata manu id obtineri posae videret; cassim 
punctim quo oasus ftrebat in obvios sine discrimine seevit, ita nt ipee 
deniqne septem plagis sauoius animose conoiderit Ejos cadaver Hnn- 
gari vel suo etiam sanguine redimendum putarunt, qno circa renovato 
prselio pro Ductoris sui exuviis multo suorum sangnine depngnant, 
quoad tandem ab hoste extorserunt ex anime corpas, qnod Pn^m 
secum abduxerunt, ac perhonorifice ut vimm bellicoeum decebat sepol- 
chro intulerunt. 

X. Hoc eodem mense gravissimi motus inter Angloe et Scotoe glis- 
cnnty ob oeremonias quaedam Ecclesiasticas vel innovandae vel abro- 
gandas; qui haud dubie suo tempore in apertissima et cmenta belia 
videntur empturi. Scoti typis diploma evulgaront qno sibi suisque 
rebus pallinm prsDtexebant, Justitiamque sibi patrocinantem multis ar- 
gumentis adducebant. Contra vero Angloram Rex minaoissimas easque 
patentes litteras passim affigi fecit, quibus Scotoram rebellionem serio 
exaggerabat, reosque Criminis LsBsse Majestatis Regise adducebat : om- 
nes porro Principes et status obtestabatus, ne k suo capite dissidentia 
membra audirent, aut in re iniqua iis auxilio adessent. 

XI. Mense Novembri illustrissimus Princeps ac Dominus de Egg^n- 
berg matrimonio sibi junxit Marchionis Christiani Culmbacensis miiam : 
Sponsaque eo tempore Ratisbonse magnifico cum apparatn aocepta est, 
cujus honori omnia tormenta bellica majora minoraque soluta snnt, ac 
postmodum etiam ibidem nuptise regio prope sumptu oelebratas. Eodem 
prope iempore Comes de Fuentes post diu summa cnm patientia per- 
pessos dolores Antnerpiee pie in Domino obdormivit, ejus mortem omne 
pr(^e Belgium acerbo euni dolore sensit, quippe qui ob fidem et vigi- 
lantiam apnd omnee sammse infirasBque conditionis homines erat da- 
rissimos. Nec multo post Ratisbonse quoque vivis excessit Generalis 



ITINERARIUM. 207 

Commissarius Ossa, ejns mors fnit perqnam ▼iolenta et gravis, qnippe 
qui qnadridno elingnis sine articnlata Tooe decnbnit. Omnibns Reli- 
gioeomm domiciliis Legata fecit eximia. Cadaver vero ipsins apnd 
Patres Dominicanos tantisper depositum est» quoad data opportnnitate 
alio transferri possit. 

XII. Mense Decembri Principis Anriaci Conjnx snb horam tertiam 
et qnartam matntinum HagSB Comitis felici partn filinm enixa est» ad 
cujus <Mrtnm omnes in nrbe campabeB compnlsatSB snnt» ignes qaoqne 
festi in signnm commnnis letititt excitati» £nm ex aqnis Instralibus 
nomine Regis Christianissimi sustnlit Gulielmus Nassovis Comes* 

Sub exitum quoque anni hnjus ad Norionm montem Comitia Prin- 
cipum Electomm celebrari ceperunt» in qnoram adventnm mnlta domns 
et conclavia expurgata et magnifioe omtii oraatns genere exoulta sutit. 



CAPUT XLVIIL 

Quid Anno M.DC.XL. in Condtiis Noricis Actum. 

I^UB ingressnm Anni hnjns M.DC.XL. snmmo omnium 
consensu NorimbergsB collecti erant Eminentissimornm 
Serenissimorumqne Principnm ac Electoram Mogun- 
tiniy Coloniensis» Saxonis, Brandenbnrgici ac Bava- 
ris Ducis L^ti, quod proxim^ snperiore capite 
obiter notavimns, cnriamque consiliis destinatam fireqnentabant sednlo, 
agitabantqne seria de pacificando Romano Imperio, totaqne Oerma- 
nift in pristinam tranquillitatem ac statnm reponendft. Consilia, de 
mediis item sollicit^ cogitabant, quibns exteri Reges ac Principes k 
confiniis Imperii arceri ac prohiberi possent: cum ecce tibi Invictissi- 
mns Romanorum Imperator Ferdinandus III. alium conventnm ipso- 
rummet Electorum, Principnm ac statnnm Imperii indici fecit. 




208 ITINERARIUM. 

Interea vix quidquam intelligi poterat ex iis, qu» tam freqnentibai 
ConveDtibus NorimbergSB consultabantur aut eoncludebantnr : quoc 
multis admodum probabatur. Dicebanturque omnes qui ad secretiora 
con8iIiaadhibebantur,8acramento BeBubinitiumprimi consessus obstrinx- 
isse, ut quidquid actum esset in arcanis collationibus quam studiosissjrae 
Yulgus aliosque qui ad consilia non admittebantur, celaretur, quod ipenm 
juramentum singulis quibusque conventibuB in memoriam toti Collegio 
Consultorum revocabatnr. Itaque nil quidquam resciri poterat nisi sola 
propositio super qua conscripti Patres deliberarent que his fere capitibus 
subsistebat. 

I. Qua ratione quibusve modis Sacrum Romanum Imperiom ad priB' 
tinam et constantem Pacem reyocari posset. 

II. Qua via Sueci ex prsecipuis munitionibus abigendi, et imposteriun 
arcendi essent. 

III. Quoniam hoc rerum statu media pecuniaria omnino defioerent, 
quo alio medio Suecis ac imprimis Brandenburgico Electori satbfieri 
ad interim posset 

Scriptum fuerat sub mensem Febmarium & Congregatis Norimbergse 
Legatis, ad varios Romani Imperii Principes, et inter caeteros qnoque 
ad Landgraviam Hassis, ad eas litteras inde avide expectabatur re- 
sponsum, sed de die in diem non sine Legatorum admiratione diffire- 
batur, quoad demum mense Martio Principiss® litterae hnjus fere teno- 
ris allataB sunt. 



ITINERARIUM. 209 



iVos Dei Qratia Amalia Elisabetha Htusim Landgravia ex Illustri San- 
guine Comitum Hanovieniium et Muntzenhergercrumj etc. Vidaa. 

PR.^EMISSA perhmnaiia et &Torabili salate et propensft Tolantate, 
Perillostres, Prttnobiles, perhonoratoB DoctisBimos ac imprimis di- 
lectoB Bcire TolamaB, litteras Testras Norimberg& ad noe datas, serins et 
non nisi qnarto hnjus stilo noTO Lipstadii nos accepisse, eo plane tem- 
pore qno destinaTeramns ana cnm dilecto nostro filio ad ordinariam 
residentiam nostram proficisei» ideoqne hncnsqaei hoo est» in reditam 
uostram responsnm distalisse, maximecum necessarium judicaremas 
cum Gonsiliariis nostris sammam litteram Testraram commanicare, spe- 
ramoB itaqne dilationem responsi nostri Titio nobis minime tribnendam. 
Et sicnt nobis ez prsefatis litteris, sane laadabOis intentio Testra et 
Norimbergse nomine Electornm Sacri Romani Imperii CoUectoram, 
Scopos, nt scilicet inter snpremam Imperii capat, ejosqae membra, dif- 
ferentis componautar, ac sine faco Germana sinceritasy positft omni 
contentioue ao diffidentia, reducatur^ atque ita omni possibili modo uni* 
Tersalis pax restauretnry gratissimus f nit» ita toto cordis affectu optamus, 
ut Deus ad rem adeo desideratam tamque necessariam uberrimam lar- 
giatur gratiam^ ut tandem communibus miseriis et calamitatibus ponatur 
modus, ac tanta Christiani sanguinis profluTies sistatur, ac Sacrum Ro« 
manum Imperium aliquando tandem ad pristinam tranquillitatem rcTcr- 
tatar. 

Quod Tero ad nos fatemur coram omnipotente Deo, et conscientia 
nostra, nos obligatam, quantum quidem humana industria permittit, 
samma cum diligentia cooperari, quandoquidem graTiter semper tuli- 
musy nec ullatenus probare aut promoTere desideraTimus, ut charissima 
nostra Patria Gtermanicse nationis ab antiquis moribus legibus et statu 
deflecteret, ac (quodipsum Dominationes Testre in sais ad nos litteris 
tangant) extemomm Principum dominatui subjiceretur. Utrum Tero 
ad ^oc propositum promoTendum, Mogunti» tractata inter nos et Im- 
perialem Majestatem pacificatio tantum potuerit» quantum k Tobis insi- 

BB 



210 ITINERARIUM. 

nuatur, haadquaquam certe comprehendimufl : quo usqae veroproces- 
serit dicta pacificatio, ut scilicet penes solam ratificationein suae Csesares 
Majeetatis et noBtram subsisteret, satis etiam nunc noTimus : in qno 
genere quantum ad novtram partenx, ita no0 semper habaimos, at quoad 
ratificationem nostram subscriptam et consignatamy Mogantiamqne 
missam nihil desiderari potnerit: cum Ter6 ez parte sase Cseaare» 
Majestatis confirmatio non eequeretur ut conyentum promissumqiie 
fuerat, ac identidem punctus Religionis, in diversis clauBaliB immutare- 
tur, negotium illud dissipatum foityquoad denique succeBBU temporis 
nostr» res illuc disponerentur, ut porro ab armis reced«re, et cnm ex- 
ternis Principibus pacta condusa et firmata rescindere sine grayissima 
Oallorum et Snecorum Begum ofiensa, jam non possimus, etsi omnia 
quffi Moguntie tractata et scripto etiam proposita sunt, jam serins ab 
Imperiali Majestate annnerentur. Hac enim ratione coronas illas 
ambas nobis hostis constitueremus, quod sane nec Romano Imperioy nec 
nostris dilectique; Filii nostri terris, multum foret proficuum* 

Nec illud quoque satis sincere ad Dominationes Yestras relatum esU 
quasi vero sua Cssarea Majestas omnia Moguntiss tractata et acta» tan- 
dem juxta nostram Yolnntatem et libitum clementissim^ nobis indul- 
sisset; longr^ enim aliter delegatus Commissarius noster Joannes OuIi« 
elmus Hom nnper et verbo et scripto de Mognntina tractatione cnm 
debit& submissione retulit, quod scilicet in puncto Religionis una ex 
praecipuis clausulis, ut scilicet alii quoque Principes ac Statos Sacro 
Romano Imperio subditi nostrceque fidei addicti comprehendi debereot 
(quod ipsum sua charitas Moguntinus Elector expressis verbis conces- 
serat) in diplomate confirmatorio k Ccesare remisso, omissa fuerit, quod 
merito et nobis et allis fidei nostrse conjunctis» Tarias cogitationes pa- 
rere potuit et debuit. Insuper (quod silentio prffiterimus) petitam 
quoque k nobis fuerit Mc^^untifiB, cum ultima declaratio Csesareaaperi- 
retur, ut militem nostrum cum CsBsareo exercitu conjungeremnsy vel 
cert^ ut minimum permitteremus^ ut copiae noetrte k Caesare imperia 
caperent, qnod ipeum etiam contra pacta conventa fuit, cnm abunde 
ante declaratum esset» cur id fieri nullo modo posset. 

Hsec Ycro omnia in eum duntaxat finem allegamns, ut Dominationes 



ITINERARIUM. 211 

vegtra yideant, nos n6c sub ezordiam, nec sab ezitaniy in confimatione 
Pacifici tractatos illins uUatenns obstacula posuisse : testamnr quoque 
coram oculis Divine MajestatiSy quod huc usque omni contentione 
nostra, in hoc mundo nil potias, quam pacem optaverimusy yel maxim^ 
ob grayissimam curam nobis incumbentem cirea filium nostrum mino- 
rennemy cui (quoniam ejus tutelam suscepimus) suo tempore responden- 
dam erit, si qua commodis illius obstaremus. Utinam saltem per 
M ognntinensem tractatum plena paz in totam afflictam Gkrmaniam 
reduci potitisset, certe k nobis nulla unquam remota, nullum impedi* 
mentum fuisset, injectum : sed quemadmodum mihi semper dubium 
foit, an particularis hujusmodi tractatus scatnriginem tam cruenti belliy 
ez qaa jam tota Gkrmania inundatur, obstruere et cohibere, ezterorum 
Principum vires frangere et propulsare, et nniyersalem pacem (sine qua 
particularis tranquiliitas, qualiscunque demum sit, secure consistere ne- 
qnit) quod yarianim Nationum luculenta ezempla abunde probant) red- 
dere et stabilire possint; ita tempomm horum motus, quoquo modo 
possumus, in meliores annos et aptiora tempora ferre debemus. Hanc 
yero ad constantem quietem et uniyersalem pacem in Germania stabili- 
endam securissimam et regiam yiam, pro nostra simplicitate, indica- 
remus. Si primo Generalis amnistia procuraretur, privata commoda 
seponerentar» patrise communibus rebus particularia emolumenta post 
haberentnr, hisce 1)eIlonim motibus inique ablata, mazim^ yiduis et pu- 
pillis restituerentur, Religionis et fidei res !n pristin& libertate intactse 
rdiaquerentur, constitutiones Imperii sijutares ad debitam observantiam 
restaurarentury necessitates Imperii Oeneralibus Comitiis omnium Prin- 
cipum et statuum jazta antiqua jura proponerentur, et ezaminarentur» 
d^cultates quoque cnjusque ibidem audirentur et benigne disputaren- 
tur : per qusB imprimis justissima omnipotentis Dei ira, unde omnes has 
calamitates proficisci nimis quam certum est, pacaretur, orti et jam in 
omnem prope Europaosi diflusi motus et difierentise, si non omnino tol- 
lerentttTy saltem aliquatenus mitigarentur, ezteris Principibus omnis 
ansa moyendorum et continuandomm bellorum tolleretur, Romannm 
Imperium indiyisum in antiquo yigore conseryaretur, periculum quoque 
ezteroi Dominatus, k yestris Dominationibusy in propriis litteris al- 



212 iriNERARIUM. 

legatum, caveretary ▼iresque, qns in Imperio reliqase forent, contra 
Tarcam, si qaando is contra Christianitatem hoetilia arma moYeret, 
integrflB ooniiervarentary et in defensionem objicerentory ac deniqiie glo- 
riosas Bcopas ab Electorali Ciollegio et Dominationibos Testris propo- 
ritas per gratiam altiiBimi plene atting^retar. 

Haec omnia (qaemadmodam nnllailabito) Dominationes Yestras no- 
mine taoram Principaliam samma cam diligentia in hoc oonYento 
Yestro caratnras» ita assecaro, nos modicnm nostram qaod in nobis est in 
eam qaoqae finem libenter collataram» ac jazta petita Yestra, qai con- 
gpregationi YestrsB intersint (modo litteras secaritatis necessarias pro ita 
et redita obtinaerint) de legataram, qai jaxta mentem nostram ita se 
habitnri sint, at ex sermone ipsoram Gtermanas noster et ad paeem pro- 
pensns animas onmibas abande patefiat. 

Poterimas (ni fidlor) qaoqae, tantam» apad exteroe etiamnam in Im- 
perio et oontra Gtermaniam militantes Principes, (qoibascum DomiDiis 
Conjaz noster pientissimse memorise in Comitiis lapsiensibus ab £lec- 
toribas aliisqae Sacri Romani Imperii Principibas et statibas Anno M. 
DC.XXXI. celebratis, pro libertate Imperii taenda et conserYanda, se 
obligaYity et hac asque k nobis etiam constanter perseYeratam est, ob 
graYCs persecationes qaas noe seque ac dilectas filias noster immerentesy 
nt Dominationas Yestrae ipssemet uoranty passi samas, ita nt nec adhnc 
k confinderatione eornm oommode recedere possimas) nt eos illac com- 
modis rationibas addocamas at pacem potias Jmperio proficaam qoam 
ad alteriores tarbas eztemis Principibas moYendaSy arma amplectantnr, 
cam ipsi eztra controYersiam pacifici Principes sint et haberi Yelinty nec 
aliad desidersnty qaam at caiYis pro aeqao et bono satisfiat. 
. Qaod Dominationibns Yestris loco responsi cdare nolai, anaqne 
omnes Dei protectioni conunendo. CasseUis 14. Martii Anno 1640. 
Veitris DaminatumUnu AddicHssima 

AuAUk EUSABSTHA. 

Quam igitur pacem LandgraYia Hassise inire Yoluerit, hae ejas Jitterae 
satis innuunt. Interea serYabatur iuYiolatum armistitium inter Ctesa- 
reanos et Hassos per WestphaUam. 




CAPUT XLIX. 

Fridberga Wetieravia et Braunfeliium d Wmariensibus accupatur: 
Armanm quoque Imperialium SuecUcanmj Saxonicorum, ac 
JSrandenburgensium Successus. 

ROCESSERANT interea Legiones Saxo-Wimarifle po- 
tiflsima ex parte in Wetterayiamy et ciim Fridbergam 
STus consiliis aptam esse yidisBent, minis pei^ntavemnt, 
ftcile fiiit jam ad imperia promptos ejnsmodi machinis 
ezpngnare, qni nltro portas tam ezpectato hospiti pan- 
dere parati erant : Qnod genns hominnm merito detesteris amice Lector, 
qnoniam ii qni immediat^ imperio snbsnnt, tam malevole cnm hoetibns 
collndant, qniqne Imperatoris Legionem nno ab hinc anno armata etiam 
mann contra jnssnm Cffisaris nrbe prohibere parati erant nisi sagax ex 
arce Prsefectns obstitisset, nnnc nnllam prorsns vim ab imperii capita- 
libns inimicis snstineant. Becimo itaqne Jannarii patnlis portis Wi- 
marienses copis intromiss® snnt: dedita nrbe fiicile fnit Bnrgnm qno- 
qne necessaria ope ac snfficiente milite destitntnm ad deditionem cogere^ 
▼el potins persnadere. Insidebat dictnm Burgnm Capitanens qnidam, 
cnm qninqnaginta nt aliqni assemnt, vel nt alii cnm paucioribns grega- 
riis militibns, cni dnbio procni non admodnm ardnnm fnisset aliquan- 
tolom hostinm sollicitationes rejicere, ant impetnm contrariis Tiribus 
propnlsare tantisper, qnoad snbsidinm alinnde fuisset snbmissnm. At 
nec hlc ipse din tergiversat est, sed qnam mox ezitnm cnm suis pactus, 
locnm csteroqni arte et natnra abnnde mnnitnm, in hostinm potestatem 
tradidit. Qnamvis ipse postea, Terene an pallii ignavise susb obtezendi 
gratia, nescio, Burgi Dominos, Tiros nobiles, et imprimis strennos incu- 
saverit quod locnm k necessario comeatu, et armamentarinm k reliqua 
mnnitione, qna sine nihil effectum datur, temere destituerint. Ut ut 



214 ITINERARIUM. 

sit Capitaneus sane omni culpa vacaase minime creditns est, quippe qsi 
nec unicam fistnlam in hoitem exonerari permiserity nec ullnm impetom 
sed nec ad impetnm et vim faciendam prseparationem expectdrit, ?el 
Dominos saltem Burgi mature monuerit de extrema loci necessitate. 
Ea deditio non tantum accolas circum vicinos» sed et summae auctori- 
tatis yiroBy pessime habuit, multamque vulgo yerborum salsorum copiam 
fecity quippe qui probe intelligebfint qBaatis totins WetteFavis inconi- 
modia ea deditio facta esset, qaod moz tristis monstravit eTentaa. 

Capta cnm suo Burgo Fridbergi rebusque noniiibil iatic dispoaitis^ ad 
munutissimam et edito loco sitam arcem Braunfelsanam itnm est, quse 
non minore perfidia tertio decimo Januarii Wimarios admisity soli Com- 
mendanti (qui Capitaneus fnisse perhibetur salvus omdnctas Franco- 
fordiam promissus est» reUquum prsesidium potissimam partem hostilis 
stipendia et arma ultro &re suscepit. 

Hsec in Wetteravia. In Misniam yero Generalis vigiliis FiwHBetas 
Koningsmarius cum subditis sibi L^onibus progreditur, ac expilationi- 
bus hostili modo modoque non minus miserabiliter indigenas vexat, 
quam calamitosis incendiornm comminationibos, k meticulosia immanem 
pecunisB summam exprimit, cujus audacia eo etiam processit^ ut tubi- 
cinem Xipsiam quoque ableg&rit, qui duo Imperialiam millia ab urbe 
exigeret, quo tamen lipsienses minime territi, vacuum unde venerat re- 
miserunt. 

Goltsius quoque per Silesiun Dominatur ac civitatem Wohkiam ad 
deditionem cogit. Picolominius non minus felicibus ausiHciis Genera- 
lissimum SuediccMrum copiarum Prcefectum Bannirium, ex Bobemie 
finibus penitus exigit, Clunitziumque arcem una cnm civitate, Konings- 
gracium quoque armata manu expngnat, ac Pnesidiam Soediciun qoid- 
quid in amus repertnm fiierat fundit* In captivitatem quoque Cssarts 
eo tempore venerunt ad mille &cile pedites, et centum desaltorii, Asees 
quoque Schmerschiitzium et Wellischium k nostris interoeptse, utrimqne 
Prsesidium quadringentomm selectorom militum hostilium arma Cassa^ 
rea admisit, Commendantes vero cum locumtenente Pnefecto item aalae 
Comitis de Hoditz et nobili quoqoe adolesoente Bohemo in arctam 
custodiam dedaoti> sunt» Nec multo post Kosinm nostronun annis 



ITINERARIUM. 215 

cessil Litomerltinm quoqne Banniriani deserere coacti snnt defecta 
annoniey in disceasa inde -pontem lignemn incendi Toluit Bannirius, 
multooque praecipate auctoritatis yiros tam Eeclesiasticos qoam sseculfr- 
res captiyos abduci jussit. 

Mense Martio tota prope Europa tympanis et tnbis perstrepebant, 
nec erat prope angulus nbi ad arma non conclamabatar^ nniversi Prin- 
cipes ad bella in proximam sestatem summa cum cura se disponebant. 
Anglia oum Scotia signa eonferre parabat, Hispania HoUandise et 
Franeis obaistere qnl posset serio meditabatur. Francia novas ezpedi- 
tioncs iu Italiam moliebatnr, veteresque ; per Germaniam copiaB novo 
sobsidio augere volebat. Belgium ut Hollandorum infecta consilia 
everteret consultabatt HoIIandia Classem.pn^tiis vent» committendnm 
coneinnabat ; sununa, omnes cogitationes in id unum duigebantur, ut 
quisque hosti suo superior efficeretur» ao prseclara de inimicis statueret 
trophiea. Gallus insuper omnibus Greneralibus ac Mareschallis serio 
prseceperat, per totam Franciam numerosum conscribere militem, ut 
exeunte vere cum qnatuor validis ezercitibns exire in campum posset. 
Nec sibi suisqne rebns deerat in Italia Rex Catholicus, qnippe qui 
non erat nescius^ illic sibi subjectas terras bellomm mole petendas, et si 
qua fieri posset obruendasy de defensione plurimum erat sollicitns, prse- 
cipae tamen providebat Luxenburgensi Ducatui, in quo snspicabatur 
Gallos perdidam nuper fcBdissima strage gloriam qusesituros, Flandrise 
quoque et Brabantise duplicatis ubique prsesidiis prospiciebat, loca hinc 
iude injuria eceli vitium passa, restaurabat, idque hoc aidentius, quo 
videbat Hollandos conscribere cepisse prseter ordinarias oopias ad huo 
decem militum millia, et si in quem finem nesciret. 

Rex Danise similiter cum selectissimas copias hinc inde sparsim col- 
legisset, tntusqne satis in sicco solo esse videretnr anxiom quoque ad 
navalem exercitum cogendum adjeoit attimum, ac mox plurimas naves 
Albim Yisurgimque pererrare voluiti quae occurrentia mercatomm 
navigia eorumque merces sedulo exanunarent, teloniaque exposcerent, 

Ita igitur rebus undique turbatis sokt prope Suecia in altissima vive- 
bat pace, plurimumque gaudebat et delectabatur tam opulentis Germa- 
niae thesaoris, ai^nto auro supeflectileque preciosa exteronun t^ et 



216 ITINERARIUM. 

amplius beata. Comitia quoque Stockholmium impor indicta ad Sne 
summa totlus nobilitatis omniumque statuum cum satisfactione decun 
bant, in quibus unanimi consensu omnes totius Regni statns per collei 
tos istic Legatoe haec fere conduserant. 

I. Sinceram et Regno proficuam paoem ab Imperio oblatam nea^ 
quam esse exdudendam. 

II. Quod si bellum continuandum foret, decimom qaemvis pei 
totum regnum in subsidium belli continuandi in imperio, esse depo» 
cendum, in Annum M.DC.XL. et M.DC.XLI. Quoram opera n<n 
secus ac Anno M. DC. XXVIII. contra hostes usui futnra esset. 

III. Ut quiyis civium certo genere salsi et infumati piscis doUm 
oneraret, et sub decimum quintum Aprilis ad AnseatiGas urbes suo 
sumptu deduci curaret, quibus AnnoniB loco Germanias manitioni&iu 
etiamnum in sociorum potestate constitutis, prorideretor. «. 

ly. Ut tota Regni Nobilitas ad quintum decimiim Aprilis parata 
esset ad iter. 

Porro in toto regno naves concinnabantur, multoqne sampta miliie 
et munitione instruebantur, et in subsidium multi ondique adhuc mi- 
lites conscribebantur, ita ut solus Comes de Thurn per Ragenaem Pa- 
triam Legionem mille ducentornm peditum coUigendam ausceperity 
Colonelli yero locumtenens Mittelung in viginti tribus arbibns Pomera- 
uiffi ad id destinatis selectum quoque militum conscripserit. 

Bannirius interim in Imperio nostros ludere et adunco naso yariis 
ambagibus nunc hac nunc illac circumducere yidebatur, ut enim Lito- 
meritium deseruit, in Thuringiam moyit, Caesarei yero poetquam Oe- 
nendem yigiliis Prsefectum Bredaw cum decem Legionibus equitam 
Falckenayinm prsemisissenty ipsi cum reliquo exercitu, tormentis impe- 
dimentisque Koningswertha Egram tandem contendunt. 

Ducebat sinistram Bannirici ezercitus alam ex decem yel duodecim 
circiter Legionibus equitum conflatam Oeneralis Major Wittenberg, ac 
circa Yojtlandiam ad Playyen ac Weydam subsistebat. G^eralis yero 
yigiliamm Prsefectus Pful praeerat deztr» alse, deduxeratque jam eam 
Altenburgum usque, ibatque ulterius ut Koningsmarckio snccederet; 
yocabatur enim htc loco alterius ad exerdtum, ut in labores fatigatomm 
sociorum subiret. 




CAPUT L. 

Ziiiiera quadam Bannirii ad Picolominium et Pieohminii ad Ban- 
nirium. Item alim Generalis locumtenentis Luneiurgici Joannis 
Gasparis Klitzing ad Picolominium et Picolominii ad illum re- 
sponsum. 

ACTA Wiinariensium Cattoram et Lnnebnrgensium 
cum Bannirio conjunctione, Salfeldiffi nostri hsBrebant, 
nec procul inde aberant hostiles copiae, nec fieri aliter 
poterat quin ultro citroque varii captivi in castra dedu- 
cerentur : de quorum commutatione paulo post lis orta, 
cum Picolominins nonnuUos de Luneburgensi ac Hasaico exercitu reti- 
neret. Bannirius vero commutari, ut suos^ Tellet : unde litteris inter 
duces certatum est. Earum ez authographo copias huc anneotami spe- 
rans eas Lectori non ingratas ibre, ut intelligat quomodo inter se adver- 
sarii ezercitus primores agere consueTerint. 

COPIA LITTERARUM. 

Suedici Exercitus Oeneralis ac Mareschalli campi Joannis Banrwrii ad 
Perillustrem Dominum Comitem de Picolomini datarum. 

Perillustris Domine Comes, &c. 

CJ2TERUM sperassem in conmiutatione captivorum ez parte snas 
ExceUentifle, sicut et ex hac nostra, nullam fore Nationis et per« 
sonarum exceptionemy quandoquidem vero officiarii exercitnum Prin- 
cipis Brunsuicensis ac Luneburgensis, similiter et Landgraviae Hassias 
apud me difficultates movent, ac aegr^ ferunti quod licet snos simul 
eaptivoa una cum nostris dimiserint, ipsorum tamen apud vos retenti 
sinty sicut quod et nonnnlli ad meum exercitum pertinentes emanserint, 

F F 



218 ITINERARIUM. 

imprimisqiie aliqiii ex Comitis de Hoditz &milia commntati non Btnt» 
merito qaeror. Quare quam officioskBime rogo saam ExceUentiain, nt 
sna aactoritate eo rem disponere dignetar» ut omnea irti scrapali qaibiis- 
canqae etiam de caasis injecti, ezimantary omueaqae captivi oniyersim 
juxta pacta conventa oommutentar sine di£Eerentia ac exemptione enju»- 
cunque ordiniB, nationis, aut dominii sint. Quod si vero proeter meam 
spem contrarium deligeretur, nemo hanc quoque partem taxabit» si aine 
praevia satis&ctiope commutandos non dimittat, sed ad suorum liberta- 
tem vestros captivos retineat, Imo forte nuUam omnino commutationeni 
justis de causiB post hac admittat. Datum ex Regis Suedfle Castris 31 . 
Maii Anno 1640. 

Ad ium SxceUenHiB ogScia paratus servus 

JOANNBS BaNKDEK. 

COPIA, 

Responsi Camitis de Picolomtm adpriares. 
Perillustris Domine» &c. 

NON potui huc usque me adducere ut crederem Luneburgicas 
et Hassicas copias cum sua ExcellentisB exercitu coiyunctione 
fact&9 coaluisse, ideoque capere non potui quomodo se captivi Lane- 
burgici ad nos deducti k suis se Legionibus absentassent» ac libere 
latrunculorum more tanquam hostes vagarentur impun^ preedantes: 
quandoquidem vere nunc ex snae ExceUentiae litteris accipio,. dictas 
Luneburgicas et Hassicas copias actu et vere sub suae Excellentise impe- 
rio esse, proindeque petere captivos illos non minus quam suos, libera- 
tionem et commutetionem non grayatus annuo, faciamque at illi cum 
aliis nuper captivis qui adhuo intes meos miUtes sunt ad vos redeant, et 
cum meis apud vos captiyis permutentur. Ex Comitis de Hoditz seu 
subditis militibus, seu ex fianilia serris, ne unus qiiidem in nostria 
castris reperituri extra unum Capitaneum Leutenantiumf qai ante hac 
pro Csesare apud nos militavity et sine licentia ex noetrA parte, pegkcti 
quam dedit fide, et post habito quod juravit Ceesari Sacramento, ad 
adversarios transivit. Hic jam aliquamdiu inter nos captivus fuit. 



ITINEBARIUM. 219 

agnitiiflqae est k Legione ftab qna ante hac stipendia meraity de ipsiaa 
c^pite primo qnoquo tempore Jndioinm militare habebitnr, et morti 
adjudieabitar. Spero id non iQiqanm k 8a& Ezoellentia agnitam iri» 
cum mazimopere doleudam bH, quod inter Qermane ginoeritatiB homines 
hoc tristi (emporom stata eo res addnota ut^ at contm fidem et jaramen- 
tum tam mnlti k sais signis deseiscanty et prp libidine saa ad has illasqae 
partes tnuiafiigianty qnod Ezcellentiam vestram latere nolai. Datam ez 
Caetris Imperialibos II. Jonii Anno iMO» 

Qfficioius ExeeUenHm vestrm Sertnu 

PlOOZOHZNI. 

COPIA, 

Aliarum Litterarum Oeneralis Suedid exercitui Joannis Bannirii ad 
* Camitem Picolaminium, 

Perillostris Comes imprimis observande Domine OeneraUs Mareschalle 

Campi| &c. 

RESPONSORI^ sase Ezcellenti» Litterffi hestema die recte mihi 
snnt redditse, et sicat mihi imaginari neatiqaam potai, malto 
minas credere, Ezcellentifle sase orbi notoriam actionemy qiudb fiiit con- 
janctio ambaram Principam domaam Bransyicensis et Lnnebargensis, 
ac Hassicffi, qase in Legionibas Pedestribas Eqaestribasqae, signa mili- 
taria pro qaalitate saoram servitiorum secum ducentibas et insigni 
apparatu bellico, seu majoribus tormentiB bellicis instmctis, consistnnt, 
intra spacinm integri mensiSy innotescere non potnisse: eodem modo 
persnadere mihi misqnam potui snam Ezcellentiam tam nobilinm dna- 
ram Domomm Imperii Principum nnmerosissimnm snocnrsnm latmncn*- 
lomm ezamina et conjnnotiones prsBdatommy et sine lioentia Dncnm 
snomm, ragantium militnm ezcnrsiones habitutam. Sed opinor erroris 
potins arguendam Cancellariamy aut Scriptorem qni datos litterarnm 
oonceptns perperam intellezerit et chartae temere illeTerit. Prsedictae 
enim dnse Domns quoniam se Pragensibus Pactionibus, seqne ac alii 
Prineipes secnros minime compereranty ad hanc conjnnctionem nou 
injoria et necessario addnctse sunt, ut saltem conjnnctis cum Snedicis 



220 ITINERARIUM. 

armis viribus suifly tatiores poBt hao agerent, et per hoc unicnm medium, 
86 cimi afflictis et mifleris aliis statibiis, in constantem tranqmUitatem, 
quoad nsque fieri poesety et temporum injuri» permitteTent, repooerent 
Et quoniam PrefiUs turmee nullatenuB inter depraedantia agmina ad- 
scribi poesnnty ita omnino confido veetram Excellentiam Teliqnofl captiVos 
ex istis copiifl juzta promissum proprium et pacta jura inter milita 
usitata, non gravate transmissuram. Quod si secug prseter omnem spem 
meam fieri l^cellentiflB yestrs placeret. Capiendi poBt hac de vestris 
ut similem sortem expectent condnsum nobis est Quantom Ter6 ad 
crimen impositnm G^eralibus jam ssepe dicti succnrraa in ntroque ex- 
ercitUy se non multo post ipsi de eo purgabunt. Hisce ego Excellantiam 
vestram, &c. 
Datum ex Suedicis castris 12. Junii Anno 1640« 

Offioiotus Serwu 

JOANNBS BaNNIBR. 

COPIA, 

Respomi Comtis Picolomini ad superiores Generalis Bannirii Litteras, 
Perillustris ac imprimis colende Domine Mareschalle Campi, &;c. 

HESTERNAS vestras accepi, eammque sensum abnnde percepi. 
Certoque sibi persuadeat, nuUum nec in CanceUaria noetra nec i 
Secretario vel scriptore commissum ^Bse errorem, is enim nec plns nec 
minus, quam k me matunimo consilio ipsi mandatum fiierat chartse 
commendavit, siquidem me in consulto nihU expeditur. Qaod yero 
hucusque hoc est ad vestne ExceUentisB ad me datas litteras non credi- 
derim conjunctionem Brunsuicensium et Luneburgicarum ac Hassica- 
rum copiamm. Hiec fnit ratio, quia longe aUud assecurarunt Lune- 
burgici et Hassici Legati in conventu Norico nuper pro tranquiUando 
Imperio Romano instituto, quod ipsum quoque jam ante duos annos 
Dux Bmnsnicensis et Luneburgensis Yiennse in feudomm Imperialiom 
acceptatione sancte poUicitus fuerat. Quid vero prseiatse Priucipes 
Domus causie habeant ad tam periculosam et plurimum Romano Iin- 
perio importantem contra Cesarem legitimum suum caput suscipiendam 



ITINERARIVM. 221 

segregfttioneiii, meiim non est hoc looo pluribns JKBceptare, tempos 
omnia aperiet qnam recte qnam iniqne qnisqne egerit. Neo antea dnm 
conjnnctis cnm Imperio viribns pngnaretnr, opns erat ejnsmodi protes- 
tationibns, Ad me qnod attinet jnxta bellica institnta post hac cnm 
Sxcellentia sna, et cnm istis domibns sen illamm copiarnm Generalibus' 
tractare pro seqno et bono non intermittam* 

Domini Comitis de Hoditz officiarii» aliiqne de ejns fiimilia non 
detinebnntnr, sed nt primnm buc venerint ad vestra castratransmitten- 
tur, extra Capitaneum locnmtenentem, de qno jam sn» Excellentise 
abnnde constabit qnomodo ejus se res habeant, spero snam Excellentiam 
nuUam in hoc de capite ejns processn iniquitatem repettnram. Nec 
Nobilis JnyeniB, Sparr dictns, retinebitnr k nobis» si qnidem is inter 
meoa snpersit, de qno inquiri &ciam. 

Csetemm plane autumo hestemum k vestra Excellentia ad me missum 
Tubicinem snam legationem non satis percepisse, quandoquidem vestra 
Excellentiatam diyersis tamque bene instructb exercitibus auctaest, ex 
quo facile yideri poterat, me solis Cflesareis copiis' longe inferiorem^ ex 
loco tutiori cedendi nnllam habuisse causam : quod si tamen snse Excel* 
lentiflB adhuc bidunm qnoad Bavaricfle copifls cnm nostris se conjnnxis- 
sent, expectare Ubnissety non defnissem utiqne meis partibns yobis 
comparendi, qnod ipsnm fortuna et tempus adhuc alio in loco pro 
opportunitate dabit Quod responsi loco suam Excellentiam celare non 
▼olni, DiviuflB Protectioni omni ex parte nos commendans. Datum in 
Castris Cflesaris ad Saalfeldiam 13. Junii An. 1640. 

VestTiB ExcellentuB Servus 

PlCOLOUINI. 

COPIA, 

Litterarum Generalis locumtenentis Luneburgensium Cqpiarum Joannis 
Oasparis KUtxing ad Camitem Pieolaminium, 

Perillnstris Comes imprimis obserrande Domine OeneraUs Mareschalle 

Campi, &c. 

LITTERiB yestne Excellentifle quas ad Regis Suecifle. Oeneralis 
Mareschalli Excellentiam JoannemBannirium misit, nobis legendse 



212 ITINERARIUM. 

legatnm, caTeretnry viresque, qiiiB in Imperio reliqnie Ibrenly contra 
Tnrcam, si qnando is contra Christianitatem hoetilia arma moyeret, 
integrse conservarentnr» et in defensionem objicerentur, ac denique glo- 
riosus scopns ab Electorali CoUegio et Dominationibus vestris propo- 
sitns per gratiam altissimi plene attingeretur. 

Hieo omnia (quemadmodum nnllailubito) Dominationes Testras no- 
mine suorum Principalinm summa cum diligentia in hoc opnyenta 
vestro cnratnrasy ita assecuroy nos modicum noetrum quod in nobia est in 
enm qnoque finem libenter coUaturam, ac juzta petita TeBtra» qui con- 
gregationi yestrsB intersint (modo litteras securitatis necessarias pro ita 
et reditn obtinnerint) de legaturam» qui juxta mentem nostram Jta se 
habituri sint, nt ez sermone ipsorum Gtermanus noster et ad pacem pro- 
pensns animns omnibus abunde patefiat. 

Poterimu4 (ni fiiUor) quoque» tantum» apud ezteros etiamnum in Im- 
perio et contra Gtermaniam militantes Principes» (quibnscum Dominos 
Conjuz nofiter pientissimse memoriflB in Comitiis Lipsiensibus ab Elec- 
toribus aliisque Sacri Romani Imperii Principibns et statibus Anno M. 
DC.XXXI. celebratis, pro libertate Imperii tuenda et conserTanda, se 
obUgayit, et huc usqne k nobis etiam constanter perseveratum est, ob 
graves persecutiones quas nos SBqne ac dUectus filius noster immerentesy 
ut Dominationes yestrsB ipsaemet uorunt, passi snmns, ita nt nec adbac 
ii confoBderatione eornm oommode recedere possimus) ut eos iUuc com- 
modis rationibns adducamus ut pacem potins Jmperio proficuam qoam 
ad ulteriores tnrbas eztemis Principibus moyendas, arma amplectantar, 
cnm ipsi eztra controyersiam pacifici Principes sint et haberi yelinty nec 
aliud desiderenty quam ut cniyiB pro SBquo et bono satisfiat. 
, Quod Dominationibns yestris loco responsi celare nolni, nnaqae 
omnes Dei protectioni oommendo. CasseUis 14. Martu Anno 1640. 
Vestris Dominationibus AdtUctissima 

AUAUA EUSABBTHA. 

Quam igitur pacem Landgrayia HassiGe inire yoluerit, hie ejns iitters 
satis innuunt. Interea senrabatur inyiolatum armistitium inter Ciesa- 
reanos et Hassos per Westphaliam. 




CAPUT XLIX. 

Friiberga Wetteracia et BraunfeUmm i Wimariensibus occupatur: 
Annorum quoque Imperialium Suedkorumj Saxonicorum, ac 
jBrandenburgensium Successus. 

\ ROCESSERANT interea L^ones Saxo-Wimariffi po- 
tissima ex parte in Wetteraviam, et cam Fridbergam 
Buis consiliis aptam esse yidiasent, minis pei^ntayeninty 
iacile jfiiit jam ad imperia promptos ejnsmodi machinis 
expngnare, qui nltro portas tam expectato hospiti pan- 
dere parati erant : Qaod genus bominnm merito detesteris amice Lector» 
qnoniam ii qni immediat^ imperio snbsant, tam malevole com bostibns 
coUndant, qniqae Imperatoris Legionem nno ab binc anno armata etiam 
xnana contra jnssam CsBsaris nrbe probibere parati erant nisi sagax ex 
arce PrsB&ctns obstitisset, nnnc nullam prorsns vim ab imperii capita- 
libas inimicis snstineant Decimo itaque Jannarii patnlis portb Wi- 
marienses copisB intromissse snnt: dedita nrbe &cile fuit Bargam qao- 
qae necessaria ope ac safficiente milite destitntnm ad deditionem cogere, 
yel potias persoadere. Insidebat dictnm Bni^m Capitanens qnidam, 
cum qoinqoaginta ut aliqai asserant, yel nt alii cam paacioribas grega- 
riis militibas, cai dabio procal non admodom ardaam faisset aliquan- 
talum bostiam sollicitationes rejicere, ant impetom contrariis yiribns 
propalsare tantisper, quoad sabsidiom aliunde fnisset sabmissam. At 
nec hic ipse diu tergiyersat est, sed qaam mox exitam cam sais pactas, 
locam csteioqai arte et natara abunde mnnitnm, in hostiam potestatem 
tradidit* Qaamyis ipse postea, yerene an pallii ignayis snae obtexendi 
gratia, nescio, Bnrgi Dominos, yiros nobiles, et imprimis strennos incu- 
sayerit qaod locam k necessario comeata> et armamentariam k reliqua 
manitione, qua sine nihil effectnm datar, temere destitaerint. Ut at 



214 ITINERARIUM. 

sit Capitanens sane omni cnlpa Tacasse minime creditns est, qnippe qni 
nec nnicam fistnlam in hostem^xonerari permnerit, nec nllnm impetom 
sed nec ad impetnm et vim faciendam prseparationem expect&rit, Tel 
Dominos saltem Bnrgi mature monnerit de eztrema loci necessitate. 
Ea deditio non tautum accolas circnm yicinos, sed et snmmsB auctori- 
tatis virosy pessime habnit, mnltamqne vnlgo Terbomm salsorum copiam 
fecity qnippe qui probe intdligebaiii qnastis totins Wetterayiie iacom- 
modis ea deditio facta esset, quod mox tristis monstravit eyentas. 

Capta cnm sno Bnrgo Fridberg& rebusqne nonnibil istic dispoaitis, ad 
mnnntissimam et edito loco siiam arcem Brannfelsanam itnm est» qus 
non minore perfidia tertio deoimo Jannarii Wimarios admisit, soU Com- 
mendanti (qni Capitanens faisse perhibetur salvns condnctns fVanco- 
fbrdiam promissus est, reliqunm praesidium potissimam partem hostilia 
stipendia et arma nltro fere suscepit. 

Hsec in Wetteravia. In Misniam vero Generalis yigiliis Pnefectas 
KoningsmariuB cum snbditis sibi Legionibns prc^reditur, ac expilationi- 
bns hostili modo modoque non minus miserabiliter indigenas yexat, 
quam calamitosis incendiornm comminationibus, k meticulosis immanem 
pecunise summam exprimit» cujns audacia eo etiam processit, ut tubi- 
cinem Xipsiam quoque ableg&rit, qui dno Imperialium millia ab urbe 
exigerety quo tamen lipsienses minime territi, yacuum unde yenerat re- 
misernnt. 

Goltsins quoque per Silesiam Dominatur ac ciyitatem Wohlaiam ad 
deditionem cogit. Picolominins non minns felicibns anspiciis Genera- 
lissimnm Snedicomm copiamm PrsBfectum Bannirinm, ex Bohemisd 
finibus penitus exigit, Clunitziumqne arcem una cum ciyitate> KoningB- 
gracium qnoque armata mann expugnat, ac Prsesidium Suedicnm qnid- 
qnid in armis repertum fuerat fundit* In captiyitatem qnoqne Cssaris 
eo tempore yenemnt ad mille &cile pedites, et centum desultorii, Arees 
qnoque Schmerschiitzinm et Wellisohium k nostris interoeptiBy ntrimqne 
Pr&esidium qnadringentomm seleotoram militum hostilium arma Cassa* 
rea admisiti Commendantes yero cnm locumtenente Pnefecto item aulfle 
Comitis de Hoditz et nobili qnoque adolesoente Bohemo in afetam 
custodiam dednoti< sunt. Nec mnlto post Kosiom nostromm armis 



ITINERARIUM. 215 

eessit. litoineritinin quoqne Banniriaiii deserere coacti snnt defecta 
annoDie, in discesBa inde jMnatem lignenm incendi Tolnit Bannirius, 
maltosqne prsecipaae anctoritatis Tiroe tam JBcclesiasticos qnam aeecalfr- 
res captiyos abduci jnssit. 

Mense Martio tota prope Earopa tympanis et tabis perstrepebant, 
nec erat prope angnlas abi ad arma non conclamabatar^ nniyersi Prin- 
cipes ad bella in proximam sestatem samma cum cora se disponebant. 
Anglia cum Scotia sigaa eonferre parabat, Hispania Hollandiffi et 
Francis obsistere qnt poseet serio meditabatur. Francia novas ezpedi- 
tioaes in Italiam moliebatar, yeteresqae ; per Germaniam copias noro 
sabsidio ai^re Tolebat. Belgium at Hollandoram infecta consilia 
everteret consnltabat» HoIIandia Glassem.propitiis ventffl committendom 
concinnabat ; samma, omnes oogitationes in id nnnm dirigebantar, at 
quisqne hosti suo soperior efficeretory ao prseclara de inimicis stataeret 
tropbiea. Grallas insaper onmibas Greneralibus ac Marescballis serio 
prseceperat, per totam Franciam numerosum conscribere militem, ut 
exeunte yere cum quatuor Talidis exercitibus exire in campnm possct. 
Nec slbi soisque rebus deerat in Italia Rex Catholicos, quippe qui 
non erat nescius, illic sibi snbjectas terras belloram mole petendas, et si 
qua fieri poseet obruendas, de defenaione plurimam erat sollicitos, prse* 
cipue tamen proyidebat Luxenburgensi Ducatui, in quo snspicabatur 
Grallos perdidam nuper foBdissima strage gloriam qusesituroe, Flandri» 
quoque et Brabantiss duplicatis ubique prsesidiis prospiciebat, loca hinc 
iude injuria eoeli vitiam passa, restanrabat» idque boc ardeatiusy quo 
videbat HoUandos conscribere cepisse preeter ordinarias copias ad bue 
decem militum millia, et si in quem finem nesoiret. 

Rex Danise similiter cum selectissimas copias binc inde sparsim col- 
legissety tutusqne satis in sieco solo esse yideretar anxiom qooqae ad 
nayalem exercitum cogendum adjeeit ammumy ac mox plurimas naves 
Albim Yisurgimque pererrare Tolnit, qase occnrrentia mercatornm 
navigia eonunque merces sedulo examinarent, teloniaque exposcerent. 
Ita igitur rebus undique torbatis sola prope Suecia in altissima Tive- 
bat pace, plurimumque gaudebat et delectabator tam opalentis Germa- 
ai» thesaoris, argento auro supdlectUeqae preciosa exteromm t^ et 



216 tTINERARIUM. 

amplinB beata. Comitia qnoque Stockholmium nuper indicta ad finen 
summa totius nobilitatis omninmqne statanm cnm satidEactione decnrre 
bant, in qnibns nnanimi consenBn omnes totinB Regni Btatus per coUec- 
tos iBtic Legatoe bsec fere conclnserant. 

I. Sinceram et Regno proficnam pacem ab Imperio oblatam neuti- 
qnam esse exclndendam. 

II. Qnod si bellnm contbnandnm foret, decimnm qnemFis per 
totam regnnm in subsidinm belli continnandi in imperio, esse depos- 
cendnm, in Annnm M.DC.XL. et M.DC.XLI. Quoram opera non 
secus ac Anno M. DC. XXYIII. contra hostes nsni fatura esset* 

III. Ut quivis ciyinm certo genere salsi et infnmati piscis doIioiD 
oneraret, et sub decimum qnintum Aprilis ad Anseaticas urbes suo 
sumptu deduci curaret, quibns Annonfle loco Germanifie mmdtioBibuB 
etiamnnm in sociorum potestate constitntb, provideretar. » 

ly. Ut tota Regni Nobilitas ad quintnm decimnm Apriiis parata 
esset ad iter. 

Porro in toto regno naves concinnabantnry mnltoqae sompta mHite 
et mnnitione instmebantur, et in subsidium mnlti nndiqae adhnc mi- 
lites conscribebantnr, ita nt solus Comes de Thum per Ragensem Pa- 
triam L^onem mille dncentorum peditum colligendam snsceperit, 
Colonelli yero locumtenens Mittelung in viginti tribus arbibus Pomera- 
uise ad id destinatis selectum quoque militnm conscripserit. 

Bannirius interim in Imperio nostros Indere et adnnco naso yariis 
ambagibus nnnc hac nunc illao circumducere videbatur, at enim Lito- 
meritium deseruity in Thnringiam moTit» Caesarei vero postquam Ge- 
neralem vigiliis Praefectum Bredaw cum decem Legrionibns equitam 
Falckenavium prsemisissenty ipei cnm reliquo exercitUi tormentts impe- 
dimentisqae Koningswertha Egram tandem contendnnt. 

Dncebat sinistram Bannirici ezercitns alam ex decem vel dnodecim 
circiter Legionibns eqnitum conflatam Gteneralis Major Wittenberg, ac 
circa Voytlandiam ad Playyen ac Weydam snbsistebat. Generalis rero 
Tigiliamm PrsBfectns Pfhl preerat dextr» alae, dednxeratque jam eam 
Altenbnrgum nsquey ibatque nlterius nt Koningsmarckio sucoederet; 
vocabatur enim htc loco alteriusad exeroitum, nt in labores &tigatonun 
sociorum snbiret. 



CAPUT L. 




Littertt quadam Bannirii ad Picohminium et Picolominii ad Ban- 
nirium. Item aluB Generalis loeumtenentis Lunelmrgici Joannis 
GcLsparis Klitzing ad Picolominium et Picohmimi ad illum re- 
sponsum, 

ACTA Wimariensiam Cattoram et Lunebnrgeiuiiam 
eam Bannirio eonjanetioney Salfeldiae nostri haerebanty 
nec proenl inde aberant hoBtiles copisBy nec fieri aliter 
poterat qain nltro citroqae yarii captivi in castra deda- 
cerentar : de qaoram commatatione paalo post lis orta, 
cum Picolominias nonnalloe de Lanebargensi ac Hassico exercitu reti- 
neret. Bannirias yero commatari^ at saoa, yellet : unde litteris inter 
ducea certatam est. Earam ez aathograpbo copias hac annectam, spe- 
rans eas Lectori non ingratas fore, at intelligat qaomodo inter se adver- 
sarii exercitos primores agere consaeyerint 

COPIA LITTERARUM. 

Suedici Exercitu$ Oeneralis ac Mareschalli campi Joannis Bannirii ad 
Perillustrem Dominum Comitem de Picolomini datarum, 

Perillastris Domine Comes, &c. 

CiBTERTJM sperassem in commatatione captiyoram ex parte sas 
Excellentifley sicat et ex hac nostra, nallam fore Nationis et per- 
sonanim exceptionemy qaandoqaidem yero officiarii exercitaam Prin- 
cipis Bransaicensis ac Lanebargensisy similiter et Landgrayi» Hassiae 
apad me difficaltates moyent, ac aegr^ ferant, qaod licet saos simol 
eaptiyos ana cam nostris dimiserint, ipsonim tamen apad yos retenti 
sinty sicat qaod et nonnalli ad meam exercitam pertinentes emanserint, 

F F 



218 ITINERARIUM. 

imprimisqiie iliqni ex ComitiB de Hoditz iamilia commutati non Bint, 
merito queror* Qaare quam officiosiaBime rogo Buam Excellentiam, at 
Boa auctoritate eo rem disponere dignetari ut omnes isti scrapnli qnibas- 
cnnque etiam de cauBiB injecti, ezimantor, omnesque captivi uniTersim 
jaxta pacta conyenta conmiatentar sine differentia ac exemptione cnjoB- 
cunque ordinis, nationis, aut dominii sint Quod si Tero prseter meam 
Bpem contrarium deligeretur, nemo hanc quoque partem tazabit, bi Bine 
prflBTia satiBftctioiie comfoutandoB non dimittat, sed ad auonim liberta- 
tem vcBtroB captiyoB retineat, Imo forte nullam omnino commntationem 
justis de caoBiB post hac admittat Datum ex RegiB SaeciBe CastriB 31. 
Maii Anno 1640. 

Ad sum ExcelleniiiB qficia paratus servus 

JOANNBS BaBP iriBB. 

COPIA, 

Responsi Comiiis de Pfcofomtnt adpriores. 
PeriUustriB Domine» &c. 

NON potui huc U8que me adducere ut crederem Lunebni^gicaB 
et HaBsicaB copiaB cum bu8B ExcellentisB exereitu conjunctioue 
factft, coaluisBe, ideoque capere non potui quomodo se captiri Lune- 
burglci ad noB deducti k BuiB se LeglonibuB abBentaBsent, ac libere 
latrunculorum more tanquam hosteB vagarentur impnn^ prfledantes: 
qaandoquidem Tere nunc ex sntB Excellentie litteria accipio,. dictas 
LuneburgicaB et HaBBicBB copiaB actn et vere sub su» Excellentiae impe- 
rio ease, proindeque petere captivos illoB non minus quam suoe, libera- 
tionem et commutationem non grayatus annuo» fiiciamqae nt illi cam 
aliis nuper captiyis qui adhuc intev meos milites sunt ad vos redeant» et 
cum meb apud yob captiyis permutentur. £x Comitis de Hodits jeu 
Bubditis militibuSy seu ex fiimilia serrisy ne unus quidem in nostris 
castris reperitur, extra unum Capitaneam Leutenantiun», qai ante bso 
pro Csesare apud nos militavit, et sine licentia ex nostrft parte, neglectft 
quam dedit fide, et post habito quod juravit Caesari Sacramento, ad 
adversarioB transivit. Hic jam aliquamdiu inter noe captivus fiiit, 



ITINEBARIUM. 219 

agnituflqae est k Legkme Bob qna ante hac stipendia merait, de ipsiaa 
capite primo qooquo tempore Jadioiom militare faabebitor, et morti 
adjudicabitar. Spero id non biquam k 8a& Ezoellentia agnitam iri, 
cum maximopere dolendnm sity qaod inter Germane ginceritatis homines 
boc tristi (emporom stata eo res addaota tit, at contm fidem et jaramen- 
tam tam mnlti k sais signis desciscant, et pro libidine sna ad hsB illasqae 
partes tranafiigianty qood Ezcellentiam ▼estram iatere nolai. Datam ex 
Castris Imperialibos 11. Jonii Anno 1G4D» 

Offidaius ExeellentUB vestrm Senms 

PlOOZOHINI. 

COPIA, 

Alianm Litterarum Oeneralis Suedict exercitus Joannis Bannirii ad 
^ Camitem Picohminium, 

Perillostris Comes imprimis observande Domine GteneraliB Mareschalle 

Campi| &c. 

RESPONSORI^ saie Excellend» Litters hestema die recte mihi 
snnt redditse, et sicat mihi imaginari nentiqaam potai, malto 
minos credere, Ezcellentise sase orbi notoriam actionem, qaalis fiut oon- 
janctio ambaram Principam domaam Bransyicensis et Laneburgensis, 
ac Hassicse, qxm in Legionibos Pedestribas Eqaestribasqae, signa mili- 
taria pro qaalitate saoram servitiorom secam dacentibas et insigni 
apparata bellico, sea majoribas tormentb bellicis instractis, consistunt, 
intra spaciam integri mensis, innotescere non potnisse: eodem modo 
persaadere mihi misqaam potai saam Ezcellentiam tam nobiliam daa- 
ram Domoramlmperii Principam namerosissimam saccarsam latranca- 
loram examina et conjnnctiones prsBdatoram, et sine licentia Dncam 
saonim, Tagantiam militam ezcarsiones habitatam. Sed opinor erroris 
potins argaendam Cancellariamy aat Scriptorem qai datos litteraram 
eonceptos perperam intellezerit et chart» temere iUeyerit. Prsedict» 
enim daae D<»nas qaoniam se Pragensibos Pactionibns, seqae ac alii 
Principes secaros minime compererant, ad hanc conjunctionem nou 
injaria et necessario addactse sant, ut saltom conjunctis cnm Suedicis 



220 ITINERARIUM. 

armis Tiribns suis, tutiores poBt hao agerenty et per hoc uniciim medium, 
00 cum afflictie et miseris aliis statibus, in constantem tranqmllitatem, 
quoad nsque fieri poesety et tempomm injuriiB permitterent, reponerent 
Et quoniam Prfefatee tnrmiB nullatenuB inter depredantia agmina ad- 
scribi possunt, itaomninoconfido yestram Excellentiam reliquofl captirog 
ex istis copiis juzta promifBum proprinm et pacta jura inter milites 
usitata, non grayate transmissuram. Quod si secus prieter omnem spem 
meam fieri l^cellentis vestrse placeret. Capiendi post hac de vestris 
ut similem sortem ezpectent conclnsum nobis est Qoantam Ter6 ad 
crimen impositnm Oeneralibus jam ssepe dicti snccurBUB in utroque ez- 
ercitUy se non multo post ipsi de eo purgabunt. Hisce ego Excellentiam 
vestram, &c. 

Datum ez Suedicis castris 12. Junii Anno 1640. 

Offieioius Sertms 

JOANMBS BaNKIER. 

COPIA, 

RespanH Camitis Picolomini ad iuperiores Generalis Bannirii Litteras. 
Perillustris ac imprimis colende Domine Mareschalle Campiy &c. 

HESTERNAS vestraB accepi, earumque sensum abunde percepi. 
Certoque sibi persuadeat, nuUum nec in Cancellaria noetra nec k 
Secretario vel scriptore commissum eflBse errorem, is enim nec plus nec 
minnsy quam k me maturrimo consilio ipsi mandatum fuerat chart® 
commendavit, siquidem me in consulto nibil ezpeditur. Quod Fero 
hucusque hoc est ad yestne Ezcellentiie ad me datas litteras non credi- 
derim conjunctionem BrunsuicenBinm et Luneburgicamm ac Hassica- 
rum copiamm. Hiec fuit ratio, quia longe aliud assecurarunt Lune- 
burgici et Hassici Legati in conyentu Norico nuper pro tranquillaDdo 
Imperio Romano institntOy quod ipsum quoque jam ante duos annos 
Duz Bmnsuicensis et Lnneburgensis Yiennfle in feudorum Imperialium 
acceptatione sancte pollicitus fuerat Quid yero prsefatee Priucipes 
Domus caus» habeant ad tam periculosam et plurimum Romano Im- 
perio importantem contra Caesarem legitimum suum caput suscipiendam 



ITINERARIVM. 221 

segregationem, meiim non est hoc looo ploribiiB dbceptare, tempus 
omnia aperiet quam reote quam iniqne quisqne egerit. Nec antea dum 
conjnnctis cum Imperio viribns pngnaretnr, opus erat ejnsmodi protes- 
tationibns. Ad me qnod attinet jnzta bellica institnta post hac cnm 
Excellentia sna, et cnm istis domibns seu illamm copiamm Generalibns' 
tractare pro sequo et bono non intermittam. 

Domini Comitis de Hoditz officiarii» aliiqne de ejns fiunilia non 
detmebnntnr, sed nt primnm hnc venerint ad vestra castratransmitten- 
tur, extra Capitaneum locnmtenentemy de qno jam sn» Ezcellentiae 
abande constabit qnomodo ejus se res habeant, spero suam Ezcellentiam 
nnllam in hoc de capite ejus processn iniquitatem repetturam* Nec 
Nobilis Jnyenisy Sparr dictns, retinebitnr k nobis» si quidem is inter 
meoa snpersit, de quo inquiri &ciam. 

CsBterum plane autnmo hestemum k vestra Ezcellentia ad me missnm 
Tnbicinem suam legationem non satis percepisse, quandoquidem yestra 
Ezcellentiatam diyersis tamque bene instmctis ezercitibus anctaest, ez 
qno facile yideri poterat, me solis Ciesareis copiis* longe inferiorem^ ez 
loco tutiori cedendi nullam habuisse causam : qnod si tamen snse Ezcel- 
lenti» adhuc bidnum quoad Bavaricffi copiie cum nostris se conjunzis- 
sent, ezpectare Ubnisset, non defhissem utique meis partibus yobis 
comparendiy quod ipsum fortuna et tempus adhuc alio in looo pro 
opportunitate dabit Quod responsi loco suam Ezcellentiam celare non 
Yolui, DiTin» Protectioni omni ez parte nos eommendans. Datum in 
Castris Caesaris ad Saalfeldiam 13. Junii An. 1640. 

Vestr<B ExcelleiUuB Servus 

PlCOLOUINI. 

COPIA, 

Litterarum Oeneralis locumtenentis Luneburgensium Cqpiarum Joannis 
Oasparis Klitzing ad Comitem Pieohmimum. 

Perillnstris Comes imprimis obserrande Domine Gteneralis Mareschalle 

Campi, &c. 

LITTERiB vestne Ezcellentiae quas ad Regis Snecite. Oeneralis 
Mareschalli Ezcellentiam JoannemBannirium misit, nobis legend» 



222 ITINERARIUM. 

pfo benepfaudto et &vof8 ipBins traditie sant. Nec sane exiBtimassem 
fere, ut Bxcellentia vestra oopias iUaa qnaa Principes Domus Bninsiii- 
cenaia^et Lnneburgica, ac Haasica ob summi momoQti canaas neoeaBariam 
ao rationabile putanmt cum Suedico exercitu conjungere, Tagantes 
manipuloa, et omni duce destitntOB latnmculoe q>pellaret. Siqnideffl 
non &cile pnesumi potest copias tam numerosas uno agmine eimul pro» 
cedentea, aignis tam pedestribus quam equeBtribus et alio apparatu 
bellico quam optime inatructas, qo&sq^e ego yelut Genendia locum- 
teneuB Hlastriasuni Prinoipifl mei Brunsuicensium ac I^unebnj^nsiam 
Ducis (quod tamen aine Ittade propria dixerim) ducdMun, dinBipatait et 
in praedaa. excurrentoB et spoliis inhianteB tunnaa esae, «nt appellari 
commode posse, idque maxim^ ab Excellentia vestra, quippe cui Telut 
Oenerali Imperialis Exercitus imcumbit, de adyersariia copiis certa 
mmcia mquirere^ et contrsriiB copiis sese opponere. Nec inihi fiusile 
penmaaertm-Exeellentiam Teatmm, quffi mek kudabili fkma et meliore 
nomine probins norit» id criminis meo exercitui impoaituram, meqne 
criminaluram qnasl vero ego me Dncem latrocinantium mSitnm» qoos 
semper odi et pro virili mea persecutus sum, prsBstitiaaem. C<Hitrari« 
umque baud dubie» si qua res ferret^ modo lequalibua utrimque Tiribas 
congrediendum fbret, omnino evincerem, ac probarem ipao jfaeto^ meofl 
et de yeterano milite esse et did poesey me Tero ipeorum Ductorem non 
ignaTum rq^eriri TeUe. Qnod si iorth Testra Excellentia graTaretnr 
eam de me meisque conoeptum opinionem deponere, nequaquam arbi- 
tror mihi Titio Tertet» ai opporfuno tempore Tindictam impo8it& crimi- 
nationis mihi reserTUtam, quaeram. Super his su8b ExceUentiiB dech- 
ratkmemy et ultimatam sententiam prim& occasione expecto, csstemm 
maneo suse ExceUentise. 

Qfficionssimus Servus 

JOANNBS GaSPAR KlITZING. 



ITINERARIUM. 223 

COPIA, 

Re^Hmti Comxtis de Picolofnini ctdpriares Joanms OcLsparis Klitzing, 
IUnstris Domine ac imprimiB bonorate Gbneralis loeumtenens. 

EX besterno ad me dato Epistolio satis animadverti qnam moleste 
ferat meam de Brunsmcensibus Lnnebnrgensibus ac Hassicis copiis 
non aine causa conceptam sententiam, quas non legitimas sub imperio 
Generalium Copias» sed tantum sine Ducum mandato aut scitu vagantes 
et latrocinantes manipnlos, qni se cum hoste Bannirio prodsB liberius 
agendse oausa conjunxissent, patavi« Cnr vero id pntarim, hsdc me fero 
adduxemnt» primo quia nunquam mihi persuadere poteram fore in 
Bomano Imperio ullum» tum vel minime ex prsedietas Domibus^ qui 
conjunctionem tanti ponderis et momenti hoo rerum statu contra legiti- 
mum suum Dominum susciperet. Dein quia omnino contrarium «d 
hsec nsque tempora amborum Principum Legati in Noricis Comitiis, 
pro oommuni imperii bono institutis assecurarunt* Denique quia abhinc 
biennio ipse Brunsnig» et Luneburgi Dux, cum feuda imperialia k 
Sacra Caesarea Majestate Im|>eratore FxaDXNANno II. Clementisfiimo 
Domino nostro Felicissimso et SanctissimsB memoriee acoeptaret cpntra- 
rium quoque sanet^ pollicitus est» quod ipsnm ex hac parte. maxime k 
tali Principe ac Duce aliter credi nec debuit nec potuit, nisi sine cansa 
tam prudenti Principi fidem quis yellet darogare. Quie vero ad hanc 
ab Imperio defectionem ambas Principes domos caus» moverint, infe« 
rior ^ sum quam ut hoc loco disquiram, cum suo tempore res ipsa 
eyentn satis declarabit ex qua parte fuerit culpa quisve recte, quis per- 
peram egerit. 

Nihilominus quando mihi nunc vel ex yestramet confessione abunde 
constaty quod Dominus Oeneralis locumtenens cum sibi subditis copiis 
ad hostem defecerit, ejusque partes conjunctione &cta jam actu sequa- 
tur, nullo modo abnno cum Dominatione yestra et copiis suis juxta 
laudabilia pacta bellica pacisci, ac juxta sequum et bonum quod probos 
milites decet tractare, eo modo quo semper cum adyersariis copiis qui- 
buscunque pacisci ac tracture conatus fni. Quod si Dominus Oeneralis 



224 ITINERARIUM. 

locamtenenB in gna sine cancn concepta opinione, qnaxn ad finem Ctte- 
rarom snarnm annectit de yindicta sno tempore qnserenda, perBevenre 
Yolet, per me qnidem id licet, fortnna cniqne nnnc equa nonc iniqoa 
rotatnr. Maneo hisce. Datea ex castris Cssareis 15« Janii Addo 
1640. 

DominaHanU v€$tr(B officioius Sermu 

'PicoLOMnn. 

Inter hsec haerebat cum exercitibns snis Bannirins diebna aliqnot 
Crentzbergse et Isenachii, sed cnm horrenda fame torqueretory conmm- 
nicatis cnm Melandro Hassicamm copiamm Generali, Consiliis alio 
iter dirigere instituit, ac yersns Hassiam moyitf pleriqne adversarionim 
militnm immaturis fructibns pomis pyrisqne flegre animam in corpore 
sustinebanty quoniam potissima pars gregariomm militum intraquinqae 
vel sex dies nec micam panis gustaverat. Nostro contra ezercitiu m 
Castris circa Neustadium ad Salam nil quidquam quoad comeatam 
decedebat, immanis enim frnmenti Tis ex Franconia submittebatnr, ad- 
dncebantur quoque aliunde equi plnrimi, solaqne Norimberga trecentofl 
equos pro bellicis tormentis promoYendis suppeditayit. Excurrebant 
qnoque Croatae nostri in hostiles partes, et reduces ferebant opima spolia, 
hostium insuper immanes copias velnti ovium greges ante se agebaot, 
qnas dum papularentur interceperant, homm indicio cognovimus Mel- 
lerstadium k Suecis armata vi captum esse, in quem locum se ad mille 
mstici coUegeranty seque contra irmmpentium militum arma fortiter 
aliquamdiu defenderant. 




CAPUT LI. 

HoUandi et Oalli in Campum egrediuntur ; Hi Arrelaium obsident 
et expt^nant, IlUfrustra Hulstamfravde apertaque vi tentant, 

^ UB exitnm Mensis Maii Princepe Auriacns cnm 8nb# 
ditis sibi copiis in Flandriam appnlit, ac intra Schlusam 
et Sancti Donati mnnitionem Castrametatns est^ sed 
quoniam Praesidiarii ex Sancto Donato fortiter se Hol- 
landis opponebant, stagnnmque vicinnm, quo adversa- 
riomm castra inundarentnr, perfoderant, Hollandica Consilia parnm 
feliciter secnndnm optata processerunt, infecto itaque negotio ez istis 
partibus discedere non sine naso coacti sunt) ne tamen sine negotio 
omnino ferias agerent, alio dolos et arma transtulemnt, Hulstamque 
sine mora premere^ et inopinantes indigenas opprimere a^ressi snnt, 
sed nec isthinc amplius quam alibi promoyemnt) ut et moz sequentibns 
patebit. 

Yenerat Princeps Auriacus cum omni ezercitu suo Maldega Asse- 
nedam, progressums Hulstam yersus, antequam yero fortalitium Phi- 
lippinarum tran^rederetur, milites suos noya provisione pulveris pyrii, 
et glandium plumbearam instmctu, aliisque ad pngnam necessariis 
quam optim^ munivit. - Interea se ipsi conjunguntDominus de Haute- 
rive cum subditis sibi triginta senis manipulis egregiomm militum, 
duseqne aliee pedestres Legiones, qufle ante hac non procul Schlus& 
abiueranty ad omne imperium paratse. Conjunctis hoc modo viribus 
proficiscuntur, ac primum quidem agmen ducebat Comes Henricus 
Casimims Frisis Guberaatory qui cum duabus equitum legionibus 
naves conscendit, et rectissimo cursu Hiilstam progreditur,quo ut venit 
insequentibus k tergo reliquis ezercitus copiis Nassoviense Fortalitium 
sub horam noctis primam et secundam aggreditur, hoc fere modo. 

o o 



226 ITINERARIUM. 

HoIIandi ez ntraqne parte progressi simnlabant tanqnam si aniranm ad 
dno alia fortalitia circa Hnlstam adjecissenty Comes vero Henricns 
CasimirnB dam fortalitiam NassoTiense petit, militam saorum partem 
ad alind adhnc fortalitinm, Moemvaert dictnm, applicat : in qno His- 
pani armomm hostiliam etrepitn ezcitati ad arma conclamamnt : venft 
interim ad Nassoviense fortalitinm Dominns de Hanterive in Bnccursum 
Comiti Casimiro ac cnm snis nndeqnaqne cingit. Prflesidinm interni 
Hispanicnm octoginta selectomm militnm cnm sno Prfl&fecto egregie 
retnndebat impetnm hostilem, cnm vero panlatim adyersarii inTalesce- 
renty ac yis potentior fieret, qnam qne tam ezili militi cederet, Hollandos 
tandem admittere non sine inimiccD partis clade compnlai sanU 

Hsec tam anspicata initia nt Ariacns intellezit, tanqnam ai ab ipso 
Marte de certitndine victori» fuisset eraditns. Relicta Assenedai totam 
circnmvicinam patriam tnmnltnariis armis snbito opprimere sibiqne sab- 
dere molitar, sed nbi ad fortalitinm 8. Annie appropiayit, ac istic 
Hispanos Tigiles comperit, qni armis arma retnndere in procinctn erant 
(jam enim de adyentn hostinm certiores redditi, coegerant pneter cod- 
snetos milites msticos mille accesserantqne insnper pneter Comitis de 
Fontaine, Bon Josephi de Sayedra, et Comitis Fonclara milites, alic 
qnoqne Legiones Hispanicse) spe sna se frandatnm sensit. Ne tamen 
grratis yenisse pntaretnr, Martem ezperiri yolnit» nnde per leyes yelita- 
tiones tam trncnlenta moz pngna ntrimqne ezarsit, nt stylo assequi 
historicns diffldat. Postqnam enim Comes Henricns Casimims, proximk 
felici ezpeditione animosior, cnm sna Legione fidenter aggressns esset 
fertalitimn Sanct» Annse, moz ei se objicit legio Joeephi de Sayedra, 
qni peritissim^ HoUandomm impetns elndere snos docnit; accednnt 
moz ez ntraqne parte alise atqne aliae legiones, agnntqne contra se 
fistnlis tormentariisy ensibns, alikqne, qn» cniqne fiiror snbdebaty armis . 
adeo constanter, nt cnm nentra pars alteri cedere yellet, ntrimqoe cade» 
rent plnrimi. Pngna hec ad qnatnor omnino horas dnbia semper 
?ictoria continnata est» ita nt ipse etiam Comes Henricns Casiminif 
secnndnm hnmemm globnlo plnmbeo, et alio qnoqne secnndnm latns 
adacto lethaliter sanciatns fiierit, atqne ad tres ipsas horas inter mortoo- 
rnm cadayera jacnerit, qnoad tandem k snis agnitns, mortais ezemptas 



ITINERARIUM. 227 

ac in tntiorem eaBirorain loeum dektiu est. Baltfaeiu militarifl» ^adina, 
et anna reliqoay ima ciim elegantioribos yestibas jam ipei ab Hispanifl 
extracta Bublataqiie eraat. Hinc mox cnrfle medicoram commendatus 
est, qai licet indefesflo labore conflpirarenty ex dictifl tamen yalneribufl 
respirare neatiqaam possey libere profati ami, maxime cnm tres costaB 
cirea latos, spinamqae dond ex eqooram hac illae diflcnrrentiam colli- 
aione ac coacnlcatione dimptse essent unde yitam istio ponere debait. 
Fratri ejos Coraiti Friderico Oolielmo anus alterqae gladios dum rem 
ceesim panctim agit fbrtitery hebes inatiliBque ledditns est, sine vulnere 
tamen sahrus incolumisqae evasit 

TJt ergo yidit Princeps Auriacus hoc looo sine inconqmiabili prseci- 
paoram suorum militum damno nihil profici posse, Hispanos autem ex 
fiurtalitio Janstein ac ipsa orbe contina& grandinatione plambese tem- 
pestatb sibi damni plurimum inferre, sub decimam noctis horam forta- 
litium SanctSB Ann«, uniyersls militum taguriolis male materiatis et 
temere ex arboram frondibus contextisp ut et Nassoyiensi fortalitio 
succensis desenrit» Bergamque snaemet cladis ac tarpitudinis, Hispa- 
noram yero animosse fortitudinis nuncius ^ yestigio discessit. 

£x HoIIandorum partibos mortem hac pognft oppetierunt Major 
KeUer, Capitaneus Alberda, Capitaneus Wulta, Colonellus Marckwitz, 
Capitaneus de Haren, Prsefectus equitum Kranckenburgy Prsefectus 
equitum Bolsweiuy aliique plurimi inferioris conditionis officiales cum 
quadringentis circiter militibus partim peditibus partim equitibus. 

Yulnerati yero Comes Henricus Casimirus Frisise Gubernator, qui 
non multo poat, ex yulneribus (ut supra dictum) Mittelbui^ Seelandise 
yiyere desiit, Capitaneusitem MuUer, Capitaneus Oulau uterque letha- 
liter yulneratnsy Capitaneus Hardebroeck, Colonellus locumtenens 
Polman, signifer Capitanei Oroende, Pnefectus equitum Warge ad 
mortem usque sanciatuS) Colonellus equitum La Force, Magister equitum 
Porte cnm suo yexillifero. 

Capti denique seu perditi Capitaneus Wageman, et Capitaneus Leu- 
terbachy quorum uterque etiam nunc desideratur Colonellus Oooring 
secnndo captus. Comiti Friderico O^Iielmo, Comitis Henrici Casimiri 
Oermano firatri duo equi quibus insidens militem ad pugnam animabat 



228 ITINERARIUM. 

occubnerant : Baroni ver6 de Donaw duo gladii inter pneliandum rapti, 
uterque tamen salvus eyasit. 

Non potuit tam propitio Marte pugnari quin et Hispanomm ploscnii 
occumberent aut vulnerarentur, inter prims auctoritatis TiroB Don 
Josephus de Savedra Maistro del Gampo leyiter sauciatus est, Beraardos 
de Burges duobus globulis plumbeis Tulneratur. Capitaneus Martinus 
Yalentia occubuity Capitaneus Patalta mortuus est, Don Xrudoyiciis 
Cayro accept^L cruenta plaga captus, sed mox captivitate exemptns, erat 
hic Ludovicus Oubematoris Herrenthalensis Filius, jamque aliqnamdia 
inter mortuos jacuerat, yestesque ipsi k militibus ezutse fuerant, cam 
vero nonnulli militum disceptarent de caligis et ocreis ejus, erecto moz 
capite, quis esset aperuit, yitamque pro militum jure sibi servari rogaYitv 
quam Hollandi ipsi pacti sunt, captiyumque admiserunt, atque ad saoe 
abduzerunt. De morte Comitis Henrici Casimiri multus omnium fuit 
luctus quippe qui miles fuerat non minus animosus quam prudens, om' 
nibusque ob comitatem charus. 

Longe auspicatiore Marte in Arthesia k Qallis pugnatum est, DnctO' 
ribuB ezercitiis Francici Milleray et Chastillon : ac licet initia Aurela- 
tensis obsidionis susceptse grayia et litigiosa fuerint, finis tamen optatas^ 
fracta scilicet non sine labore et sanguine nuce, respondit difficultatibus 
multa cum molestia ezantlatis, ut ez sequentibus patebit. 

Inter prsecipuas Arthesise Ciyitates non infimum sibi locum yindicat 
insignis illa munitio Arrelatum dicta, qnippe quee totius Patriae metro- 
polis et clayis habetur, et oum multum htec urbs celebretur, merito sibi 
Gallus eam subdere sfepius molitus est ; nunc demum serio aggrediendi 
commoditatem nactusy distento Cardinale Hispaniae in Flandria cum 
HoIIandis, duos justissimoe ezercitus sub Mareschallis Milleraj et 
Chastillon perrupti Arthesia ad civitatem applicat; atque ut eo tntius . 
rem aggrederentur in quinque capitalia quarteria, ut yocanty sese parti- 
nntur Chastillon in Pago Auberth hospitatus est, in quo quam primnm 
nobile fortalitium moliri et erigi jussit. Non procul ab eo Mareschallas 
Milleray ad latus conjunzit, dupUcibusque munimentis contra hostium 
impetum armayit Mareschallus porro de Ferte yersus Camaracum at 
yicinior esset urbi stationem posuit, seque tribus fortalitiis multa militum 



ITINERABIUM. 229 

et operamm cnrft sepsit, fiMBamqne ad yiaxn qaee ducit Bapaomediim 
egerere yolait» qua hostiam irruptioneB k suis castris prohiberet. Ma* 
reBchallus de Garion qui equitatui praeerat eua statione Mareschallum 
de Ferte attingebat, munimentisque suis Bociorum aggeres continuabat. 
Colonellus denique Rantzaw Bainyillam quatuor fortalitiis circumdux- 
erat, atqne te omnibns yicinior erat obsessis. Tota yero castra duplici 
issuper abBcissione, nt yocant, separayerant, ne qua Cardinalis In&ns^ 
qui expeditis in Flandria negotiis cum ezimio exercitu fortissimorum 
equitum peditumque adyentare dicebatur solutionem obsidionis tenta- 
turuB> facile irrumpere ipsosque obruere posset. 

Arcta itaque obBidione conduserant urbem, cum ecce tibi obBessi ex 
ciyitate magno cum feryore erumpunt atque in Rantzayanam stationem 
impetum faciunt, sed repelluntur post aliquantulam dimicationem non 
Bine utriusque partis sanguine, in qua quidem irruptione ipse Rantzaw 
duabuB glandibus plumbeis lethaliter est yulneratus. Hac strage obsessi 
audacioreB non multo post iterum MiUerayianum militem ex insperato 
obruunt, omnesque copias aliquot passibus majoribus animis quam yiri- 
bus retro pellunt, et ne yacui redirent in urbem plurima pecora Gallis 
erepta prsdse loco animositatis bu» prsemium et generosi animi testi- 
monium reducunt. 

Hispani interim ad Bethunam magno numero coUiguntur ; et Gene- 
ralis quidem Major Lamboj morse impatiens dum alii interquiescunt, 
cum Gallis congreditur, turrimque copioso Francorum miUte cinctam 
munitamque inyadit, armataque manu mascula suorum yirtute expug- 
nat; quam cum GkJli quatuor irruptionibuB recuperare nituntur, plu- 
rimos suorum magni nominis yiroB Marti yictimant et primo quidem 
Marchionem de Gessure ex yulnere captum, secundo Marchionem de 
Breaute, qui occubuit, tertio Marchionem de Breze qui simiUter mor- 
tem isto in prsUo oppetiit. Quarto Dominum de Yaltimont equitum 
ductorem egregium, qui ipsus quoque luculent& plag& interiit, ejusque 
cadayer postea ad castra Lamboyca ductum est, quinto Baronem de 
Marette Fratrem Comitb de Grandsec, qui non minus ac priores hoc 
ipso conflictu yiyere desut, sexto Baronem de EgenbeU captum, septimo 
Baronem de NeufviUe mortuum, octayo equitem de la Louppe mortnum. 



230 ITINERARIUM. 

Bono eqmitimi P w Bfec tnn i Miremoiit mortiuiiiiy decimo mdlmo alinm 
Marchumem de GeisiiK, dietiim Mardiionem Da Val, mortwiii^ im- 
deoimo Coknelliim Haybron Legioni HelTet» PreiectiuD, oaptom et 
paulo poet Doaci mortimm» dnodecimo Baionem la Conde mortniini, 
tertiodeeimo Baronem de Monbamt mortnnm, qvartodecimo Barooem 
de Chaomoiiit mortonm, qnintodeeimo Dominnm de Seauchamp cap- 
tnmy sextodecimo Dominnm de SalTair mortBnm, septimodeciiiio Doai* 
nnm de Aigle mortnumy octaredeeimo Barooem de Stradiae captnm ac 
panlo poet mortunm, nonodecimo PrflBfectnm eqmtnm Commingen 
mortnnm, vigesimo alinm Nobilem ▼idimtarinm, qni cnm MiUeraj 
nltro profectns fnerat eumqne amoris bonori^pe caaia proaeciitns liiiciu- 
qne, mortnnm. Vioenmo primo Secretarinm Maroluonia de Gefleore 
mortunmy praeter officiarioe inferioriB oidinis et miUtea greigarioe qaam 
plurimoB. 

Hac pngna ▼iriliter omnino ae GemAre Lamboyci, ineigniqne ekde 
GalloB salatamnt, aed cum Galli Telut dato aigno agminatim ex aliifl 
aliorum atationibns in anocnrsnm Tenirent, seque inter nrbem Xamboj- 
eosque ae conjicerent, nec potueruat in iirbem penetrare Hiapani, nec 
fluppetiaa, qnas aecnm dacebant, mittere. It&qne hic tantisper enhftitity 
quoad ulterias Imperium k Cardinale In&nte, qui inflmlia tnnc emt, 
aociperet. Ubi vero ad castra peryenit Cardinalie cnm Sereniflsimo 
Lotharingifle Dooe Caroio, €^erali Beoq, Camite de Bncquoj et Don 
Pliilippo de SjlTa, aLuflqne GeneralibnSy Infoito moz consilio bellioo 
Francica castra inflpecturuB adiit, et licet iUa adeo mnnita repererit ; nt 
difficulter, sine suorum gruTissimo incommodo aliquid efiectnm dari 
poflsety Toluit tamen ezperiri suorum fortitudinem, in qnibns nil qnid- 
quam desideratum est, siquidem mox duo opportnna loca qnomm alte- 
rum octingeutb Gkdlis mnnitnm eraty occupamnty nnde se postmodnm 
ita distribnemnty nt annonam in Gallica castra impedirent. 

Non mnlto post, cum per exploratores de comeatn ad Oallos adren- 
taate relatum esflet, Begia flua oelsitndo Comitem Bncquoj eam inter* 
oeptnm emisit. Quod nt acoepenmt Galli quamprimum qnatnor equi- 
tum millta ex statione Maresohalli de Milleraj ipse objecemnt, contra 
qnos Buoqnoj jam prioribns dadibns Gallis illatis ferocior* plenus mar- 



ITINERARIUM. 231 

tia spe mt, bonamqiie partem oeeidit, reliqiioB ad iteraiaan fngam itenmi 
itenunqiie comjmlit In hoe conflictn Generalis locmntenens Comee 
Boeeu GaUne interemptas egt, ipriqne Comiti Bncqnoj pilens ^ capite 
ezcnMns globnli ^ fistnUt pnlTeris pTrei ti emiaso : nec potnemnt lEkic- 
qiioTani milifes ante k conflictn retrahi qnam qningentes cnrmsy (qpnlenta 
annona obfertos intercepissent, et salTnm condnctnm cnrribns adjuno- 
tnm potissimi ex parte fudissent. 

Eodem prope tempore alibi ope Lamboycarnm Legionnm Hnpani 
septingentos qninqni^nta cnrms annona instractos intercepemnt, et 
mille Gallos in defensionem cnrribns additos intemecioae deleTerant. 
Qno eodem die Gkdli semilnnam ante ciyitatem mnlta snomm caede 
occapAmnty sed mox postero die ab obsessis denno repnlsi snnt* Rebns 
ita procedentibns inyalescebat inter Grallos immitis &mes ita nt cnm 
intra sedecim dies non nisi dneenti cnrms annoo» adyentassent (qnos 
Hispani qnantnmvis laborarent, ob salrnm condnctnm qnatnor ez locis 
snbmissnm, intercipere non potnemnt) milites inedia contab^scerent. 
Nnnciabatnr interea sum Regis altitndini plurimos mrsus cnrms co* 
meatn onustos in yia esse atqne ad Ghdlica castra concitatis equis pro- 
perare. Contra hos G«neralem Lamboy cum quatuor equitum milli* 
bns et totidem millibus peditnm ire jubet, quos cnm snb noctis medium 
in oppido quodam assecutus esset» aperta yi via irmit, salvum conduc* 
tum paucnlis exceptis, qni in foyeas se precipites ^eronty omnem ceci* 
dit, ac mille dncentos curms, yino Larido, pane, farrina aliisqne rebns 
refertos» diripuit : ac sezcenta vini dolia dismmpi imperayit, Tinnmque 
in terram effundi, ne hosti usui esset, quidqnid yero k suis abduci 
potuity secum abstulit, currus porto dissecuit et subjecto igne in cinerem 
redegit, atque ita opima prsda diyes ad snos reyertit. 

Gnbemator Corbeyanus Comes Nantuel tuno quoque operiebatur ex 
insidlis turmam Hispanomm, sed ipse intercipitur prseterque spem yul- 
neratur, in yincula saucius arripitur, in qnibus non multo post mortuus 
est. 

Qnantumvis Hispani rem usquequaque ftrtiter agerent, omnibus 
tamen adhibitis maohinis illuc negotium deducere non potuemnt, ut 
Ghillos ab obsidione Arrelatensi depellerent, itaqne cum obsessi de suo- 



232 ITINERARIUM. 

carBU dubitarent, GkJlosque pertinacissime urbis obsidioni insistere iride 
renty tandem k civibos propriis deditionem pacisci compulsi sunt. A< 
licet omnis miles Prflesidiarius toto obsidionis tempore, sub Dio et nud< 
Jove noctes exegerit, fortissimeque contra Oallos pugnayerit, pessiiiM 
tamen k civibus remuneratus est, cum paratus csetero qui esset et san- 
guinem potins yitamque quam urbem reddere, maxime cum videret 
civitatem adhuc ad unum fiu^ile mensem sufficientissimo comeatu in> 
structaro, speraretque suppetias in propinquo esse. In ezcessn ex nrbe 
prster tria tormenta bellica majora, omnia reliqua yictoribus Grallis re- 
linquere (an k civibus, an ab ipsis Gkdlis, ambigitur) coacti sunt, k civi- 
bus id factum esse illud argumento est, quod Gkdli duo aut tria ez 
majoribus tormentis quse Regis Hispaniarum insignia praeferebant nltro 
postea Duacum miserint. Hispanus miles in exitu suo ducentos qaoqne 
Juvenes ad arma ferenda maturrimos, eduxit, qui Patriam natiyumqne 
solum deserere maluerunt, quam dominatui Gallorum subjici. Incola- 
rum deliberationi num urbe exire, an in ea subsistere vellent duo sunt 
menses dati. Galli deyictse urbi dno equitum, sex peditum millia pro 
prsesidio imposuemnty ciyes omnes mox armis nudayerunty qufie quidem 
merces debebatur tam fidis bostium asseclis, ut qnippe qui Domino suo 
fideles non fuerant, qnomodo credi poterant fidem seryaturos iis qui non 
multo ante hostes fiierant. 

Hfec subita et plane insperata ciyitatis expugnatio, Oallis magnum 
gaudium, Hispanis contra mnltum luctum peperit, magnificeque Pa- 
risiis super hac yictoria k summis infimisque triumphatum est. 



CAPUT LII. 

Initia Comitiarum Ratisbonensium. 




IXIMUS saperius paucula qusdam, quse de Noricis 
consiliis in causa Imperii congregatorum Principum 
in vulgus prodierunt: ubi quoqne meminimus quod 
Invictissimus Romanorum Imperator Fsrdiitandus 
III. de alio conventu serio deliberarit, ac tandem 
concluserit Ratisbonam omnes Electores ac prfiecipuos 
Imperii Principes ac status (si quidem id ullo modo fieri posset) in per- 
0on& propria scripto CTOcare, quod Mense Julio tandem progressum 
habuity ac ipse Imperator inter primos Vienna istuc se conferre non du- 
bitavity unde et omnia ordinari disponique curavit dum alii Principes 
convenirent. Tertia itaque Julii Magistratus urbicus Ratisboufle, una 
cnm ciyibus Imperatori bomagium, praestitit ac sanct^ fidem juravit, 
contra vero Imperator Camarario urbis per commendantem Dominum 
de Reinacb claves reddi jnssit, omnes quoque Electores per Legatos, 
tum vel imprimis Electorem Saxonem per Principem de Lockhowitz 
ad comitia perbumaniter invitavit. Circa eadem fere tempora Lotba- 
ringiae Duzy et Legati Ducis Brandenburgici Ratisbonam advenerunt. 
Quarta Julii Magistratus Ratisbonensis Sacrae Ceesareae Majestati 
poculum aureum aurea moneta pregnans, una cum duobus vini Rhenani, 
et aliis duobus vini Malvatici doliis, duobus item cnrribus avena onus- 
tisy peregrinis quoque et delicatis piscibus obtulit, nec minus Marescballo 
Imperii cum sedecim vini optimi cantbaris, currus avenae prsesentatus 
est. 

Antequam vero sacra Csesarea Majestas Ratisbonam appulit, Con- 
ventus Norimbergse per Legatos institutus paulatim ad finem decurrit, 
in quo prseter Electorum deputatos, borum quoque Principum Legati 

H H 



234 ITINERARIUM. 

comparuerant. Nomine Serenissimi Principis ac I>ac2S Neobnrgici 
DominuB Franciscus Giese de Simmeringen dicti Serenissimi Principis 
Consiliariusy Director Camaroe et supremus CancellariuSy ac Prsefectos 
Burckeiniensis. Nomine Serenissimi Principis ac !Dacis lianeburgici 
Dominus Doctor Babn Serenissimo Duci Lunebargensi et Brunsri- 
censi k secretis consiliis. Nomine civitatis Ulmensis I^ominas Albertos 
Stamler supremus Judex, Domiuus' Philipptis Andreas Frohlich, Do- 
minus Doctor Paulus Schormer. Nomine civitatis Bremensis Domi- 
nus Joannes Gk>meman : nomine civitatis Nordlinganse I>ominas Mel- 
cbior Welscb, Dominus Doctor Wolfgangus Jacobas Sader. Nomine 
civitatis Ratisbonensis Dominus Joannes Georgius Scherery Sindicns. 
Nomine Coronae OallicsB Monsieur de Hoppe Commissarios Regni 
Galliarum. 

Quarta Julii Legatis Electorum ac Principum sacra Lipsana et sanc- 
torum ossa, aliaque qusedam redemptionis nostrse instramenta, nescio k 
quo olim Caesare NorimbergaB in S. Spiritu deposita, ostensa sant: 
inter alia haec fere cum plerorumque summa adjniratione, mnltomm 
eximia pietatis significatione visebantur. I. Lancea qaa Cbristo Jbsu 
Redemptori nostro sacrosanctum latus k longino qnondam foerat per- 
fossum: II. Ez quatuor clavis unus, quo Christns Servator noster 
cruci olim in Golgothaeo colle fuit affixus. III. Pars mappse sea 
panni in qua Christus con vivatur cum discipulorum daodenario oltimam 
coenam celebravit, suumque corpus in cibum sub panis specie, et san- 
guinem in potum sub vini figura Ecclesiae velut Mnemosjnon reliquit. 
lY. Pars incunabulorum seu prsesepii quo parvulus benedictus Inteme- 
ratas Yirginis Filius, in primo suo in mundum ingressu fuit reclinatas. 
y. Cruz de ligno crucis in quo agnus innocentissimos totius orbis pec- 
cata luit, debitumque nostrum sua morte et sanguine diluit. YI. Tres 
annuli ferrei de catenis SS. Apostolorum Petri et Pauli. VII. Pars 
tunicse dilecti discipuli Jesu Joannis. YIII. Pars brachii Sanctie 
Annae Christi aviae magnae matris Yirginis matris dignissimae. 

Merito miretur aliquis sacram hanc suppellectilem inter Lutheri asse- 
clas tam diu fuisse sine vitio asservatam, maxim^ cum eornm pseudo- 
propbeta, sacra sanctomm ossa Jcc. : ejusmodi tantopere ezecrari k suis 
voluerit. 



ITINERARIUM. 236 

Labet hnc annectere Gsesaream propositionein in Comitiis Ratisbon- 
eiisibns Electornm ColIe^Oy aliisque Principibns ac statibus Imperii 
eoromqne Consiliariis ac Legatis factam, aliaqne nonnuUa qnse Comi- 
tlomm ezordia preecessemnt, qu« etsi aliquantum serins contigerint, 
xnnltaqne alia quae seqnentibns capitibns memorabuntnr, praemittenda 
fbrenty quia tamen commodiorem locum his percensendis tiz reperie- 
nrnsy ea hoc loco libuit pertexere, ehint autem fere ista, qnae ez ipsis co- 
mitiis ad amicum trausmissa, ad nostras quoque manus deyenerant. 



PROTOCOLLUM, 

Actarum tertiodecimo Septembris Anno M.DC.XL. Ratisbona ante^ in, 
et post Casaream propositionem. 

POSTQUAM ad Comitia k Sacra Rom. Csesarea et Regia Hungariae 
et Bohemise Majestate cum consensu Electorum Principum sezta 
et Tigesima Julii, in duodecimam Septembris diem indicta, totius Im- 
perii Principes ac status yel in persona, yel per Legatos conyenissent, 
placuit Suse Csesarese Majestati sequenti die qui fuit tertius decimus 
Septembris, Septimanfle dies Joyis porro ad Curiam Ratisbonensem 
convocare, et Comitiorum causam, seu puncta in iis consultanda et una- 
nimi consensu decidenda proponere. In eum finem designato die Joyis 
intra septimam et octavam matutinam collegemnt se Legati in Episco- 
pali aula, in qua Csesarea Majestas una cum aulicis suis habitabaty at- 
que in anti camara ad unam circiter horam suam Majestatem ezpecta- 
runt. 

Hinc igitur post horam ante meridiem nonam circiter, sua Csesarea 
Migestas, directo ez dicta Episcopali aula itinere, ad summam sedem 
ante omnia se conferre statuit, ut ibidem sacrosancto Missse sacrificio 
magnum Consilii Angelum propitiaret : largissimamque, omnia rite in 
dictis Comitiis auspicandi, persequendi ac finiendi, gratiam, k Principe 
pacis (quam mundus dare non potest) Christo sollicitaret ; in qua qui- 
dem processioney hic fere ordo servatus est. Primum locum sibi vin- 
dicayit Imperialis Magister seu Prsefectus Quarteriorum (ut vocant) 
consueto instmctus officii sui baculo, seu pedo. Eum secuti sunt Im- 



236 ITINERARIUM. 

perialmm orbiuni delegati, ac inter hos yariorum Re^m ac Principiim 
in Imperatoria aula stabiles Oratores, seu Agentes, aut Procoratores: 
quos excipiebant varii Prselati» Comites ac Domini, et cam bia abseo- 
tium Deputati, ut et Legati tam Ecclesiasticorum quam Sfleculariam 
Imperii Principum, Suae quoque Majestati k Secretis et Aolicis Con- 
siliifl, Officiarii item et Cubicularii cum copioea varias Nobilitatb mul- 
titudine, absque omni respectu ordinis et personarum. Honim omninm 
vestigia premebant Caduceatores tres, Hungaricus videlioet Bobemicus 
et AustriacuB, suo quisque juxta officium ac nationem habito, singa- 
lique album dextra caducei loco praeferebant bacillum. His k tergo 
instabat Illustrissimus Princeps et Marchio Badensis GulielmuB, cujas 
utrimque latera stipabat par illustre fratrum ex Illustrissimo Principom 
Anboldinorum sanguine oriundum; Amatheo Ernesto primo nomea 
erat alteri Liebwerdo. Post illos ibant trium Serenissimomm Princi- 
pum ac Ssculariam Electorum ac Ducum Bavariae scilioety Saxonis, 
et Brandeburgensis Legati principales, utpote loco Bavari Comes de 
D6ringhy nomine Saxonis Fridericus Metsch in Ringenbach, vice vero 
Brandenburgici Joannes Fridericus de Lowen. Ordinem dehinc coa- 
tinuabant duo Imperii Caduceatores in suo uterque pro officii ratiooe 
habitUy eorum vero vestigiis insistebat Hsreditarius Imperii Mareschal- 
lus Gkuspar Godefridus ii Pappenheim nudum Ceesari praeferens gladiuDJ, 
quod in publicis fere conventibus communiter fieri assolet. Tunc tan- 
dem pro Majestate Imperiali procedebat Romanorum Augustissimiu 
Csesar latus pro consuetudine cingebat Quardias Imperialis Prsefectas 
Comes Lesle. Ceesarem k tergo secuti sunt Primarii Eminentiasimorum 
Electorum Ecclesiasticorum Legati nomine quidem Eminentissimi 
Principis Electoris Moguntini, Hugo Eberhardus Cratz Comes de 
Scharpfenstein, summfie sedis Moguntine Custos, juxtaque ipsum no- 
mine Eminentissimi Principis Electoris Coloniensis Dominus Bertbol- 
dus Comes de Kdningsecky MetropoIitaniB Ecclesiae Coloniensis Scho- 
lasticus. (Locus Emineutissimi Principis Electoris Trevirensis vacabat.) 
Hic in ordinem subibat Serenissimse Austriacse domus Legatus, Do- 
minus Qeorgius Achatius Comes de Losenstein, et nomine Archiepis* 
copatus Salisburgensis, Dominus Joannes Tbeodoricus Baro de Much- 



ITINERARIUM. 237 

kenthaly Cathedralis ibidem templi Canonicus. Agmen claadebant 
tandem ReTerendissimi Principee ac Domini Prsesales Eichstadiannsy 
Ratisbonensis, et Campidmiensis in propria persona. 

Ut Sacra Cesarea Majestas Cathedralem sedem Ratisbonensem atti- 
gity mox throntmi extra choram k dextro latere ipsi prsBparatam, aare- 
aqae tela andeqaaqae exomatam, et tribas k terra gradibas elevatam 
conscendit, ante qaem Imperii heereditarias Mareschallas toto sacriiicii 
tempore evaginato macrone» at consaetado fert, constitit. Ad qainqae 
sexve pedes infra Sase Majestatis thronam, sabselliom aliad erat dis- 
positam pro tribas Principalibas personb, rabro holoserico circamves- 
titom, in qaod Electoram Mogantini et Coloniensis legati dedacti sant 
Tertios locas pro Eminentissimo Principe Electore Trevirensi erat, 
qui alibi impeditas cam adesse non posset, holoserico dependente ali- 
qaantalam tegebatar, nec ita sedes at alioram Legatoram yidebatar. 
Una circiter sessione inferias simili caltu yestitns erat locas capax sep- 
tem omnino personaram, in quo primam sedem occapaTit Legatas 
Anstriacas, secandam Archiprsesalis Salisbargensis Legatas, Tertiam 
Episcopos Eichstadianas, qaartam Episcopos Ratisbonensis, qaintam 
Episcopas Campidanensis, omnes tres Imperii Principes in persona, 
tandem Episcopataam Bambergensis et Herbipolensis Legati, qaoram 
ntriosqae Tioes sapplebat anas Yoit k Saltzbarg Ecclesifle Imperialis 
Bambergensis praepositas. 

Recta k regione^ase Csesarese Majestatis Legatas Serenissimi Bojo- 
rom Dnois et Electoris in locam rabro quoqae holoserico omatam se 
contnlit, Legati vero Serenissimoram Ducum et Electoram Saxonis et 
Brandenburgici suas non adierunt stationes, sed quam primum Saa 
Majestas limen templi transierat, secesserunt, et ad locum post thronum 
Csesarese Majestatis separatum, una cum duobus Junioribus Principibus 
Anhaldinis in scamnum quoddam consederunt, et ad finem usque sa- 
crificii Missse varios de variis rebus sermones miscuerant. 

Intenrallo unius stationis circiter infra seecularium Electorum Ses- 
sionem proxime ad Cathedram templi unde, pro concione dici solet, 
aliud ad huc scamnum dispositum fuit pro octo plus minus persouis, 
simili cum superioribus sedOibus apparatu, in cujus secunda statione 



228 ITINERARIUM, 

occabaenint : Baroni ver6 de Donaw dao gladii inter pneliandnm riipti, 
nterquc tamen salvaa eyasit. 

Non potait tam propitio Marte pagnari qain et Hispanornm plascali 
occamberent ant valnerarentar» inter primee aactoritatis viros Don 
Josephas de Savedra Maistro del Campo leviter sanciatafi est, Bemardas 
de Borges daobas globnlis plambeis valneratar. Capitanens Martinas 
Yalentia occuboity Capitaneas Patalta mortuas est, Don Ludovicos 
Cajro accept^L cruenta plaga captus, sed moz captivitate exemptus, erat 
hic Ludovicus Gubematoris Herrenihalensis Filius, jamqae aliquamdia 
inter mortuos jacuerat, vestesque ipsi k militibus exutse fuerant, cam 
vero nonnuUi militum disceptarent de caligis et ocreis ejas, erecto moz 
capite, quis esset aperuit, vitamque pro militum jure sibi servari rogavit, 
quam HoIIandi ipsi pacti sunt, captivumque admiserunt, atque ad saos 
abduzerunt. De morte Comitis Henrici Casimiri multus omnium fait 
lactus quippe qui miles fuerat non minus animosas quam prudens, om- 
nibusque ob comitatem charus. 

Longe auspicatiore Marte in Arthesia k Oallis pugnatum est, Ducto- 
ribus ezercitus Francici Milleray et Chastillon : ac licet initia Aurela- 
tensis obsidionis sasceptse gravia et litigiosa fuerint, finis tamen optatosy 
fracta scilicet non sine labore et sanguine nuce, respondit difficultatibas 
multa cum molestia ezantlatis, ut ez sequentibus patebit. 

Inter prsecipuas Arthesiae Civitates non infimum sibi locam vindicat 
insigniB illa munitio Arrelatom dicta, qaippe qase totius Patris metro- 
polis et clavis habetur, et oum multum haec urbs celebretar, merito sibi 
Gallas eam subdere ssepias molitus est ; nunc demum serio aggrediendi 
commoditatem nactus^ distento Cardinale Hispanifie in Flandria cnm 
Hollandis, duos justissimos ezercitns sub MareschalUs Milleraj et 
Chastillon perrupti Arthesia ad civitatem applicat; atque ut eo tatius 
rem aggrederentur in quinque capitalia quarteria, ut vocant, sese parti- 
nntur Chastillon in Pago Auberth hospitatus est, in quo quam primum 
nobile fortalitium moliri et erigi jussit. Non procul ab eo MareschaUus 
Milleray ad latus conjunzit, dupUcibusqae monimentis contra hostiam 
impetum armavit. Mareschallus porro de Ferte versus Camaracam ut 
vicinior esset urbi stationem posuit, seque tribas fortalitiis multa miUtnm 



ITINEBARIUM. 229 

ei operaram carft gepeit) fiMsamque ad viam qafle daeit Bapaameeiam 
egerere Tolait» qua hostiam irraptiones k suib castris prohiberet. Ma- 
reschallus de Gasion qui equitatai praserat sua Btatione Mareschallam 
de Ferte attingebat, munimentisqae suis sociorum aggeres oontinaabat. 
Colonellas deniqne Rantzaw Bainyillam quatuor fortalitiis circamduz- 
erat, atqae ^x omnibos vicinior erat obsessis* Tota yero castra dnplici 
insaper abscissioncy at yocant, separayerant, ne qua Cardinalis In&ns, 
qai ezpeditis in Flandria negotiis cam ezimio ezercitu fortissimoram 
eqoitam peditamque adyentare dicebatur solationem obsidionis tenta- 
taras^ facile irrumpere ipsosque obraere posset. 

Arcta itaqae obsidione condaserant arbem, cam ecce tibi obsessi ez 
ciyitate magno cum feryore erumpant atqne in Rantzayanam stationem 
impetam &ciant, sed repeUantur post aliquantalam dimicationem non 
sine atriosqae partis sangnine, in qua quidem irraptione ipse Rantzaw 
daabas glandibas plambeis lethaliter est yalneratas. Hac strage obsessi 
andaciores non molto post itenim Millerajianum militem ez insperato 
obruant, omnesque copias aliqaot passibus majoribas animis quam yiri- 
bos retro pellunt, et ne yacui redirent in arbem plurima pecora Gallis 
erepta prsedse looo animositatis saae prsemium et generosi animi testi- 
monium redacunt. 

Hispani interim ad Bethunam magno numero colligantur ; et Gene- 
ralis quidem Major Lamboj morse impatiens dum alii interquiescant, 
eom Gallis congreditar, torrimqae copioso Francorum milite cinctam 
manitamque inyadit, armataque manu mascula suoram yirtate ezpug- 
nat; qaam cum Ghilli quatuor irraptionibus recuperare nituntur, pla- 
rimos suorom magni nominis yiros Marti yictimant et primo quidem 
Marchionem de Gessure ez yulnere captum, secando Marchionem de 
Breante, qui occubuit, tertio Marchionem de Breze qui similiter mor- 
tem isto in prcelio oppetiit* Quarto Dominum de Yaltimont equitam 
ductorem egregium, qui ipsus quoque lacalentft plag& interiit, ejusque 
cadayer postea ad castra Lambojca dactum est, qainto Baronem de 
Marette Fratrem Comitis de Grandsec, qui non minus ac priores hoc 
ipso conflictu yiyere desiit, sezto Baronem de Egenbell captum, septimo 
Baronem de Neaf?iUe mortuum» octayo eqaitem de la Louppe mortuum, 



230 ITINEaASIUM. 

ttono equtnm Pnefeetom HiiBoioiit mortaamy decimo mdfaao •linm 
Marchibnem de Gesnue, dietum Marcfaionem Da Ya!, moriwim, mi- 
deoimo Colonellimi Ha^bron Legioni Helretfle Prflefectom, captum et 
panlo poet Dnaci mortuom» dnodecimo Baronem la Conde mortawn, 
tertiodecimo Baronem de Monbanet mortanm, qvartodecimo Baronem 
de Chammont mortaom, qaintodecimo Dominom de Beauchamp cap- 
tom, aextodecimo Deminmn de SalTair mortaam, aeptimodecimo Dooai- 
nnm de Aigle mortanm, octavodecimo Baranem de Stradiae captnm ac 
paolo poet mortnom, nonodecimo PrflBfectnm eqvitam CMnmingen 
mortnam, vigesimo alinm Nohilem Tolantariam, qni cnm MiUeraj 
oltro profectas fiierat enmqne am<nis faonorieqae cania prosecatas faQcafl* 
qoe, mortaonu Vicesimo primo Secretariam Marcfaionis de Geasare 
mortanmy prsBter officiarios inferioris ordinis et milites gregarios qoam 
plarimos. 

Hac pagna Tiriliter omnino se QemAre Lamfaqyci, insigniqne elade 
Qallos salatanmty sed cnm Galli Telat dato signo agminatim ex aliis 
alioram stationihas in anecarsnm venirent, seqne inter nrbem Jjmiboj- 
oosque se conjicerent, nec potnerant in arbem penetrare Hispani, nec . 
sappetias, qnas secam dncebant, mittere* It&qne faic tantisper snbstitit, 
quoBd alterios Imperiam k Cardinale In&nte, qui insnlis tnnc erat, 
acciperet. Uhi yero ad castra pervenit Cardinalis cum Serenissimo 
Lotfaaringis Dace Cardo, Oeaerali Becq, Cqraite de Bucquoj et Don 
Pfailippo de SjlTa» aliisque Generalibos, faabito mox consilio bellioo 
Francica castra inspectnras adiity et licet illa adeo munita repererit ; ut 
difficalter, sine suorum grayissimo incommodo aliquid effeetum dari 
posset) Yoluit tamen experiri suoram fortitadinem, in quihus nil quid« 
qnam desideratum est, siquidem mox duo opportuna loca quorum alte- 
rum octingentis Gkdlis munitom eraty occupamnt) nnde se postmodum 
ita distrihuerunty ut annonam in Gallica castra impedirent. 

Non malto post, cum per exploratores de comeatu ad Gallos adyen* 
tante relatum esset, Begia sua celsitndo Comitem Bucquoy eum inter- 
ceptnm emisit. Quod ut accepemnt GhJIi qnamprimum quatuor equi- 
tum millia ex statione Mareschalli de Milleray ipse objecemnty contra 
quos Buoquoy jam prioribus dadibus Gallis illatis ferocior, plenus mar- 



ITINERARIUM. 231 

tia 8pe mt, boDainqtte partem oeeidit, reliqaoe ad iteratam fiigam itemm 
iteramqiie comjmlit In hoe eonflicta (Jeneralis locQmtenens Comes 
BosBn Oallns interempUiB est, ipriqne Comiti Bncqnoj pilene k capite 
ezcaaras globnli k Ssiiaik pulTeris pyrei vi emisso : nec potnemnt Bac- 
qnoyani milifefl ante k conflietn retndii qnam qningratos cnrmg, opnlenta 
annona obfertoe intercepissent, et salTom condactnm cnrribas adjnnc- 
tnm potiMimi ex parte fndissent. 

Eodem prope tempore alibi ope Lamboycarom Legionnm Hispani 
aeptingentos quinqnaginta cnrras annona instractos intercepernnt, et 
mille Ghillos in defensionem cnrribas additoe intemecione deleverant. 
Qno eodem die Galli semilanam ante civitatem mnlta snoram csede 
occnpAmnty aed mox postero die ab obsessis denno repnlsi snnt Rebns 
ita procedentibnB inTalescebat inter Gkllos immitis fSunes ita nt cnm 
intra sedecim dies non nisi dncenti cnrms annoofle adTcntassent (qnos 
Hispaai qnantnmTis laborarent, ob salTnm condnctnm qnatnor ez locis 
snbmissnm, intercipere non potnerant) milites inedia contabtocerent. 
Nnnciabatnr interea sn» Regiie attitndini plnrimos rarsus carras co* 
meatn onostos in Tia esse atqne ad Oallica castra ooncitatis eqnis pro- 
perare. Contra bos Gteneralem Lamboy cnm qnataor equitam milli* 
bns et totidem millibas peditam ire jnbet, qaos cam snb noctis medinm 
in oppido qnodam assecutas esset, aperta tI Tia irrait, salTom condnc* 
tum paucalis exceptis, qni in feTeas se praecipites egeront» omnem ceci- 
dit, ac mille dncentos cnrrasy Tino Larido, pane, flirrina aliisqne rebos 
refertos» diripuit : ac sezcenta Tini dolia disrumpi imperaTit, Tinnmqne 
in terram effundi, ne hosti usui esset, quidquid Tero & suis abduci 
potuity secum abstulit, currus porto dissecuit et subjecto igne in cinerem 
redegit, atque ita opima prseda diTes ad suos reTertit. 

Ouberaator Corbeyanus Comes Nantuel tunc quoque operiebatur ex 
insidiis turmam Hispanorumy sed ipse intercipitur prseterque spem tuI- 
neratur, in Tincula sancius arripitur, in quibus non mnlto post mortuas 
est. 

QnantumTis Hispani rem nsquequaqne fbrtiter agerent, omnibus 
tamen adhibitis macbinis illuc n^tinm deducere non potuernnt, ut 
Gkdles ab obsidione Arrelatensi depellerent, itaqne cnm obsessi de snc- 



232 ITIVIERARIUM. 

cnrBU dttbitarent, Gkdlosque pertinacissime urbis obsidioni insistere iride- 
renty tandem k ciyibus propriis deditionem pacisci compulsi snnt. Ac 
licet omnis miles Prflesidiarins toto obaidionis tempore, sub Dio et nado 
Jo7e noctes ezegerit, fortissimeque contra Gallos pugnayerit, pessime 
tamen k civibuB remuneratus est, cum paratus csetero qui esset et san- 
guinem potius yitamque quam urbem reddere, nuixime cum ▼ideret 
civitatem adhuc ad unum facile mensem sufficientissimo comeata in- 
structam» speraretque suppetias in propinquo esse. In excessu ex nrbe 
prseter tria tormenta bellica majora, omnia reliqua yictoribus Grallis re- 
linquere (an k ciyibus» an ab ipsis OaUis, ambigitur) coacti sunt^ k civi- 
bus id factum esse illud argumento est, quod Galli dao aut tria ez 
majoribus tormentis qu» Regis Hispaniarum insignia prsferebant altro 
postea Duacnm miBerint. Hispanus miles in exitu suo ducentos guoqae 
Juyenes ad arma ferenda maturrimos, eduxit, qui Patriam natiyumque 
solum deserere maluerunt, quam dominatui Gallorum subjici. Incola- 
rum deliberationi num urbe exire» an in ea subsistere yellent duo sunt 
menses dati. Galli deyictse urbi duo equitum, sex peditum millia pro 
prsesidio imposuemnty ciyes onmes mox armis nudayemnt, quie quidem 
merces debebatur tam fidis hostium asseclis, ut quippe qui Domino suo 
fideles non fuerant, quomodo credi poterant fidem senraturos iis qui non 
multo ante hostes fuerant 

Hsec subita et plane insperata ciyitatis expi^atio, Gallis magnum 
gaudium, Hispanis contra multum luctum peperit, magnificeque Pa- 
risiis super hac yictoria & summis infimisque triumphatum est. 




CAPUT LIL 

Tnitia Comitiorum Ratisbojiensium, 

' ES^IMUS Bnperins paucula quiedaiD, quse de NoriciB 

consiliis in cansa Imperii congregatorum Principum 

in Yulgns prodiemnt : ubi quoqne meminimus quod 

Invictiflsimns Romanorum Imperator FsRDiirANDus 

III. de alio conventu serio deliberarit, ac tandem 

ooncluserit Ratisbonam omnes Electores ac prscipuos 

Imperii Principes ac statns (si quidem id ullo modo fieri posset) in per- 

soni propri& scripto evocarcy quod Mense Julio tandem progressum 

habuit, ac ipse Imperator inter primosVienna istuc se conferre non du- 

bitavit, nnde et omnia ordinari disponique curavit dum alii Principes 

convenirent. Tertia itaque Julii Magistratus urbicns Ratisbone, una 

cnm civibns Imperatori homaginm, prsestitit ac sanct^ fidem juravit, 

contra vero Imperator Camarario nrbis per commendantem Dominum 

de Reinach claves reddi jussit, omnes quoque Electores per Legatos, 

tum vel imprimis Electorem Saxonem per Principem de Lockhowitz 

ad comitia perhumaniter invitavit. Circa eadem fere tempora Lotha- 

ringiffi DuZy et Legati Ducis Brandenburgici Ratisbonam advenernnt. 

Qaarta Julii Magistratus Ratisbonensis Sacrse Csesarese Majestati 

poculum aureum aurea moneta pregnansy una cum duobus vini Rhenani, 

et aliis duobus vini Malvatici doliis, duobus item cnrribus avena onus- 

tis, peregrinis qnoque et delicatis piscibus obtulity nec minus Mareschallo 

Imperii cum sedecim vini optimi cantharis, carms avenae preesentatus 

est. 

Antequam vero sacra Cflesarea Majestas Ratisbonam appulit, Con- 
ventUB Norimbei^ae per Legatos institutns paulatim ad finem decurrit, 
in qno prfleter Electorum deputatos, hornm quoque Principum Legati 

H H 



234 [TINERARIUM. 

comparueruut. Nomine Serenissimi Principis ac Ducis Neoburgici 
Dominus Franciscus Giese de Simmeringen dicti Serenissimi Principis 
Consiliariusy Director Camaroe et supremus CancellariuSy ac Prsefectus 
Burckeiniensis. Nomine Serenissimi Principis ac Ducis Luneburgici 
Dominus Doctor Bahn Serenissimo Duci Luneburgensi et Brunsri- 
censi k secretis consiliis. Nomine civitatis Ulmensis Domiuus Albertus 
Stamler supremus Judex, Dominus* Philippus Andreas Frohlich, Do- 
minus Doctor Paulus Schormer. Nomine ciyitatis Bremensis Domi- 
nus Joannes Gromeman : nomine civitatis Nordlinganae Dominus Mel- 
chior Welsch, Dominus Doctor Wolfgangus Jacobus Satler. Nomine 
ciyitatis Ratisbonensis Dominus Joannes Oeorgius Scherer, Sindicus. 
Nomine Corons Gallicfle Monsieur de Hoppe Commissarius Begni 
Galliarum. 

Quarta Julii Legatis Electorum ac Principum sacra Lipsana et sanc- 
torum ossa, aliaque qu®dam redemptionis nostrae instrumenta, nescio k 
quo olim Cssare Norimberg» in S. Spiritu deposita, ostensa sunt: 
inter alia hsec fere cum plerorumque summa admiratione, multomm 
ezimia pietatis significatione visebantur. I. Lancea qua Christo Jbsu 
Redemptori nostro sacrosanctum latus k longino quondam fuerat per- 
fossum: II. Ex quatuor clavis unus, quo Christus Servator noster 
cruci olim in Golgotheo oolle fuit affixus. III. Pars mappse seu 
panni in qua Christus convivatur cum discipulorum duodenario ultimam 
ccenam celebravit, suumque corpus in cibum sub panis specie, et san- 
guinem in potum sub yini figura Ecclesise velut Mnemosynon reliquit. 
IV. Pars incunabulorum seu prflesepii quo parvulus benedictus Inteme- 
ratsB Yirginis Filius, in primo suo in mundum ingressu fuit reclinatns. 
y. Crux de ligno crucis in qao agnus innocentissimus totius orbis pec- 
cata luit, debitumque nostrum sua morte et sanguine diluit. YI. Tres 
annuli ferrei de catenis SS. Apostolorum Petri et Pauli. VII. Pars 
tunicae dilecti discipuli Jbsu Joannis. VIII. Pars brachii Sanctse 
Anns Christi avise mi^fle matris Yirginis matris dignissimae. 

Merito miretur aliquis sacram hanc suppellectilem inter Lutheri asse- 
clas tam diu fnisse sine vitio asservatam, maxim^ cum eorum pseudo- 
propheta, sacra sanotorum ossa &c. : ejusmodi tantopere execrari k suis 
voluerit. 



ITINERARIUM. 236 

Labet hno annectere Cflesaream propositionein in Comitiis Ratisbon- 
eiisibns Electorum Collegio, aliiflque Principibns ac statibns Imperii 
eorumqne ConsiliariiB ac Legatis fiictam, aliaque nonnulla qus Comi- 
tiomm ezordia preecesserunt, quie etsi aliquantum seriuB contigerint, 
multaque alia que sequentibuB capitibus memorabuntur, praemittenda 
fbrent, quia tamen commodiorem locum his percensendis yix reperie- 
mosy ea hoc loco libuit pertezere, tfunt autem fere ista, quse ez ipsis co- 
mitiis ad amicum transmissa, ad nostras quoque manus deyenerunt. 



PROTOCOLLUM, 

Actarum tertiodecimo Septembris Anno M.DC.XL. RatisbontB ante^ in^ 
etpost CcBsaream propositionem. 

POSTQUAM ad Comitia k Sacra Rom. Caesarea et Regia Hungarie 
et Bohemise Majestate cum consensu Electomm Principum sezta 
et vigesima Julii, in duodecimam Septembris diem indicta, totius Im- 
perii Principes ac status vel in persona, yel per Legatos conyenissenty 
placuit Suae Caesarese Majestati sequenti die qui fuit tertius decimus 
Septembrisy Septimanae dies Joyis porro ad Curiam Ratisbonensem 
convocare» et Comitiorum causam, seu puncta in iis consultanda et una- 
nimi consensu decidenda proponere. In eum finem designato die Jovb 
intra septimam et octavam matutinam collegerunt se Legati in Episco- 
pali aula, in qua Csesarea Majestas una cum aulicis suis habitabat, at- 
que in anti camara ad unam circiter horam suam Majestatem ezpecta- 
runt. 

Hino igitur post horam ante meridiem nonam circiter, sua Caesarea 
Mi^jestasy directo ex dicta Episcopali aula itinere, ad summam sedem 
ante onmia se conferre statuit, ut ibidem sacrosancto Missse sacrificio 
magnum Consilii Angelum propitiaret : largissimamque, omnia rite in 
dictis Comitiis auspicandi* persequendi ac finiendiy gratiam» k Principe 
pacis (quam mundus dare non potest) Christo sollicitaret ; in qua qui- 
dem processione, hic fere ordo servatus est. Primum locum sibi vin- 
dicavit Imperialis Magister seu Prsefectus Quarteriorum (ut vocant) 
consueto instructus officii sui baculo, seu pedo. £um secuti sunt Im- 



236 ITINERARIUM. 

perialiam urbium delegatiy ac inter hos yariorum Regum ac Principain 
in Imperatoria aula stabiles OratoreSy seu Agentes, aut Procuratores : 
qnos excipiebant varii Prselati, Comites ac Dominiy et cum his absen- 
tium Deputati, ut et Legati tam Ecclesiasticorum quam Sflecalariuai 
Imperii Principum, Susb quoque Majestati & Secretis et Aulicis Con- 
siliisy Officiarii item et Cubicularii cum copiosa yarise Nobilitatis mul- 
titudine, absque omni respectu ordinis et personarum. Horum omninin 
vestigia premebant Caduceatores tres, Hungaricus yidelicet Bohemicos 
et Austriacus, suo quisque juxta officium ac nationem habitu, singu- 
lique album dextra caducei loco praeferebant bacillum. His k tergo 
instabat Illustrissimus Princeps et Marchio Badensis Gulielmus, cajas 
utrimqne latera stipabat par illustre fratrum ex Illustrissimo Principam 
Anholdinorum sanguine oriundum; Amatheo Emesto primo nomen 
erat alteri Liebwerdo. Post illos ibant trium Serenissimorum Princi- 
pum ac Saecularinm Electorum ac Ducum BavariaB scilicet, Saxoniaey 
et Brandeburgensis Legati principales, utpote loco Bavari Comes de 
D6ringhy nomine Saxonis Fridericus Metsch in Ringenbach, vice rero 
Brandenburgici Joannes Fridericus de Lowen. Ordinem dehinc oon- 
tinuabant duo Imperii Caduceatores in suo uterque pro officii ratione 
habitu, eorum yero yestigiis insistebat Haereditarius Imperii Mareschal- 
lus Oaspar Oodefridus k Pappenheim nudum Csesari pneferensgladiamy 
quod in pnblicis fere conyentibus communiter fieri assolet. Tunc tan- 
dem pro Majestate Imperiali procedebat Romanomm AugustissimaB 
Cflesar latus pro consuetudine cingebat Quardiae Imperialis Prsefectaa 
Comes Lesle. Csesarem k tergo secuti sunt Frimarii Eminentissimorum 
Electorum Ecclesiasticorum Legati nomine quidem EminentiBsimi 
Principis Electoris Moguntini, Hugo Eberhardus Cratz Comea de 
Scharpfensteiuy summse sedis Moguntinae Custos, juxtaque ipsum no- 
mine Eminentissimi Principis Electoris Coloniensis Dominus Berthol- 
dus Comes de KAningsecky Metropolitanse Ecclesise Coloniensis Scho- 
lasticus. (Locus Eminentissimi Principts Electoris Trevirensis yacabat) 
Hic in ordinem subibat Sevenissimse Austriacse domus Legatus, Do- 
minus G^rgius Achatius Comes de Loeensteiuy et nomine Archiepis- 
copatus Salisburgensis, Dominus Joannes Theodoricus Baro de Much- 



ITINERARIUM. 237 

kenthal, Cathedralis ibidem templi Canonicus. Agmen claudebant 
tandem Reyerendissimi Principes ac Domini Prffisnles Eichstadianus, 
Ratisbonensis^ et Campidunensis in propria persona. 

Ut Sacra Caesarea Majestas Cathedralem sdem Ratisbonensem atti- 
git, mox thronum eztra chorum k dextro latere ipsi prasparatum, aure- 
aque tela undequaque exomatum» et tribus k terra gradibus elevatum 
conscendit, ante quem Imperii hsereditarius Mareschallus toto sacrificii 
tempore eyaginato mucrone, ut consuetudo fert, constitit. Ad quinque 
sexve pedes infira Suse Majestatis thronum, subsellium aliud erat dis- 
positnm pro tribus Principalibus personisy rubro holoserico circnmves- 
titnmy in quod Electorum Moguntini et Coloniensis legati deducti sunt. 
Tertius locus pro Eminentissimo Principe Electore Trevirensi erat, 
qui alibi impeditus cum adesse non posset, holoserico dependente ali- 
qnantulum tegebatur, nec ita sedes ut aliorum Legatorum videbatur. 
Una circiter sessione inferius simili cultu yestitus erat locus capax sep- 
tem omnino personarum, in quo primam sedem occupavit Legatus 
Austriacus, secundam Archiprsesulis Salisburgensis Legatus^ Tertiam 
Episcopus Eichstadianus, quartam Episcopus Ratisbonensisy quintam 
Episcopus Campidunensisy omnes tres Imperii Principes in persona, 
tandem Episcopatuum Bambergensis et Herbipolensis Legati, quorum 
ntriusque Tioes supplebat unus Voit & Saltzburg Ecclesise Imperialis 
Bambergensis prsepositas. 

Recta h regione^Suse Caesarese Majestatis Legatus Serenissimi Bojo- 
rnm Ducis et Electoris in locum rubro quoque holoserico omatum se 
contulity Legati Tero Serenissimorum Ducum et Electoram Saxonis et 
Brandenburgici suas non adierant stationes, sed quam primum Sua 
Majestas limen tempU transierat, secesserunt, et ad locum post thronnm 
Csesarese Majestatis separatum, una cum duobus Junioribus Principibus 
Anhaldinis in scamnum quoddam consederunt» et ad finem usque sa- 
crifidi MissflB yarios de variis rebus sermones miscuerunt. 

Interrallo unius stationis circiter infra saecularium Electorum Ses- 
sionem proxime ad Cathedram templi unde, pro concione dici solet, 
aliud ad huc scamnum dispoeitum fuit pro octo plus minus persouis, 
simili cum snperioribus sedilibus apparatn, in cujus secunda statione 



228 JTINERARIUM. 

occabaeraiit : Baroni yer6 de Donaw dao gladii inter prseliandam rapti^ 
aterqae tamen salvas eYasit. 

Non potait tam propitio Marte pagnari qain et Hispanoram pluBcnli 
occamberent aat yalnerarentar, inter primse aactoritatis yiroB Don 
Josephas de Savedra Maistro del Campo leyiter saaciatas est, Bemardos 
de Barges daobas globalis plambeis valneratar. Capitaneas Martinos 
Yalentia occabaity Capitaneas Patalta mortaas est, Don LudoTicas 
Cajro aocepti craenta plaga captas, sed mox captiyitate ezemptas, erat 
hic Lndoyicas Gabematoris Herrenthalensis Filias, jamqae aliquamdia 
inter mortaos jacaeraty yestesqae ipsi k militibas exatse faerant, cum 
yero nonnulli militam disceptarent de caligis et ocreis ejus, erecto mox 
capite» quis esset aperuit, yitamque pro militum jure sibi seryari rogayit, 
quam HoIIandi ipsi pacti sunt, captiyumque admiserant, atque ad saoB 
abduxerunt. De morte Comitis Henrici Casimiri multus omnium fuit 
loctus quippe qui miies fuerat non minns animosus quam pradens, om« 
nibusque ob comitatem charus. 

Longe auspicatiore Marte in Arthesia k Oallis pugnatum est, Ducto- 
ribus exercitns Francici Milleraj et Chastillon: ac licet initia Aurela- 
tensis obsidionis suscept® grayia et litigiosa fuerint, finis tamen optataB, 
fracta scilicet non sine labore et sanguine nuce, respondit difficultatibus 
multa cum molestia exantlatis» ut ex sequentibus patebit. 

Inter prscipuas Arthesias Ciyitates non infimum sibi locam yindicat 
insignis illa munitio Arrelatum dicta, qaippe quse totius Patriss metro- 
polis et dayis habetur, et oum multum haec urbs celebretar, merito sibi 
Oallas eam subdere sepias molitus est ; nunc demum serio aggrediendi 
commoditatem nactus, distento Cardinale Hispanie in Flandria cnm 
Hollandis, duos justissimos exercitus sub Mareschallis Milleray et 
Chastillon perrapti Arthesia ad ciyitatem applicat; atque ut eo tutius 
rem aggrederentur in quinque capitalia quarteria, ut yocant, sese parti- 
imtur Chastillon in Pago Auberth hospitatus est, in quo quam primom 
nobile fortalitium moliri et erigi Jussit. Non procul ab eo Mareschallus 
Milleraj ad latus conjunxit, duplicibusque munimentis contra hostinm 
impetum armayit. Mareschallus porro de Ferte yersus Camaracum ut 
yicinior esset urbi stationem posuit, seque tribus fortalitiis multa militum 



ITINERARIUM. 229 

et operamin carft sepeit, fosBamqae ad yiam qaae dacit Bapaameriam 
egerere Tolait, qaa hoetiam irraptioneB k sais castris prohiberet. Ma- 
reBchalluB de Gasion qui eqaitatai prserat saa statione Mareschallom 
de Ferte attingebat, manimentisqae snis sociorum aggeres continaabat. 
Colonellas deniqne Rantzaw Bainyillam qaataor fortalitiis circamdaz- 
erat, atqae ^x omnibas yicinior erat obsessis. Tota yero castra daplici 
insuper abscissioncy nt yocant, separayerant, ne qaa Cardinalis In&ns, 
qni ezpeditis in Flandria negotiis cam eximio exercita fortissimoram 
eqoitam peditamque adyentare dicebatar solutionem obeidionis tenta« 
tnras, facile irrompere ipsosqae obraere posset. 

Arcta itaqae obsidione conclaserant arbem, cam ecce tibi obsessi ex 
ciyitate magno cam feryore erampont atqae in Rantzayanam stationem 
impetam fiicianty sed repellantar post aliqaantalam dimicationem non 
sine atriasque partis sanguine, in qua quidem irruptione ipse Rantzaw 
dnabus glandibus plumbeis lethaliter est yulneratus. Hac strage obsessi 
audaciores non multo post iterum MilleraTianum militem ex insperato 
obruunt, onmesque copias aliquot passibus majoribus animis quam yiri- 
bus retro pellunt, et ne yacui redirent in urbem plurima pecora Gallis 
erepta pnedie loco animositatis suae prsemium et generosi animi testi- 
monium reducunt. 

Hispani interim ad Bethunam magno numero colliguntur ; et Gene- 
ralis quidem Major Lamboj moree impatiens dum alii interquiescunt, 
cum Gallis congreditur, turrimque copioso Francorum milite cinctam 
munitamque inyadit, armataque manu mascula suorum yirtute expug- 
nat; quam cum Gkdli quatuor irruptionibus recuperare nituntury plu- 
rimos suorum magni nominis yiros Marti yictimant et primo quidem 
Marchionem de Gkssure ex yulnere captum, secundo Marchionem de 
Breante, qui occubuity tertio Marchionem de Breze qui similiter mor- 
tem isto in prcelio oppetiit. Quarto Dominum de Yaltimont equitum 
ductorem egregium, qui ipsus quoque laculentft plag& interiit, ejusque 
cadayer poetea ad castra Lambojca ductum est, quinto Baronem de 
Marette Fratrem Comitis de Grandsec, qui non minus ac priores hoc 
ipso conflictu yiyere desiit, sexto Baronem de EgenbeU captum, septimo 
Baronem de Neufyille mortuum» octayo equitem de la Louppe mortuum, 



230 ITINERARIUM. 

nono equtnm P r tBfec i iun Hiiemoiit xam^mmj deciiiio «dlnto •linm 
Marclubnem de Gesgnje» diotum Mardiioiiem Da Yal, moriwim, un- 
deoimo Coknellmn Ha^bron Legioni Helretfle Prflefeotomi oaptom et 
panlo poet Diiaci mortuom» daodeoimo Baronem la Conde mortmun, 
tertiodecmio Baronem de Monbanet mortanm, qnartodecimo Baronem 
de Chammont mortonm, qnintodecimo Bominnm de Beanehamp cap- 
tnm, aeztodecimo Deminnm de Salvair mortanm, eeptimodedmo Dooai- 
nnm de Aigle mortanm, octvredecimo Baranem de Stradiae captnm ac 
paulo poet mortnnm, nonodecimo PrsBfectam eqnitnm Commingen 
mortuum, Tigesimo alinm Nobilem Toluntariumy qni enm Milkraj 
ultro profectne fiierat eamqoe amoris iionorieqae cania profiecntns linona* 
qne, mortnnm* Vicesimo primo Secretariom MarcUoniB de Geaenre 
mortnnmy prsBter offioiarioe inferiorie ordinis et milites gregarios qoam 
plnrimoe. 

Hac pngna viriliter omnino se QeaBkve Lambqyci, insigniqne dade 
Qallos salutamnty sed cum Galli Tclut dato signo agminatim ex aliia 
aliomm stationibus in snccursnm venirent, seqne inter nrbem Jjmiboj- 
oosque se conjicerent, nec potuemat in urbem penetrare Hispani, nec 
suppetias, quas secum dncelNuiit, mittere« It&qne hic tantisper subatitit, 
quoad ulterius Imperium & Cardinale In&nte, qui insnlis tnnc erat, 
acciperet. Ubi yero ad castra penrenit Cardinalis cnm Serenissimo 
Lotfaaringis Duce Carolo, Oenerali Beoq, Cqmite de Bncquoj et Don 
Pfailippo de Sylya, aliisque Oeneralibas, faabito mox consilio bellioo 
Francica castra inspectums adiit, et licet illa adeo mnnita repererit ; ut 
difficulter, sine snorum grayiBsimo incommodo aliquid effectnm dari 
posset) vduit tamen experiri suorum fortitudinem, in quibus nil qaid« 
quam desideratum est, nquidem mox duo opportuna loca quomm alte» 
mm octingentis Gallis mnnitom erat, occupamnt, nnde se postmodnm 
ita distribnerunty ut annonam in Gallica castra impedirent. 

Non multo post, cum per exploratores de comeatu ad Oallos adven- 
tante relatum esset, Begia sua oelsitado Comitem Bucqnoj eum inter- 
ceptnm emisit. Quod nt acceperunt Ghdli quamprimum quatuor equi- 
tum millia ex statione Marescfaalli de Milleraj ipse objecemnt, contra 
qnos Buoquoj jam prioribus cladibas Ghtllis niatis ferocior, plenns mar- 



ITINERAMIUM. 231 

tia 8pe mty bonaiiiqtte partem oeddit, reliqaoe ad iteratam fiigam itemm 
itemmqiie comjmlit. In hoe eoDflictn (Jeneralis locmntenens Comes 
BoBsn Oallns interemptas est, ipriqne Comiti Bncqnoj pilena k capite 
excams globnli 4 fi8tid& pnlTeris pyrei vi emiflso : nec potnemnt Bac- 
qnoyani milifee ante k conflietn retrahi qnam qningentos carmg, opnlenta 
annona obfertoe intercepissent, et BalTnm condnctom cnrribns adjnno- 
tnm potiflsimi ex parte fhdissent. 

Eodem prope tempore alibi ope Lamboycamm Legionnm Hispani 
septingentos qninqnaginta curnis annona instmctos intercepemnt, et 
mille Oallos in defensionem cnrribns additos intemecione deleyernnt* 
Quo eodem die Galli semilanam ante civitatem multa snomm ciede 
occnpArnnty sed mox postero die ab obsessis denno repnlsi snnt Rebns 
ita prooedentibns inTuIescebat inter Ghdlos immitis fSunes ita ut cam 
intra sedecim dies non nisi dueenti cnrms annonse adTentassent (quos 
Hispaai qnantnmTis laborarent, ob salmm conduetnm qnatnor ez locis 
snbmissumy intercipere non potuemnt) milites inedia contabtocerent. 
Nnnciabatur interea sn» Regiie altitndini plurimos mrsus curms co* 
meatn onustos in Tia esse atque ad Oallica castra ooncitatis equis pro- 
perare. Contra hos Oeneralem Lamboy cum quatuor equitum milli* 
bns et totidem millibas peditum ire jubet, qnos cum snb noctis medium 
in oppido quodam assecntus esset, aperta tI Tia irmit, salTrmi conduo> 
tum pauculis exceptis» qui in fi>Teas se prsecipites egeront» omnem ceci- 
dit, ac mille ducentos cnrrasy Tino Larido, pane, fiLrrina aliisque rebos 
refertos» diripuit : ac sexcenta Tini dolia dismmpi imperaTtt, Tinnmqne 
in terram effnndi, ne bosti nsui esset, quidquid Tero k suis abduci 
potnity secnm abstulit, curras porto dissecuit et subjecto igne in cinerem 
redegity atque ita opima prseda diTes ad suos rcTertit. 

Oubernator Corbejanus Comes Nantuel tunc quoque operiebatur ex 
insidiis turmam Hispanonmiy sed ipse intercipitur prieterqne spem tuI- 
neratnr, in Tincula saucius arripitur, in qnibus non multo post mortuas 
est. 

QuantumTis Hispani rem nsquequaqne fbrtiter agerent» omnibus 
tamen adhibitis machinis illuc negotinm deducere non potuernnt, ut 
Ghdles ab obsidione Arrelatensi depellerent, itaque cnm obsessi de snc- 



232 ITINERARIUM. 

cnrsn dttbitarenty Gallosque pertinacissime nrbis obsidioni insistere vide- 
rent, tandem k ciyibos propriis deditionem pacisci compulai Bant. Ac 
licet omnis miles Prsesidiarins toto obsidionis tempore, Bub Dio et nndo 
Jove noctes ezegerity fortissimeqne contra Gallos pngnaverity pessime 
tamen k civibns remnneratns est, cnm paratus caetero qni esset et san- 
gninem potius yitamque quam urbem reddere^ mazime cum yideret 
civitatem adhuc ad unum facile mensem snfficientissimo comeatn in- 
structam, speraretque suppetias in propinqno esse. In excessu ex nrbe 
prseter tria tormenia bellica majora, omnia reliqua yictoribus Grallis re- 
linquere (an k civibus, an ab ipsis Gallisy ambigitur) coacti sunt, k civi- 
bus id factum esse illud argumento est, quod Gkdli duo aut tna ez 
majoribus tormentis que Regis Hispaniarum insignia prseferebant ultro 
postea Duacnm miserint. Hispanus miles in exitu suo ducentos quoque 
Juvenes ad arma ferenda maturrimos» eduxit, qui Patriam nativumque 
solum deserere maluemnty qiuun dominatui Gallorum subjici. Incok- 
mm deliberationi num urbe ezire, an in ea snbsistere Tellent dno sunt 
menses dati. Galli devictse nrbi duo equitumy sex peditum millia pro 
prsesidio imposnerunt, cives omnes mox armis nudaverunt, qnse quidem 
merces debebatur tam fidis bostium asseclis, ut quippe qui Domino sno 
fideles non fuerant» quomodo credi poterant fidem servaturoB iis qui non 
multo ante hostes fiierant. 

Hsec subita et plane insperata civitatis ezpugnatio, Oallis magnum 
gaudinm^ Hispanis contra multum luctum peperit, magnificeqne Pa- 
risiis super hac victoria k smnmis infimisque triumpbatum est. 




CAPUT LIL 

TniHa Comitiorum Ratisbonensium, 

> IXIMUS saperins paacula quiedani, qnse de Noricis 

coDsillis Id caasa Imperii congregatorani Principam 

in ynlgns prodiemnt: ubi qnoqae meminimns qnod 

Invictissimns Romanornm Imperator FsBDiNiirDVs 

III. de alio conventn serio deliberarit, ac tandem 

conclnserit Ratisbonam omnes Electores ac prsecipnos 

Impeni Principes ac statns (si quidem id ollo modo fieri posset) in per- 

sonSL propria scripto eyocare, qaod Mense Jnlio tandem progressum 

habuit, ac ipse Imperator inter primos Yienna istnc se conferre non du- 

bitavit, unde et omnia ordinari disponique curavit dum alii Principes 

convenirent. Tertia itaque Julii Magistratus urbicus Ratisbonae, una 

cum civibus Imperatori homagium, prsestitit ac sanct^ fidem juravtt, 

contra vero Imperator Camarario urbis per commendantem Dominum 

de Reinach claves reddi jussit, omnes quoque Electores per Legatos, 

tum vel imprimis Electorem Sazonem per Principem de Lockhowitz 

ad comitia perhumaniter invitavit. Circa eadem fere tempora Lotha- 

ringiffi Dux, et Legati Ducis Brandenburgici Ratisbonam advenerunt. 

Qnarta Julii Magistratus Ratisbonensis Sacr» Cssarefle Majestati 

poculum aureum aurea moneta pregnans, una cum duobus vini Rhenani, 

et aliiB duobus vini Malvatici doliis, duobus item cnrribus avena onus- 

tis, peregrinis quoque et delicatis piscibus obtulity nec minus Mareschallo 

Imperii cum sedecim vini optimi cantharis, curms avense prsesentatns 

est. 

Antequam vero sacra Csesarea Majestas Ratisbonam appulit, Con- 
ventos NorimbergflB per Legatos institntas paulatim ad finem decurrit» 
in qno praeter Electomm deputatos, horum quoque Principnm Legati 

H H 



234 ITINERARIUM. 

comparueruut. Nomine Serenissimi Principis ac Dncis Neobu^ci 
Dominus Franciscus Giese de Simmeringen dicti Serenissimi Principis 
ConsiliariuB, Director Camaroe et supremus Cancellarius, ac Praefectas 
Burckeiniensis. Nomine Serenissimi Principis ac Ducis Luneburg^ici 
Domiuus Doctor Bahn Serenissimo Duci Luneburgensi et BrunsTi- 
censi k secretis consiliis. Nomine civitatis Ulmensis Dominus Albertus 
Stamler supremus Judex, Dominus' Philippus Andreas Frohlich, Do- 
minus Doctor Paulus Schormer. Nomine civitatis Bremensis Domi- 
nus Joannes Gromeman : nomine civitatis Nordlinganse Dominus Mel- 
chior Welsch, Dominus Doctor Wolfgangus Jacobus Satler. Nomine 
civitatis Ratisbonensis Dominus Joannes Georgius Scherer, Sindicos. 
Nomine Coronse Gallicfle Monsieur de Hoppe Commissarius Regni 
Galliarum. 

Quarta Julii Legatis Electorum ac Principum sacra Lipsana et sanc- 
torum ossa, aliaque qufledam redemptionis nostrse instrumenta, nescio k 
quo olim Csesare Norimbergse in S. Spiritu deposita, ostensa sunt: 
inter alia hsec fere cum plerorumque summa admiratione, multomm 
eximia pietatis significatione visebantur. I. Lancea qua Christo Jbsit 
Redemptori nostro sacrosanctum latus k longino quondam fuerat per- 
fossum : II. £x quatuor clayis unus, quo Christus Servator noster 
cruci olim in Golgothseo colle fuit affixus. III. Pars mappse seu 
panni in qua Christus couTivatur cum discipulorum duodenario ultimam 
ccenam celebravit, suumque corpus in cibum sub panis specie, et san- 
guinem in potum sub vini figura Ecclesise velut Mnemosynon reliquit. 
lY. Pars incunabulorum seu prsesepii quo parvulus benedictus Inteme- 
ratsB Yirginis Filius, in primo suo in mundum ingressu fuit reclinatns. 
y. Crux de ligno crucis in quo agnus innocentissimus totius orbis pec- 
cata luit, debitumque nostrum sua morte et sanguine diluit. VI. Tres 
annuli ferrei de catenis SS. Apostolorum Petri et Pauli. YII. Pars 
tunicfle dilecti discipuli Jssu Joannis. VIII. Pars brachii Sanctie 
Annse Christi avise magnse matris Yirginis matris dignissimfle. 

Merito miretnr aliquis sacram hanc suppellectilem inter Lutheri asse- 
clas tam diu fnisse sine vitio asseryatam, maxim^ cum eorum psendo- 
propheta, sacra sanctomm ossa &c. : ejusmodi tantopere execrari k suis 
voluerit. 



ITINERARIUM. 235 

littbet hnc annectere Caesaream propositionem in ComitiiB Ratisbon- 
eusibns Electomm Collegio, aliisqne Principibus ac statibns Imperii 
eornmqne Consiliariis ac Legatia &ctamy aliaque nonnnlla qus Comi- 
tiornm ezordia preecessemnt, quse etsi aliquantum seriuB contigerint» 
multaque alia qu8B sequentibna capitibns memorabnntur, prsemittenda 
fbrent» quia tamen oommodiorem locnm his percensendis yix reperie- 
muBf ea hoc loco libuit pertezere, tfont antem fere ista^ qnse ex ipsis co- 
mitiia ad amicum transmissay ad nostraB quoqne manus deyenemnt. 



PROTOCOLLUM, 

Actarum teriiodecitno Septembris Anno M.DCXL, Ratisbona antej in^ 
et post Cissaream propositionem. 

POSTQU AM ad Comitia k Sacra Rom. Csesarea et Regia Hungariae 
et Bohemise Majestate cum consensu Electomm Principnm sezta 
et vigesima Julii, in duodecimam Septembris diem indicta, totins Im- 
perii Principes ac statns yel in persona, yel per Legatos conyenissent, 
placuit Suse CsBsareae Majestati sequenti die qui fuit tertius decimus 
Septembris, Septimanae dies Joyis porro ad Curiam Ratisbonensem 
convocare, et Comitiorum causam, seu puncta in iis consultanda et una- 
nimi consensn decidenda proponere. In eum finem designato die Joyis 
intra septimam et octavam matutinam collegerunt se Legati in Episco- 
pali aula, in qua Csesarea Majestas una cum aulicis sub habitabat, at- 
que in anti camara ad unam circiter horam suam Majestatem expecta- 
mnt. 

Hinc igitnr post horam ante meridiem nonam circiter, sua Ceesarea 
Migestasy directo ex dicta Episcopali aula itinere, ad summam eedem 
ante omnia se conferre statuit, ut ibidem sacrosancto Missse sacrificio 
magnum Consilii Angelum propitiaret : largissimamque, omnia rite in 
dictis Comitiis auspicandi, persequendi ac finiendiy gratiam, k Principe 
pacis (quam mundus dare non potest) Christo soUicitaret ; in qua qui- 
dem processione, hic {ere ordo servatns est. Primum locum sibi yin- 
dicayit Imperialis Magister seu Praefectus Quarteriorum (ut yocant) 
consueto instrnctus officii sui baculo, seu pedo. Eum secuti sunt Im- 



236 JTINERARIUM. 

perialium urbium delegatiy ac inter hos variorum Begum ac Principoin 
in Imperatoria aula stabiles Oratoresy seu AgenteSy aut Procuratorea : 
quos excipiebant varii Preelati, Comites ac Domini, et cum his absen- 
tinm Deputatiy ut et Legati tam Ecclesiasticorum quam Stecularinm 
Imperii Principum, Suas quoque Majestati k Secretis et Aulicis Con- 
siliis, Officiarii item et Gubicularii cum copioea Tarifle Nobilitatis mol- 
titudiney absque omni respectu ordinis et personarum. Horum omnium 
vestigia premebant Caduceatores tres, Hungaricus yidelicet Bohemicus 
et AustriacuSy suo quisque juzta officium ac nationem habitu, singn- 
lique album deztra caducei loco praeferebant bacillum. His k tergo 
instabat Illustrissimus Princeps et Marchio Badensis Gulielmus, cnjos 
utrimque latera stipabat par illustre fratrum ex Illustrissimo Principnm 
Anholdinorum sanguine oriundum; Amatheo Ernesto primo nomen 
erat alteri Liebwerdo. Post illos ibant trium Serenissimorum Princi- 
pum ac Sscularium Electorum ac Ducum Bavarin scilicet, Saxonifle, 
et Brandeburgensis Legati principales, utpote loco Bavari Comes de 
D6ringh, nomine Saxonis Fridericus Metsch in Ringenbach, yice yero 
Brandenburgici Joannes Fridericus de Lowen. Ordinem dehinc con- 
tinuabant duo Imperii Caduceatores in suo uterque pro officii ratione 
habitUy eorum vero vestigiis insistebat Hsereditarius Imperii Mareschal- 
lus Gaspar Godefridus it Pappenheim nudum Ceesari prfleferensgladium, 
quod in pnblicis fere conyentibus communiter fieri assolet. Tunc tan- 
dem pro Majestate Imperiali procedebat Romanorum Augustissimus 
Cflesar latus pro consuetndine cingebat Quardis Imperialis Prflefectus 
Comes Lesle. Csesarem k tergo secuti sunt Primarii Eminentissimorum 
Electorum Ecclesiasticornm Legati nomine quidem Eminentissimi 
Principis Electoris Moguntini, Hugo Eberhardus Cratz Comes de 
Scharpfenstein, summfle aedis Moguntinee Custos, juxtaque ipsum no- 
mine Eminentissimi Principis Electoris Coloniensis Dominus Berthol- 
dus Comes de K6ningseck, Metropolitanse Ecclesise CoIoniensiB Scho- 
lasticus. (Locus Emineutissimi Principis Electoris Treyirensis yacabat.) 
Hic in ordinem subibat Sepenissimfle Austriacse domus Legatus, Do- 
minus Greorgius Achatius Comes de Losenstein, et nomine Archiepis- 
copatus Salisbnrgensis, Dominus Joannes Theodoricus Baro de Much- 



ITINERARIUM. 237 

kenthaly CathedraliB ibidem templi Canonicus. Agmen daadebant 
tandem Reverendissimi Principes ac Domini Prasnles Eichstadianus, 
Ratisbonensis, et Campidunensb in propria persona. 

Ut Sacra Caesarea Majestas Cathedralem eedem Ratisbonensem atti- 
git» mox thronimi extra chorum k dextro latere ipsi prseparatum, aure* 
aque tela undequaque exomatum, et tribus k terra gradibus eleyatum 
conscendit, ante quem Imperii hsBreditarius Mareschallus toto sacrificii 
tempore evaginato mucrone, ut oonsuetudo fert, constitit. Ad quinque 
sexTe pedes infira Sue Majestatis thronnm, subsellium aliud erat dis- 
positum pro tribus Principalibus personis, rubro holoserico circumves- 
titum, in quod Electorum Moguntini et Coloniensis legati deducti sunt. 
Tertins locus pro Eminentissimo Principe Electore Treyirensi erat, 
qui alibi impeditus cum adesse non posset, holoserico dependente ali- 
quantnlum tegebatur, nec ita sedes ut aliorum Legatorum videbatur. 
Una circiter sessione inferius simili cultu yestitus erat locus capax sep- 
tem omnino personarum, in quo primam sedem occupavit Legatus 
Anstriacusy secundam Archiprsesulis Salisburgensis Legatus, Tertiam 
Episcopus Eichstadianus, quartam Episcopus Ratisbonensis, quintam 
Episcopus Campidunensisy omnes tres Imperii Principes in persona, 
tandem Episcopatuum Bambergensis et Herbipolensis Legati, quorum 
utriusque vices supplebat unus Voit k Saltzburg Ecclesise Imperialis 
Bambergensis prsepositus. 

Recta h regione«Su8e Csesarese Majestatis Legatus Serenissimi Bojo- 
ram Ducis et Electoris in locum rubro quoque holoserico omatum se 
contulit, Legati vero Serenissimoram Ducum et Electomm Saxonis et 
Brandenbnrgici suas non adierunt stationes, sed quam primum Sua 
Majestas limen templi transierat, secesserunt, et ad locum post thronum 
Caesarese Majestatis separatum, una cum duobus Junioribus Principibus 
Anhaldinis in scamnum quoddam consederunt, et ad finem usque sa- 
crificii Missse varios de variis rebus sermones miscuerant. 

Intervallo unius stationis circiter infira ssecularium Electoram Ses- 
sionem proxime ad Cathedram templi unde, pro concione dici solet, 
aliud ad huc scamnum dispositum fuit pro octo plus minus personis, 
similt cum snperioribus sedilibus apparatu, in cujus secunda statione 



238 iriNERARIUM. 

80I118 HlastriflBimns Marchio BadensiB GiilielmiiB est riBUB, reliqui noo 
oomparuerunt. 

Ad finem utrinsqae partis» ubi principales seflsiones terminabantar, 
intra crucifixum scilicet et Bepultiuras utrimque alia aedilia SBdificata 
fuerunt, et ad dezteram quidem quataor, ad Binifltram yero quinqae 
peristromatis Turcico opere elaboratis omata» quie partim Comitee ac 
Domini, partim GsBBarei ministri, aliique magni nominiB viri occupa- 
runt* Post hoc autem iternm alii Preelati Comites ac Domini Bicut et 
plurinii Principum Legati stationem sibi delegerunt. 

Postquam consedissent uniTersi prout cuiyis juzta statns sui condi- 
tionem locus erat assignatus, Reyerendissimus Princeps ac Episcoposi 
nec non Hungarise Cancellarius sacrum Missss Sacrificiom de Spirita 
Sancto inchoare cepit Decantato de more Eyangelio k Moguntinensi 
Legato Perillustri Domino Comite de Cratz Eyangelioram codez Sacrs 
Caesarese Majestati de osculandus ezhibitus est» assistentibus interim ad 
dexteram altaris duobus Imperialibus Caduceatoribus, k sinistris yero 
tribus alib Hungarise Bohemiae et Austrifle. 

Absoluto Sanctissimo Missse Sacrificio, Sua Cflesarea Majestas eodem 
quo ingressa fuerat ordine, ez templo rediit, cum attigisset decumaDam 
portam, areamque ante templi fores, sequente Processione ad curiam 
ciyitatis deducta est. Ante Ecclesiae atrium sese collegerant selecti 
aliquot militum manipuli, ex Reinachica Legione^ qui iu ordinem per 
yiam utrimque ita dispositiy erant ut Imperatorem onmemque ejos 
lilnstrissimum Comitatum medium acciperent, ez his nonnulli prsce- 
debant totam pompam ; caeteram militum seriem continuabant nsque ad 
curiam ciyes armati, egregie yestiti, yeziUisque pansis Imperatorem 
honorabant. Ordinem yero Processionis ducebat Vindiciis Imperiali- 
bus Praefectus (quem yulgus bcn dtti6^, ^tofot appellat) una cam 
duobus satellitibuSy post quem ibat Imperialis quarteriorum Prie&ctiu 
consneto bacillo annatus, hunc sequebantur Legati Ciyitatum Imperia- 
lium, tum Prselatiy Comites ac Domini, absentium quoque depatati, 
sicut et omnium Principum Electorum aliorumque Magnatum ac Im- 
perii statuum tam Ecclesiasticorum quam Ssecularium secundarii Legati, 
postea Csesareae Majestatis prsecipui ministri» Comites, Domini, nallo 
habito respectu status et conditionis. 



ITINERARIUM. 239 

Ho8 coDBeqaebantnr duo Jnniores Anhaldini Principes, qnomm res- 
tigia premebant tres Hungarise scilicet Bohemiae et Anstris Cadacea- 
tores equis generosis sublimesy prseibantque Telut Prodromi lUustrissi- 
mom Principem Gulielmum Marchionem Badensem similiter equitem, 
Marchionem excipiebant Serenissimorum Ducum et Electorum Bavari, 
Saxonis, et Brandenburgici Legati prflecipui et principales, eequ^ omnes 
in equis. Porro Suae Cflesareae Majestatis supremus Aulfle Prffifectus 
Comes de Trautmanstorf, intimus quoque Cubicularius Suse Majestatis 
Rudolphus Comes de Bucheim, supremus item Caesaris Mareschallus 
Aulae Baro de Stemberg omnes tres pedites, ordinem continuabant; 
bi post se relinquebant equites duos Amoldos seu Ehmholdos prcefe- 
rentes bicipites aquilas Romani Imperii insignia ; Imperatorem Roma- 
num semper Augustum quadrupedi Neapolitano supra modum specta- 
bili nigroque holoserico auro, arte, et acupicto, instrato, insidentem 
prsecedebat Sacri Romani Imperii Mareschallus hflereditarius Ghispar 
Godefridus de Pappenheim ense nudo formidabilis, atque in equo nobili 
visendus, juxta Ceesaream Majestatem pedes aderat Quardise Imperiali 
Preefectus Comes Lesle, Ceesari a tergo ibant Electoram Mogoni, et 
Coloniensis Principales et Primarii Legati uterque Eques, sicnt et Aus- 
triacfle domus et Archiepiscopi Salisburgensis Legati protrahebant Co- 
mitatum similiter in equis. Sub finem pompse Csesareae Reverendis- 
simi ac Illustrissimi Principes ac D. D. Eichstadianus, Ratisbonensis, 
et Campidunensis in persona equitabant. Omnem denique ordinem 
claudebant Electorom, ac Principum reliquorumqne Dominomm Sa- 
tellites, Stipatores, Famuli pedites, inter quos ducebatur Sacrse Cffisarefle 
Majestatis rheda, Legatoram quoque Moguntini, Coloniensis, Bavari, 
Saxonisy Brandeuburgici &c. : esseda. 

Ne vero in curia ob numerosam populi multitudinem turbs, ut com- 
muniter in ejusmodi rebus fieri consuevit, excitarentur, aut ordo, quem 
Tulgus odit, disturbaretur, serio Prsfectis militum prsecepit Imperator, 
ut sedulo curarent per suos ut omnes inconvenientifle, et insolenti» de- 
Titarentur. 

Ventum tandem est ad curiam, atque ab equis discensum, ac hoc 
eodem ordine in ipsam cnriam conscensumy in anla ipsa ubi propositio 



240 ITINERARIUM. 

facienda erat, Sessiones ita fere fuerunt Dominis distribatfle. Dimidia 
fere pars aulse interstitio aliquo ab alia parte separabatiir, omnisqne 
ambitus auro tezta tela, aureisque peristromatis vestita erat. In capite 
aulse Pegma seu Theatram ex asseribus ad altitudinem duornm vel triam 
graduum exstructum visebatur, in cujus medio suse Csesareee Majestatis, 
tribus gradibus elatior thronus consistebat, aureft tel& circum amictns, 
ac umbella elegantissimi operis supem^ tectus h regione tbroni in Iio- 
millori pegmate rubro holoserico vestita stabat cathedra pro Electore 
Treyirensi ; juxta thronum utrimque in ejusdem altitudinis pegnaate qua 
Electoris Trevirensis erat sessio, duo utrimque erant scamna, in quibiu 
Legati Primarii Electorum, ordine, quo paulo post dicetor, sedere de- 
bebant. Ad latera utriusque partis duo alia scamna protendebantar, 
Principibus tam Ecclesiasticis quam Saecularibus absentiumqne Legarig 
destinata, et hflec rubro similiter holoserico constrata, hoc solnm discri- 
mine ab Electoralibus scamnis, quod illa duobus gradibns essent haou* 
liora, hsec elatiora. Intra Cancellos seu separationem adhuc mensa 
rubro holoserico strata erat disposita, Cancelli vero ipsi, intra ejusdem 
coloris quo mensa holoserico amiciebatur, foris vero peristromatiboB 
Turcico opere elaboratis. 

Extra separationem seu abscissionem, pluscula scamna Tiridi tapete 
instrata, disposita erant, pro sessione Comitum» aliommqne Domino- 
rum Illustriumy alia item erant sedilia pro iis qui Caesari vel ab intimis 
vel aulicis consiliis erant Atque hsec quoad locum. 

Cffisarea Majestas ut primum anlam ingressa est, ad thronum ipsi dis- 
positum quam mox se contulit, atque istic aliquantum constitit detecto 
capite> dein caput operuit, conseditque. E regione Imperatoris ubi 
diximus Sessionem Electoris Trevirensis communiter in ejusmodi cod- 
ventibus esse consuesse, Mareschallus Hnreditarius Imperii cum gladio 
educto stetit» ad sinistram vero susb Majestatis Vice Cancellarius Fer- 
dinandus Comes Kurtz, cum litteris manu retentis quibus continebatur 
CsBsarea propositio. 

Imperialis culinsB Prsefectus Haereditarius Dominus Joannes Jaco- 
bus de Zeihl mox Electoralem Moguntinensis Archiprsesulis Legatnm 
admodum Reverendum ac Periliustrem Dominum Hugonem Eber- 



ITINERARIUM. 241 

liardum Cratz Comitem de Scharpffenstein ac Metropolitanse Ecclesiae 
Moguntin» magnum Custodem, primo loco sessionem ad deztram sci- 
licet Imperialis throni, ac proxime ad Imperatorem monstrandoy adire 
jussit, qui transiens Caesarem, profunda ezhibiti Reverentia sedem 
capessivit (Imperator vero detracto ^ capite galero humaniter resalu- 
tavit) apertoque tantisper capite substitit. Ad sinistrum vero Caesaris 
latus occupandum idem culinsB Prsefectus annuit Electorali Coloniensis 
Archiprsesulis Legato admodum Reverendo ac Periilustri Domino 
Bartholdo Comiti de Koningseck Metropolitani templi Coloniensis 
jSchoIastico. Post hos Serenissimi Principis ao Ducis Bavarise Elec- 
toralem Legatum Perillustrem Comitem de Doringh ad dexteram 
itemm Cssaris juxta Moguntinensem deduxit, Serenissimi vero Saxo- 
niffi Ducis Electoralem Legatum Fridericum Metsch in Ringenbach, 
et Serenissimi Ducis Brandeuburgensis principalem Legatum Electo- 
ralem D. Joannem Fridericum de Lowen ad sinistram juxta Colonien- 
sem ire jnssit. Quibus omnibus Sua Csesarea Majestas in transitu et 
debita honoris exhibitione, detecto capite reverentiam redhibnit, atque 
ita subsistentes considere jussit. 

Postquam Electorum Legati Primarii consedissent, jam scepe nomi- 
natus culinse CsBsarese Prsefectus Haereditarius, alt& voce in genere 
pronunciavit ut reliqui tam Ecclesiastici qiuim Sfficulares Principes» 
absentiumque Legati subsellia reliqua juxta cujusqne statum et Comi- 
tiorum instituta occuparent, quod mox factum, Ecclesiasticique dexte- 
rum latus Sseculares ver6 in sinistrum pro sua quisque conditione ac 
statu secesserunt. 

Ecclesiaatici hocfere ordine consederunt, 

Primum Locum tenuit Serenissimse ac Archiducalis Austriacse domus 
Legatus Dominus Georgius Achacius Comes de Losenstein. 

II. Legatus Archiepiscopalis Salisburgensis. 

III. Vesontinensis. 

IV. Magistri Teutonici ordinis. 

y. Eichstadianus Episcopus in Persona. 
YI. Ratisbonensis Episcopus in Persona. 

1 1 



242 ITINERARIUM. 

YII. Campidnaensifl Episcopus in Persona. 

yill. Bambergensis i Hnjus utriusque Legationem sustinuit Cathe- 
Legatus. > dralis aedis Bamberg® PrseposituB Voit k Saltt- 

IX. Herbipolensis. 3 burg. 

X. Legattts Wormatiensis. 

XI. Argentoratensis. 

XII. Constantiensis. 

XIII. Augustani. 
XIY. Hildesiensis. 

XV. Paterbornensis. 

XVI. Freisingani. 

XVII. Passayiensis. 
XYIII. Brixiensis. 

XIX. Basileensis. 

XX. Monasteriensis. \ 

XXI. Leodiensis. > Quorum trium vices unus Legatus gessit. 

XXII. Curiensis. 3 

XXIII. Hirschfeldeusis. ) Horum duorum locum similiter unus Le- 
XXIY. Murbacensis. J gatus occupayit. 

XXV. Berdeshadensis. 

XXVI. Stabulensis. 

XXVII. Corbiciani. 

XXVIII. PrflBlati. 

S^BCulariutn hcecfuit Series. 

Primo Loco consedit Illustrissimus Princeps Oulielmus Marchio Ba- 
densis in Persona. 

II. Legatus Serenissimi Bavari. 

III. LegatuB Saxonis Wimariensis. 

IV. Isenacensis. 

V. Marchionis Culmbacensis. 

VI. Marchionis Anspacensis. 

VII. Pomeranise Stetini. 

VIII. Pomeranise Wolgasti. • 



ITINERARIUM. 243 

IX. Wurtenbergici. 

X. Hassiie Darmstadiani. 

XI. Mechlebargenflis. 

XII. Lenchtenbergici. 

XIII. Principis Anhaldini. 
XIY. Hennebergensis. 

XV. HoenzoUerani. 

XVI. Comitnm SneTice. 

XVII. Comitum Wetteraviae. 

Proximus pegmati, post Electoralem Trevirensis sedem substitit Suse 
Majestatis supremus AuIsb Proefectus Dominus Maximilianus Comes 
de Trautmanstorfy ad dexteram vero Snse Majestatis supremus Cubicu- 
larius Dominus Joannes Rudolphus Comes de Bucheim; ad sinistram 
autem Dominus Henricus Gulielmus Baro de Stemberg supremus AuUe 
Cassare» MareschalluSy post hos ambo Juniores Anholdini Principes. 
Ante pegma ad dexteram constitit Imperii Caduceator, et post illum 
Caduceator HungarisB : ad sinistram alter Imperii Caduceator, et post 
illum Bohemiae, post hunc yero Austrioe. Ante mensam Ceesareus in 
Aulico Consilio Secretarius Doctor Joannes Soldner ; post mensam k 
dextris Doctor Reigersberger, k sinistris Doctor Ejrebs ambo Eminen- 
tissimi Moguntini respective k secretis et aulicis consiliis. 

Consessu ita ordinato Sacra Ceesarea, Hungariee item et Bohemiee 
Majestas ad se accersivit lUustrissimum Marchionem Badensem Guli- 
elmum, ac clementissime detulit provinciam coram prsefandi ac propo- 
sitionem verbis pronunciandi ac promulgandi. Qui sine mora prodiit 
ac Nomine Suee Majestatis sequentem habuit orationem, hoc fere 
sensn. 

Sacram Csesaream Majestatem Hungarise item et Bohemin regiam 
dignitatem clementissimum Dominum nostrum nilquidquam ambigere, 
quin Sacri Romani Imperii Electores, Principes ac statns absentiumqne 
Consiliarii ac Legati pluribus intellexerint ex convocatoriis Litteris, 
quam prsegnantes causee suam Majestatem moverint ad convocanda 
comitia prssentia, quibus ipsa etiam in persona interesse et prse esse 



244 ITINERARJUM. 

▼olaerit. Sa» qaoque Majestati imprimis placere SllectoreSy Prin- 
cipes, ac status partim iu Persona partim per Legatos obedientissime 
comparaisse. 

Atqae at Electores, Principes, ac statas, absentiamque Consiliarii et 
Legati Sacri Romani Imperii difficaltates melius intelligant, Suam 
Majestatem coram proponi necessariam judicassey in eamqne finem nt 
omnia articulatius exprimerentur, Scripto Consignari ac publice pne- 
legi voluissey clementissime sperans ab omnibas electoribus, principi- 
buB, statibuSy et absentium Consiliariis ac Legatis, non tautum obedi- 
entissimc propositionem audiendam, sed etiam ita consiliis auxiliisqne 
adjuvandam promovendamque, quemadmodum extrema Imperii oeces- 
sitas exigat. Quod sua Majestas, Caesarea gratia k se ^nitum iri 
poUicetur. 

Finita hac brevi prsefatione Imperatorius Cancellarius Comes Kurtz, 
Ceesareo Secretario Aulico propositionem ex scripto promulgandam ez- 
hibuit, qai in medium progressos distinctissime pronunciavit; ea hujas 
fere fuit tenoris. 

Suse Sacrse Csesarese Majestati Hnngariae item et BobemisB Digni- 
tati Regifle Domino nostro Clementissimo magnnm affert gaadiam, 
maximopereque probatur, quod Sacro Romano Imperio fideles et obe- 
dientes Electores, Principes, et status ad convocatorias nuper litteras, 
nullo habito respectu bellicosoram temporum et difficillimorum in Ro- 
mano Imperio motuum, sepositisque omnibus aliis impedimentia partim 
in persona, partim per spectabiles viros Consiliarios et legatos obedienter 
comparnerint : unde Majestas sua facile notat laudabilem zelum pro 
patria pacificanda, atque ex tam subito conventu in tam brevis proposito 
temporis termino alium colligere non potest, quam Electores, Principes, 
ac status in suis deputatis, instruendis dimittendisque omnem diligen- 
tiam adhibuisse, simulque sperat omnes sufficiente instructione» et ple- 
nipotentia ita instructos, ut ad horum comitiorum omni ex parte utilis- 
simum scopum mediante divina assistentia pertingi, et ad optatum fi- 
nem quo citiuB, hoc melius perveniri possit. 

£t quam vis dubitat ex litteris k sua Csesarea Majestate ad quem vis 
Electorum, Principam, ac statuam separatim missis, abande quemTis 
intellexisse causas ob quas ad comitia haec indicenda commota sit, que 



ITINERARIUM. 246 

item in hoc Principum conyenta tractanda consnltandaqne sinty nec 
ulteriore ezplicatione indigere, maxim^ cnm cnivis commanes necessi- 
tates niminm qaam notse sint, nihil omninns Sua Csesarea Majestas ja- 
dicavit, prsBter ea quae jam dictis Convocatoriis Litteris contenta snnt, 
insnper hoc loco etiam omnibus ElectoribuSy PrincipibuSy et Statibns 
absentiumque Consiliariis et Legatis paucis iterum proponere. 

Jam Sffipe dictis Electoribus, Principibus, et Statibus, sicut et ab- 
sentiam Consiliariis et Legatis satis notum est, qua ratione Serenis- 
simufly PotentissimuSy ac Invictissimus Princeps ac Dominus Dominus 
FsRDiNANDtJS II. Romanorum Imperator Hungarise et Bohemise ReZy 
Sase Caesarese Majestatis hodie regnantis honoratissimus Dominus Pa- 
rens et Prsedecessor in Imperio Sanctissimae memorise, k suse Majes- 
tatis inchoato Imperio nil potius semper clementissime ac plane pateme 
coraverit, quam ut Sacrum Romanum Imperiumy aliquando tandem 
post tantas turbas ad securam pacem, et constantem quietem reduci, et 
fideles ejus Electores, Principes ac Status gravissimis bellorum oneribns 
eximi ac liberari possent ; quod ipsum per varios Electorum et Princi- 
pum Conventus summa cum diligentia et indefessa patemaque cura 
ardentissim^ intendit, ac imprimis nil aliud desideravit, quam ut omnes 
Principes in id consentirent, quod sua Csesarea Majestas cum Serenis- 
simo SaxonisB Duce ac Electore Anno 1635. Pragse egit et conclusit. 

Interea vero postquam sua sacra Caesarea Majestas Clementissimus 
Dominus noster prsemissa consueta Regis Romanoram et per conse- 
quens Imperatoris legitimi Electione, molestissimam Imperii guberaa- 
tionem snscepit, non minus soUicite curavit, quam ut juxta Pragensem 
pacis compositionem quam primum Comitia convocari possent, in qui- 
bu8 fidelissimo Electoram, Principum, ac statuum Consilio et adjumento 
dicta pacificatio omnimode ab omnibus acceptaretur, omnis diffidentia 
inter caput et membra plenissime tolleretur, omniaque possibilia media 
adhiberentur, ut exteri Reges ac Principes illuc adducerentur, ut sub- 
latis ex Imperio armis, paci tandem locnm relinquerent ; atqae hoc 
modo quidquid ad promotionem horum comitiorum et remotionem om- 
nium obstaculorum auream pacem impedientium, conduceret ex solo 
amore patriee (remotis hac vice privatis cajusqae juribus ac commodis) 
quisque sibi ob oculos poneret. 



246 JTINERARIUM. 

In quo omnipotentem Deom placabunt, ac promoTebimt bnpmi 
commune bonnm, tnebnntnr patriam ab instante mina, saamque Cssa- 
ream Majestatem patema volnntate ac Csesarea gratia sibi deyincieot, 
qnse paratissima est omni conatn arripere et efFectum dare, qnidqnid 
ad Romani Imperii restaurationem et privatnm cnjusque membri bonnm, 
ntile et proficuum esse judicatum fuerit. Actum in Caesarea et Sacri 
Romani Imperii libera nrbe Ratisbonensi, in curia ibidem, 13 Septem- 
bris, Anno M.DC.XL. 

Vidit: (L. S.) 

FSRDIKANDUS CoMBS KuRTZ. 

JOANNBS SOLDNSR, Doctor. 

Haec propositio dum legeretur Legati Electomm in consuetis snbBel- 
liis sedemnty et quoties Sacrse CsesareaB Majestatis mentio facta est, 
sese erexernnt, decentemque reyerentiam Imperatori ezhibnerant, reli' 
qui tam Eccle»astici quam Seeculares Principes, absentinmqne Consi- 
liarii et Legati toto tempore erecti stetemnt. 

Lecta propositione Sua Csesarea Majestas brevem qnidem sed elegan- 
tem et nervosum addidit epilogum, post quem Electorum Legati ad 
sinistmm latns coierunt, reliqni vero Principes tam Ecclesiastici qasm 
Saeculares in medio anlse se collegemnty sententiasque contulerunt qnid 
Snse Majestati esset respondendum : coUatis consiliis nomine omDinm 
Mognntinensis Electoris Consiliarius et Collegatns Dominus Nicolans 
Oeorgius Reigersperger utriusqne Juris Doctor, eodem loco qni Cs- 
sareus Secretarius Anlicus propositionem praelegerat, de memoria hnnc 
in modum peroravit. 

Cum debiti bonoris snbjectissima significatione accepemnt Snffi 
Caesareae Majestatispropositnm, praelectamque propositionem obedientis- 
simo respectu intellexerunt Sacri Romani Imperii Electores, Principes 
status absentinmque Consiliarii ac Legati : Praeterqnam quod oniverso 
orbi qna late patet minime ignotum est. Quomodo non tantnm Augas- 
tissimae memoriae Ferdinandus II. tempore Landatissimae Gnberna' 
tionis suae, sed et ipsa nunc Praesens Caesarea Majestas, nibil potins in 
Romano Imperio spectarint amplinsqne cnraverint, nec etiaomum An- 



ITINERARIUM. 247 

gustissima sua Majestas curet interpositis etiam BumptaoBiBsimiB Lega- 
tionibos; quam qua ratione cuique in altissima pace fas aequumque 
distribui ac dispensari, possit, omnesque hostiles inimicitise et iniquis- 
sima tyrannis qua Germania opprimitur amoyeri ab Imperio possint; 
in quo quidem negotio ne tantillum desideratnm fnerit ez parte sus 
Majestatis, qood ad auream pacem longeque optatissimam tranquiDita- 
tem conduceret. 

Hoc quem admodum uniTersi qui in hoc spectatissimo Electorum, 
Principum, Statuum, et Absentium Consiliariorum ac Legatorum con- 
sessu summo cum animi sui solatio notant, Suam Cssaream Majestatem 
de tempore in tempus in id coUimare, qua ratione sublato cruento et 
omnia consnmente bello secura paz restitui, possit Sacrum Romanum 
Imperium ad quietem reduci, ac ejus status et subditi, cum pauzillo 
quod k tot bellomm et motuum calamitatibus reliquum fuit, secure 
commorariy et quantulumcunqne hoc quiet^ possidere possint; Ita 
Prsesentes omnes Electores, Principes, Status^ absentiumque Consiliarii 
et Legati, pro tam proliza cura et patema sollicitudine demississimo 
afiectu immortales sus Majestati habent gratias, optantque k Deo ter 
optimo terque mazimo tota cordis eztensione, (nec dubitant divinam 
bonitatem, suam Csesaream Majestatem ejusque institutum amplissima 
de cobIo benedictione promoturum) ut horum comitiorum consultatio 
sine fructu non elabatur« Offeruntque ad hoc demississima mentis 
contentione, consiliis auziliisque, pro eztremo posse, suae Majestatis 
propositum ita adjuvare, ut ad optatum felicemque finem tot votis desi* 
deratffi pacis decurrat; quod superi annuere et benigno favore ratum 
habere velint. 

Quod vero nonnulli ez principibus et statibus Imperii qui k sua Ma« 
jestate seque ac alii ad haec comitia pro bono pressse et pene oppresssB 
patrifB instituta, scripto clementissime convocati, adhuc nec in propria 
persona nec per Legatos comparere potuerint. Id sua Majestas (nisi 
spes fallat) segre non feret^ sed potius simul omnes et singulos speciatimy 
ob prsegnantes jamdum notas causas clementissime ezcusatos habebit, 
cum id non ez defectu propensissimse eorum voluntatis et debitse obedi« 
entise, sed potius ob ealamitosa tempora, infestaque passim hoste itinera 



248 ITINERARIUM. 

acciderit, quibus sublatis non deerunt utique suo se coram sisteiK 
officioy juvabuntque consilio, ac sacrse suas Majestati qua debent snl 
jectione assistent in omnibus quae ad Imperii iucolamitatem serviun 
Quemadmodum nil dubitandum jam ipsos suse Majestati eztremam in 
potentiam et necessitatem bumillime litteris ezcusasse. 

Quantum vero ad jam prselectam Csesaream propositionem eaii 
Prsesentes Electores, Principes, status, absentiumque Consiliarii e 
Legatiy ad tria fere capita reduci posse putant, et primo quidem. Qaj 
ratione posttam varias et multorum annorum inflictas poenas, Gkrmani 
cique orbis dissidia certe luctuosay aliquando tandem aurea pax jnxti 
suae Majestatis intentionem acquiri possit. Dein quomodo interea 
neque ad pacificatum Imperium belli moles collatis yiribus, unanimj 
consensu, restaurata disciplina militari, continuari possit. Deniqae 
qua via dissipatus k multo tempore justitiae status, in yestrse Caesareae 
Majestatis et Imperii Camara Spirse eit restauranduSy ac salutaris jus- 
titia, sine qua florentissima regna oollabascunt, omniumque PrincipQm 
subditi quantumvis uniti, continuo in bella exardescunt, promovenda, 
causse quam brevissime expediendssy redditus Camaralibus et Assesso- 
ribus aliquamdiu subtracti, in pristinum statum redintegrandi, omni- 
bnsque defectibus quam opportunissimum medium admovendum. 

De bis tribus punctis et quidquid illis annexum esse potest, prsesentes 
Electores, Principes ac status, ac absentium Consiliarii quam humillim^ 
primo quoquo tempore suscipient consultationem, consiliaque sua ves- 
trse Majestati examinanda debita cum submissione subjicient : omnia 
denique quse ad conservationem suae Csesarese celsitudinis, honoris ac 
famse^ Imperii quoque prosperitatem conducere possnnty pro virili sua 
curare^ ut debent, non prsetermittent. 

Cnm vero jam proposita puncta k prsesentibus ElectoribuSy Principi- 
bus, statibusy et absentibus Consiliariis ejusmodi esse reperiantur, quffi 
maturiore consilio et deliberatione egeant» atque ad id opus sit copia 
aliqua ipsiusmet propositionis, ea propter quam demississime suppli- 
cant ut sua Majestas dignetur exemplum impertiri. Csetemm se Prs- 
sentes omnes Electores» Principes, status ac absentium Consiliarii et 
Legati suse Csesareee gratiee et clementissimo favori quam humiUime 
commendant. 



ITINERARIUM. 249 

Hio Imperi] Cancellarios Comes Eurtz Doetori Reigersperger pra- 
lectum k Doctore Soldner propositionem tradidit 

His peractis sua Csesarea Majestas quam primum de tbrono surrexit, 
et tam diu aperto capite stetit, quoad Imperii status simiii ordine, quo 
ad coriam yeueranty reverterunt: tunc sua Majestas operuit denuo 
caput, secutaque est tres Imperatorios Ministros supremum scilicet aulse 
Csesare» Prsefectumy Supremum Camararium, et Mareschallum auloe, 
atque ita omnes simul Csesarem domum comitati sunt; cumque istic ad 
dimidiam circiter horam expectassent, accumbentique ad mensam Im- 
peratori servitia consneta detuliseent, ad suam quisque domum in essedo 
redactns est : atque sic omnis propositionis hujus actus ad finem per- 
dnctus. 

Actum Ratisbarue, 13. Septembris. Anno 1640. 

Habes benevole Lector totius bujus actionis seriem» et ordinem, forte 
prolixioribus quam volebas yerbis, feci id de industria, ut videas quanta 
cum solennitate comitia peragantur, si enim soliis ingressus tantas ad- 
miserit ceremonias, pronum erit prudenti Judicare, quid in aliis solen- 
nioribus actibus fieri necessum sit. Dein non omnibus obvii sunt 
auctores, qui articnlatim illa percenseanty retuli igitur in meum codicu- 
lam, quia talia sunt qu» serviunt subinde multorum instructioni. 
Opera nostra et conatu utere si lubet, si displicet transili ad alia quae 
orexi tuse sunt sapidiora. Deumque impensissimo aifectu ora, ut £u- 
ropse tot cladibus afflictse tot miseriis exbanstse, tantis calamitatibus 
eneryatse aliquando tandem pro sua misericordia pacem et concordiam 
concedere dignetur. 



K K 




CAPUT LIII. 

Pacificatio Leodiensium cum Serenissimo Principe, Emtnentistinuh 
que Electore Coloniensi Ferdinando. 

> RM AVERAT iterum insignes copiaB SerenisBimus Elec- 
tor ColonieuBis, jamque hoBtiles copias contra refnujta- 
rios sibi Leodienses in campum educturosy cruentaqne 
arma tumultuanti civitati illaturus erat; cum ilh me- 
mores pristinarum calamitatum k Joanne de Werth 
aliisque Ducibus non ita pridem illuc missis, perpessarum, concludont 
rem potius quietioribus modis componere, mittunt igitur ad Serenissi- 
mum Electorem Coloniensem clementissimum Dominum suum, petant- 
que suppliciter rebellionis veniam» quam si polliceatur sua Sereuitas, 
spondeut subjectionem et omnem fidelitatem quffi subditos et sui Frin- 
cipis amantes deoeat. Serenissimus Elector etsi mnltum rebeUione 
insolente turbulentorum quorundam bominum esset ofiensus, mediaqoe 
in promptu habivisset, yindicandi illatam sibi injuriam» maluit tamen 
moderatione, quam vehementia rem omnem discemere, et pro ingenita 
benignitate ignovit deprecantibus delictum, pacisque conditionibus li- 
benter subscripsit. Quo nuncio leeti primores civitatis opportunum diem 
destinanty quo tota civitas gaudiorum frena lazet, fuit is quartus dies 
Julii quo pacis nuncios per totam urbem dimittunt, ut ad buccinffi 
sonum in omnibus urbis plateis pacem proclament. 

Audierant Evangelos summi, medioxumi, infimi, per totam late civi- 
tatem, quanto cum Isetitise sensu nemo facile, nisi qui viderit, scripturo 
credat. Nullus se jam domi continere poterat, efiundebant se civegca- 
tervatim in publicum, omnium bonorum commune erat gaudium, com- 
munis festivitas, omnes de pace, de mitissimo suo Principe, de venia 
erroris sermocinabantar, iis solis exceptis, quibus volupe erat turbstam 



ITINERARIUM. 261 

cernere Rempublicam, qaiqae ad tarbelas nati esse Tidebantur, cfletero- 
rum omninm vox erat, Tivat clementissimus Dominus noster, vivat 
m^nus Ferdinandus. 

Huic tanto beneficione ingrati essent, Principi pacis k quo pax vera 
qnara mundus dare non potest, primas deferre gratias constitnerunt. 
Clems itaque ad quem spectat in sacris leges ordinare, consilio inito 
Btatuit publicam supplicationem per urbis compita ettempla, solennitate 
qua posset maxima instituercy ad quam universus civitatis populus ab 
infimo ad summum omnes pro concionibus invitaretur, quod mox efieo- 
tum datnm, nec credo fuisse in urbe Sacerdotem» qui non ad aram 
iaciens pro tanta obtenta gratia Deo tranquillitatis, in cujus manu corda 
bominumy pacificatoriam ofierret hostiam. 

Hffic matutinis horis, cum itaque jam k Deo duxissent initia, putabant 
porro integrum sibi fore, si aliis quoque signis iu publicum procederent 
gaudio exultantem animumy sub vesperam igitur omnia tormenta bellica 
tam majora quam minora festo fistularum strepitu exonerarant, festivi 
dein ignes totam ars^re noctem, ne qna tenebrse tam luculentum Ifletitise 
splendorem obfusoarent : verbo, omnia festo aUudebant^ ad usque de^re- 
pidas anus, fructuumque maturorum institrices, quse in Intitia publica 
minime desides reperiri voluerunty cum enim aliud in signum gaudii 
non possent maturis fructibus totum forum conseverunt, corbes vero 
festivis ignibus fovendis obtulernnt. Accinuil Isetum poeana totius 
nrbis ees campanum, nec quidquam pratermissum est, quod ad Isetitiam 
promovendam augendamque faceret. Seqnente die quse fuit quinta 
Jnlii optimates urbis pro foribus «dium mensas stravere ac sumptuosis- 
simis dapibus onerav^re, ad quas accumbendi omnibus advenis liberrima 
facta est copia. 

Vicesima Julii proscriptus non ita pridem Consul Plenevaux, Leodi- 
um postliminio rediit, sed mox iterum per quosdam suorum adversa*- 
riorum, pacis turbatorum, ac hostium, civitate pulsus est: de quo cum 
nonnulli antagonistarum dubitarent excessissetne urbe necne» armata 
manu in sedes ejus irmperunt, omnesque angulos studiose rimati sunt : 
cnm vero non reperissent, puero euidam persuasemnt, ut iret vocaretque 
ad sancti Severini, intimos duos Consuli amicos, viros prsdclarissimos. 



262 ITINERARIUM. 

ac ne gratuitam Legationem snscepiflse paer argneret, solidnm pacti 
snnty et ezhibnemnt pro labore intineris oompensando : Tocati nil ad- 
versi metnentes qnantocTUS se yifle committunt, sed non multo post ez 
insidiis appetiti, yita exuHirtar: attoniti ad boc spectaculum accols, 
totam circum yiciniam ad vindictam excitant, nec mora oBiyenos 
Sancti Seyerini Parocbianos congregant, unaque in sicarios impetam 
faciunt eorum Capitaneum Reck ad triennium urbe proscribunt, qui ta- 
men postea exacto triduo rediit. De hoc noTo tumultu et si SerenisBi- 
mus Archipraesul Coloniensis esset certior redditus, non tamen est 
yeritus ciyitatem adire, ubi indicibili Isetitia et acclamatione omniam 
acceptus est, ac electioni duorum noyorum Consulum interfuity qui ez 
secreto sus Serenitatis Concilio desumpti sunt, unanimique Magistratus 
et ciyium consensu Dominus Dans et Dominus Blisia electi sunt. Vi- 
gesima septima Julii proscripti duo Pleneyaux nuper ConBul ; cam 
Capitaneo Reck in ciWtatem redierunt, ad quorum adyentum pleriqae 
sedicioBoram et tumultuantinm latibulis se abdiderunt 

Eodem die Serenissimus Princeps ac Eminentissimus Elector ex sao 
Pallatio ad Sanctum Seyerinum se contulit, ut Sacrosancto Missae Sa- 
crificio interesset quo in loco cadayera Tanpierorum Patris scilicet et 
Filii intimomm Consulis Pleneyaux, k tristissima yidua Serenissimo 
Elemo Electori exhibita sunt ; ad quorum spectaculum cum in conferta 
multitudine quidam etiam homicidarum se miscuisset, cadayera receate 
cruore manare ceperunt, ac sanguinem sudare : de caetero ad multos 
adhuc dies ignes festiyi arserunt. 

Interea ex Bohemia non procul Egra ad exercitum Picolominii i 
Marchione de Caretto eductsB sunt aliquot militum turmsBy quse nuper 
in finibus Bohemise, ne qua forte hostis denuo irrumperety relicts fue- 
rant ; summa militum hsec fere fiiit. 

Equites. 

480. 

139. 

113. 

89. 

132. 



Pedites. 




Equites. 


Sub Marchione de Caretto. 


393. 


Sub Pettari. 


Sub Marchione Badensi. 


79. 


Sub Stilbergio. 


Sub Tiefienbacbio. 


230. 


Sub Spiegelio. 


Sub Barone de Soye. 


236. 


Sub Hannibale Gh)nzaga. 


Sub Duce Florentiffi. 


110. 


Sub Heister. 



ITINERARIUM. 



263 



Pedites. 




Equites. 




Sab SaveUio. 




388. 


Ex Picolominii Quardia. 


108. 


Snb MatthoeL 




88. 


Sub Gallasso desnltorii. 


406. 


Sub Fernemontio. 




200. 


Eqni destinati ad tormenta. 


320. 


Sub Borrj- 




406. 


Bonm Paria. 


50. 


ColUcii omnesfaciunL 


2130. 


Equi generalium. 


300. 


• 






CoUecti omnes fadunt. 


2087. 




CAPUT LIV. 

De Taurinensi obsidione per Gallos. 

• IXIMUS supra quam facili nisu, summa cum celeri- 
tate lilustrissimus Princeps Thomas Dux Subandisey 
Taurinum Gallis eripuerit, quamque eam occupati- 
onem Galli peracerbe senserint, nunc tandem eum 
yiderent, hanc urbem maxime necessariam suis consi- 
liis iu Italia promovendisy esse, ad seriam recupera- 
tionem adjecerunt animos, in quem finem cum certis exploratoribus 
accepisset Comes de Harrecourt Gallorum Generalis, comeatum urbis 
non esse copiosum» armamentarium item tormentario pulvere destitni, 
coUectis omnibus suis Legionibus se medium inter Taurinnm et Mar- 
chionem de Leganes Hispanorum campiductorem, posuit, ac ne damni 
quid ab eo pateretur fortissimis munitionibus sibi suisque providit, ut 
licet jam dictus Legaues identidem Gallorum castra impetiverit, nil 
tamen aliud profecerit, quam quod septingenta boum capita ex pascuis 
abegerit, quatuorque manipulos equitum et quadraginta militares insti- 
tores fuderit. 

Yicesimasecunda Julii Princeps Thomas eruptione iacta in sylvestrem 
hortum feris cicurandis destinatum, ducentos Gallos fudit oeneumquey 



244 ITJNERARIUM. 

Yoluerit. Sn» quoque Majestati imprimis placere Electores, Prin- 
cipesy ac status partim in Persona partim per Legatos obedientissime 
comparuisse. 

Atque ut Electores, Principes, ac status, absentiumque Consiliarii et 
Legati Sacri Romani Imperii difficultates melius intelligant, Soam 
Majestatem coram proponi necessarium judicasse^ in enmque finem nt 
omnia articulatius exprimerentur, Scripto Consignari ac publice pne- 
legi voluisse, clementissime sperans ab omnibus electaribus, principi- 
bus, statibnsy et absentium Consiliariis ac Legatis, non taiitum obedi* 
entissime propositionem audiendam, sed etiam ita consiliis auxiliisque 
adjuvandam promovendamque, quemadmodum extrema Imperii neces- 
sitas exigat. Quod sua Majestas, Ceesarea gratia k se agnitum iri 
pollicetur. 

Finita hac brevi prsefatione Imperatorius Cancellarius Comes Knrtz, 
Cffisareo Secretario Aulico propositionem ex scripto promulgandam ex- 
hibuit, qui in medium progressus distinctissime pronunciavit; ea hujas 
fere fuit tenoris. 

Snse Sacrse Csesareae Majestati Hungarise item et BohemiaB Dlgni- 
tati Regise Domino nostro Clementissimo magnnm affert gaudium, 
maximopereque probatur, quod Sacro Romano Imperio fideles et obe- 
dientes Electores, Principes, et status ad convocatorias nuper litteras, 
nullo habito respectu bellicosorum temporum et difficillimorum in Ro- 
mano Imperio motuumy sepositisqtte omnibus aliis impedimentia partim 
in persona, partim per spectabiles viros Consiliarios et legatos obedienter 
comparuerint : unde Majestas sua &cile notat laudabilem zelnm pro 
patria pacificanda, atque ex tam subito conventu in tam brevis proposito 
temporis termino alium colligere non potest, quam Electores, PrincipeSt 
ac status in suis deputatis, instruendis dimittendisque omnem diligen- 
tiam adhibuisse, simulque sperat omnes sufficiente instructione^ et ple- 
nipotentia ita instructos, ut ad horum comttiorum omni ex parte utilis- 
simum scopum mediante divina assistentia pertingi, et ad optatum fi- 
nem quo citius, hoc melius perveniri possit. 

Et quam vis dubitat ex litteris k sna Caesarea Majestate ad quem vis 
Electorum, Principum, ac statuum separatim missis, abunde quemvis 
intellexisse causas ob quas ad comitia haec indicenda commota sitf qnie 



ITINERARIUM. 245 

item in hoc Principum conTenta tractanda consnltandaque sinty nec 
ulteriore explicatione indigere, maxim^ cum cnivis communes necessi- 
tates nimium quam notse sint, nihil omninus Sua Csesarea Majestas ju- 
dicavit, prseter ea quse jam dictis Convocatoriis Litteris contenta sunt, 
insnper hoc loco etiam omnibus Electoribus, Principibus, et Statibus 
absentiumque Consiliariis et Legatis paucis iterum proponere. 

Jam ssepe dictis Electoribus, Principibus, et Statibus, sicut et ab- 

sentium Consiliariis et Legatis satis notum est, qua ratione Serenis* 

aimuB, Potentissimus, ac Invictissimus Princeps ac Dominus Dominus 

FEitDiNANnt7S II. Romanorum Imperator Hungarise et Bohemise Rex, 

Suse Caesareoe Majestatis hodie regnantis honoratissimus Dominus Pa- 

rens et Prsedecessor in Imperio Sanctissimae memorise, k suse Majes- 

tatia inchoato Imperio nil potius semper clementissime ac plane pateme 

coraverit, qnam ut Sacrum Romanum Imperium, aliquando tandem 

post tantas turbas ad securam pacem, et constantem quietem reduci, et 

fideles ejus Electores, Principes ac Status gravissimis bellorum oneribns 

eximi ac liberari possent ; quod ipsum per varios Electorum et Princi- 

pum Conventus summa cum diligentia et indefessa patemaque cura 

ardentissim^ iutendit, ac imprimis nil aliud desideravit, quam ut omnes 

Principes in id consentirent, quod sua Csesarea Majestas cum Serenis- 

simo Saxonise Duce ac Electore Anno 1635. Pragse egit et conclusit. 

Interea vero postquam sua sacra Csesarea Majestas Clementissimus 

Dominus noster prsemissa consueta Regis Romanoram et per conse- 

quens Imperatoris legitima Electione, molestissimam Imperii guberaa- 

tionem suscepit, non minus sollicite curavit, quam ut juxta Pragensem 

pacis compositionem quam primum Comitia convocari possent, in qui- 

bus fidelissimo Electorum, Principum, ac statuum Consilio et adjumento 

dicta pacificatio omnimode ab omnibus acceptaretur, omnis diffidentia 

inter caput et membra plenissime toUeretur, omniaque possibilia media 

adhiberentur, ut exteri Reges ac Principes illuc adducerentur, ut sub- 

latis ex Imperio armis, paci tandem locum relinquerent ; atque hoc 

modo quidquid ad promotionem horum comitiorum et remotionem om- 

nium obstacnloram auream pacem impedientiam, conduceret ex solo 

amore patriae (remotis hac vice privatis cujusque juribus ac commodis) 

quisque sibi ob oculos poneret. 



246 ITINERARIUM. 

In quo omnipotentem Deam placabnnt, ac promovebaat Imperii 
commnne bonnm, tuebnntar patriam ab instante ruina, saamqne Caesa- 
ream Majestatem patema yoloutate ac Csesarea gratia sibi devincient, 
qu8B paratissima est omni conatn arripere et effectnm dare, qnidqmd 
ad Romani Imperii restaurationem et privatum cujuBqne membri bonnm, 
ntile et proficuum esse jndicatum fherit. Actum in Cflesarea et Sacri 
Romani Imperii libera urbe Ratisbonensiy in curia ibidem, 13 Septem- 
bris, Anno M.DC.XL. 

Vidit: (L. S.) 

Fbrdikandus Combs Kubtz. 

JoANNBS S0LBNBB5 Doctor. 

HsBC propositio dum legeretur Legati Electorum in consnetis subsel- 
liis sederunty et qnoties Sacrs CflesaresB Majestatis mentio facta est, 
sese erexerunt, decentemque reverentiam Imperatori exhibuerunt, reli- 
qui tam Ecclesiastici quam Sseculares Principes, absentinmque Consi- 
liarii et Legati toto tempore erecti steterunt. 

Lecta propositione Sua Csesarea Majestas brevem qnidem sed ekgan- 
tem et nervosum addidit epilogum, post quem Electorum Legati ad 
sinistrum latns coierunt, reliqui vero Principes tam Ecclesiastici qnam 
Saeculares in medio aulse se collegerunty sententiasqne contnlemnt qnid 
Suse Majestati esset respondendum : collatis cousiliis nomine omninm 
Moguntinensis Electoris Consiliarius et CoUegatus Dominus Nicolans 
Georgius Reigersperger ntriusque Juris Doctory eodem loco qni Cs- 
sareus Secretarius Aulicus propositionem praelegerat, de memoria hnnc 
in modum peroravit. 

Cum debiti honoris subjectissima significatione accepemnt Sos 
Cse6areaeMajestatispropoditum,praelectamque propositionem obedientis- 
simo respectu inteliexerunt Sacri Romani Imperii Electores, Principes 
status absentiumque Consiliarii ac Legati : Praeterquam quod nniverso 
orbi qna late patet minime ignotum est. Quomodo non tantnm Angns- 
tissimae memoriee Ferdinandvs II. tempore Laudatissimse Guberna' 
tionis sufle, sed et ipsa nunc Praesens Caesarea Majestas, nihil potins in 
Romano Imperio spectarint ampliusque curaverint, nec etiftmDum An- 



ITINERARIUM. 247 

guBtisnma sua Majestag curet interpositis etiam sumptaosissimis Lega- 
tionibus; quam qua ratione cuique in altissima pace fas fleqnumqne 
distribui ac dispensari, possit, omnesque hostiles inimicitise et iniquis- 
sima tyrannis qua Germania opprimitur amoveri ab Imperio possint; 
in quo quidem negotio ne tantiUum desideratum fuerit ex parte sue 
Majestatis, quod ad auream pacem longeque optatissimam tranquillita- 
tem conduceret. 

Hoc quem admodum uniTersi qui in hoc spectatissimo Electorum» 
Principumy Statuum, et Absentium Consiliariorum ac Legatorum con- 
sessa summo cum animi sui solatio notant, Suam Csesaream Majestatem 
de tempore in tempus in id coUimarey qua ratione sublato cruento et 
omnia consumente bello secura pax restitui, possit Sacrum Romanum 
Imperium ad quietem reduci, ac ejus status et subditi, cum paozillo 
quod h tot bellorum et motuum calamitatibus reliquum fuit, secure 
commorari, et quantulumcunque hoc quiet^ possidere possint; Ita 
Praesentes omnes Electores, Principes, Status^ absentiumque Consiliarii 
et Legati, pro tam prolixa cura et patema sollicitudine demississimo 
affectu immortales suse Majestati habent gratias, optantque k Deo ter 
optimo terque maximo tota cordis extensione, (nec dubitant diyinam 
bonitatem, suam Caesaream Majestatem ejusque institutum amplissima 
de cobIo benedictione promoturum) ut hornm comitiomm consultatio 
sine fructu non elabatur. Offemntque ad hoc demississima mentis 
contentione, consiliis anxiliisque, pro extremo posse, suae Majestatis 
propositum ita adjuYare, ut ad optatum felicemque finem tot votis desi<- 
deratce pacis decurrat; quod superi annuere et benigno fiiTore ratum 
habere velint. 

Quod vero nonnulli ex principibus et statibus Imperii qui k sua Ma« 
jestate eeque ac alii ad haec comitia pro bono pressae et pene oppressae 
patriae instituta, scripto clementissime convocati, adhuc nec in propria 
persona nec per Legatos comparere potuerint. Id sua Majestas (nisi 
spes fallat) segre non feret, sed potius simul omnes et singulos speciatimy 
ob prsegnantes jamdum notas causas clementissime excusatos habebit, 
cum id non ex defectu propensissimse eoram Toluntatis et debitse obedi'> 
entise, sed potius ob ealamitosa tempora, infestaque passim hoste itinera 



248 ITINERARIUM. 

acciderit, quibuB sublatis non deerunt utique sno se coram sistendi 
officio, juvabuntque consilio, ac sacne suse Majestati qua debent sub- 
jectione assistent in omnibus quse ad Imperii incolumitatem serviunt, 
Quemadmodum nil dubitandum jam ipsos susb Majestati extremam im- 
potentiam et necessitatem humillime litteris excusasse. 

Quantum vero ad jam prselectam Csesaream propOBitionem eam 
Prssentes Electores, Principes» status, absentinmque Consiliarii et 
Legati, ad tria fere capita reduci posse putant, et primo quidem. Qaa 
ratione posttam varias et multomm annorum inflictas poenas, Germani- 
ciqne orbis dissidia certe luctuosa, aliquando tandem aurea pax juxta 
suae Majestatis intentionem acquiri possit. Dein quomodo interea 
neque ad pacificatum Imperinm belli moles coUatiB yiribus, unanimi 
consensuy restaurata disciplina militari, continuari possit. Deniqae 
qua via dissipatus ^ multo tempore justitisB status, in vestrse Ceesareie 
Majestatis et Imperii Camara Spirse sit restaurandus, ac Balutaris jus- 
titia, sine qua florentissima regna ooUabascunt, omniumque Principum 
subditi quantumvis uniti, continuo in bella exardescunt, promovenda, 
causse quam brevissime expediendse, redditus Camaralibus et Assesso- 
ribus aliquamdiu subtracti, in pristinum statum redintegrandi, omni- 
busque defectibus quam opportunissimum medium admovendum. 

De his tribus punctis et quidquid illis annexum esse potest, prsesentes 
Electoresy Principes ac status, ac absentium ConsiUarii quam hnmillim^ 
primo quoquo tempore suscipient consultationemy consiliaque sua ves- 
trse Majestati examinanda debita cum submissione subjicient : omnia 
denique quse ad conservationem suse Caesarese celsitudinisy honoris ac 
&m8e, Imperii quoque prosperitatem conducere poesunt, pro virili saa 
curare, ut debent, non prsetermittent. 

Cum vero jam proposita puncta ^ prsesentibus Electoribus, Principi- 
busy statibusy et absentibus Consiliariis ejusmodi esse reperiantur, qas 
maturiore consilio et deliberatione egeant» atque ad id opus sit copia 
aUqua ipsiusmet propositionis, ea propter quam demississime sappH' 
cant ut sua Majestas dignetur exemplum impertiri. Cfletemm se Prs* 
sentes omnes Electores, Principes, status ac absentium ConsiUarii et 
Legati suse Csesareee gratise et clementissimo &vori quam humillune 
commendant. 



ITINERARIUM. 249 

Hic Imperii Cancellarios Comes Eurtz Doctori Reigersperger pra- 
lectnm k Doctore Soldner propositionem tradidit. 

His peractis sua Csesarea Majestas quam primum de tbrono surrexit, 
et tam diu aperto capite stetit, quoad Imperii status simili ordine, quo 
ad curiam yeuerant, reyerterunt: tunc sua Majestas operuit denuo 
caput, secutaqne est tres Imperatorios Ministros supremum scilicet aulse 
Caesarese Prsefectum» Supremum Camararium, et Mareschallum aulae, 
atque ita omnes simul Ceesarem domum comitati sunt; cumque istic ad 
dimidiam circiter horam expectassent, accumbentique ad mensam Im- 
peratori servitia consueta detulissent, ad suam quisque domum in essedo 
reductus est : atque sic omnis propositionis hujus actus ad finem per- 
dactus. 

Actum Ratisbarue, 13. Septembris. Anno 1640. 

Habes benevole Lector totius hujus actionis seriem, et ordinem, forte 
proUxioribus quam volebas yerbis, feci id de industria, ut yideas quanta 
cum solennitate comitia peragantur, si enim solns ingressus tantas ad- 
miserit ceremonias, pronum erit prudenti Judicare, quid in aliis solen- 
nioribus actibus fieri necessum sit. Dein non omnibus obvii sunt 
auctores, qui articulatim illa percenseant, retuli igitur in meum codicu- 
lam, quia talia sunt quse seryiunt subinde multorum instructioni. 
Opera nostra et conatu utere si lubet, si displicet transili ad alia quae 
orexi tuse sunt sapidiora. Deumque impensissimo afiectu ora, ut £u- 
ropse tot cladibus afflictse tot miseriis exhaustse, tantis calamitatibus 
eneryatse aliquando tandem pro sua misericordia pacem et concordiam 
concedere dignetur. 



K K 




CAPUT LIII. 

Pacificatio Leodiensium cum Serenissimo Principe, Eminentistinuh 
que Electore Coloniensi Ferdinando. 

^ RM AVERAT iterum insignes copias Sereniasimus £lec- 
tor ColonienBis, jamqne hostiles copias contra refracta- 
rios sibi Leodienses in campum educturusy cruentaqae 
arma tumultuanti civitati illaturus erat ; cum illi me- 
mores pristinarum calamitatum k Joanne de Werth 
aliisque Ducibus non ita pridem illuc missis, perpessarum, concludont 
rem potius quietioribus modis componere, mittunt igitur ad Serenissi- 
mum Electorem Coloniensem dementissimum Dominum suum, petunt- 
que suppliciter rebellionis veniam» quam si polliceatur sua Sereuitas, 
spondent subjectionem e\ omnem fidelitatem quoe subditos et sui Frin- 
cipis amantes deceat. Serenissimus Elector etsi multum rebeUione 
insolente turbulentorum quorundam hominum esset offensus, mediaqoe 
in promptu habiyisset, yindicandi illatam sibi injuriamy maluit tamen 
moderatione, quam Yehementia rem omnem discemere, et pro ingenita 
benignitate ignovit deprecantibus delictum, pacisque conditionibus li- 
benter subscripsit. Quo nuncio Ifleti primores civitatis opportunum diem 
destinanty quo tota civitas gaudiorum frena lazet» fuit is quartus dies 
Julii quo pacis nuncios per totam urbem dimittunt, ut ad buccins 
sonum in onmibus urbis plateis pacem proclament. 

Audierant Evangelos summi, medioxumi, infimi, per totam late civi- 
tatem, quanto cum Isetitise sensu nemo facile, nisi qui viderit, scripturo 
credat. NuIIus se jam domi continere poterat, efiundebant se civesca- 
tervatim in publicum, omnium bonorum commune erat gaudium, com- 
munis festivitas, omnes de pace, de mitissimo suo Principe, de venia 
erroris sermocinabantnr, iis solis exceptis, quibus volupe erat turbatam 



ITINERARIUM. 261 

cernere Rempublicain, qaiqae ad tarbelas nati esse \idebaiitur, cfletero- 
ram omnium vox erat^ vivat clementiflsimas Dominos noster, vivat 
magnus Ferdinandos. 

Huic tanto beneficio*ne ingrati essent, Principi pacis k quo pax vera 
quam mundus dare non potest, primas deferre gratias constituerunt. 
Clerus itaque ad quem spectat in sacris leges ordinare, consilio inito 
statuit publicam supplicationem per urbis compita et templa, solennitate 
qua posset maxima instituere, ad quam universus civitatis populus ab 
infimo ad summum omnes pro concionibus invitaretur, quod mox efieo- 
tum datum, nec credo faisse in urbe Sacerdotem» qui non ad aram 
faciens pro tanta obtenta gratia Deo tranquillitatis, in cujus manu corda 
bominum, pacificatoriam ofierret hostiam. 

Haec matutinis horis, cum itaque jam k Deo duxissent initia, putabant 
porro integrum sibi fore, si aliis quoque signis in publicum procederent 
gaudio exultantem animum, sub vesperam igitur omnia tormenta beUica 
tam majora quam minora festo fistularum strepitu exonerarant, festivi 
dein ignes totam ars^re noctem, ne qua tenebrse tam luculentum Isetitiae 
splendorem obfuscarent : verbo, omnia festo alludebant, ad usque de<^re- 
pidas anus, fructuumque maturorum institrices, qusB in lastitia publica 
minime desides reperiri voluerunty cum enim aliud in signum gaudti 
non possent maturis fructibus totnm forum conseverunt, eorbes vero 
festivis ignibus fovendis obtulerunt. Accinuft Isetum poeana totius 
urbis ses campanum, nec quidquam pratermissum est, quod ad Isetitiam 
promovendam augendamque faceret. Sequente die quie fuit qainta 
Julii optimates urbis pro foribus ffidium mensas stravere ac snmptuosis- 
simis dapibus onerav^re, ad quas accumbendi omnibus advenis liberrima 
fiicta est copia. 

Yicesima Julii proscriptus non ita pridem Consul Plenevaux, Leodi- 
um postliminio rediit, sed mox iterum per quosdam suorum adversa- 
riorum, pacis turbatorum, ac hostium, civitate pulsus est : de quo cum 
nonnulli antagonistarum dubitarent excessissetne urbe necne» armata 
manu in sedes ejus irruperunt, omnesque angulos studiose rimati sunt : 
cum vero non reperissent, puero euidam persuasemnty ut iret vocaretque 
ad sancti Severini, intimos duos Consuli amicos, viros presclarissimos. 



262 ITINERARIUM. 

ac ne grataitam Legationem suscepiflse paer argaeret, solidam pacti 
Bunty et ezhibaenint pro labore intineris oompensando : yocati nil ad- 
versi metaentes qaantocyus se yi» committunt, sed non multo post ex 
insidiis appetiti, vita examirtar: attoniti ad hoc spectaculHm accols, 
totam circum yiciniam ad yindictam excitant, nec mora anivenoB 
Sancti Severini Parochianos congregant, unaqne in sicarios impetam 
&ciant eoram Capitaneum Reck ad triennium urbe proscribunt, qui ta- 
men postea exacto triduo rediit. De hoc novo tumultu et si Serenissi- 
mus Archi]v®sul Coloniensis esset certior redditus, non tamen est 
yeritus civitatem adire, ubi indicibili Isetitia et acclamatione omnium 
acceptus est, ac electioni duorum noyorum Consulum interfuit, qui ez 
secreto suse Serenitatis Concilio desumpti sunt, unanimique Magistratus 
et ciyium consensu Dominos Dans et Dominus Blisia electi sunt. Vi- 
gesima septima Julii proscripti duo Pleneyaux nuper Comml ; cum 
Capitaneo Reck in civitatem redierunt, ad quorum adyentum pleriqae 
sedicioBoram et tumultuantium latibulis se abdiderunt. 

Eodem die Serenissimus Princeps ac Eminentissimus Elector ex sao 
Pallatio ad Sanctum Seyerinum se contulity ut Sacrosancto Missae Sa- 
crificio interesset quo in loco cadayera Tanpierorum Patris scilicet et 
Filii intimorum Consulis Pleneyaux, k tristissima yidua Serenissimo 
Elemo Electori exhibita sunt ; ad quorum spectaculum cum in conferta 
multitudine quidam etiam homicidarum se miscuisset, cadavera recente 
cruore manare ceperunt, ac sanguinem sudare : de csetero ad multos 
adhuc dies ignes festiyi arserunt. 

Interea ex Bohemia non procul Egra ad exercitum Picolominii i 
Marchione de Caretto eductsB sunt aliquot militum turmsB, qosB nuper 
in finibus BohemisB, ne qua forte hostis denuo irrumperety relicts ftte- 
rant ; summa militum hsec fere fuit. 



Pedites. 




Equites. 




Sub Marchione de Caretto. 


393. 


Sub Pettari. 


480. 


Sub Marchione Badensi. 


79. 


Sub Stilbergio. 


139. 


Sub Tiefienbachio. 


230. 


Sub Spiegelio. 


113. 


Sub Barone de Soye. 


236. 


Sub Hannibale QonzBgg. 


89. 


Sub Duce Florentise. 


110. 


Sub Heister. 


132. 



ITINERARIUM. 



263 



Pedites. 




Equites. 




Sob Savellio. 




388. 


Ex Picolominii Quardia. 


108. 


Sab Matthflei. 




88. 


Sub Gallasso desultorii. 


406. 


Sub Fernemontio. 




200. 


Equi destinati ad tormenta. 


320. 


Sub Borrj. 




406. 


Bonm Paria. 


50. 


CollecH omne^ 


ifaciunt. 


2130. 


Equi generalium. 

CoUecti omnes fadunt. 


300. 
2087. 




CAPUT LIV. 

De Taurinensi obsidione per Gallos. 

> IXIMUS Bupra quam facili uisuy summa cum celeri- 
tate IUustrissimus Princeps Thomas Dux Snbaudifle, 
Taurinum Gallis eripuerity quamque eam occupati- 
onem Galli peracerbe senserint, nunc tandem cum 
yiderent, banc nrbem maxime necessariam suis consi- 
liis iu Italia promovendisy esse, ad seriam recupera- 
tionem adjecerunt animos, in qoem finem cum certis exploratoribus 
accepisset Comes de Harrecourt Gallorum Generalis, comeatum urbis 
non esse copiosnm, armamentarium item tormentario pulvere destitni, 
coUectis omnibnB suis Legionibus se medium inter Taurinum et Mar- 
chionem de Leganes Hispanorum campiductoremy posuit, ac ne damni 
quid ab eo pateretur fortissimis munitionibus sibi suisque providit, ut 
licet jam dictus Legaues identidem Gallomm castra impetiverit, nil 
tamen aliud profecerit, quam quod septingenta boum capita ex pascuis 
abegerit» quatuorque manipulos equitum et quadraginta militares insti- 
tores fuderit. 

Yicesimasecunda Julii Princeps Thomas eruptione facta in sylvestrem 
hortum feris cicurandis destinatum, ducentos Gallos fudit seneumquey 



264 ITINERARIUM. 

tormentnm belHcam^ qno molendinum nrbis impeti de))ebat avexit, nc 
octo officiarios magni nominis cepit, occupavit quoqae manitionem, et 
octoginta in ejus defensionem relictos milites intemecione delevit Nec 
minus feliciter rem contra Ghilloe egit Pincipis Thomae natnralis frater, 
qai egressus duos manipulos equitum Gallorumy qui qaadraginta pre- 
cipuflB nobilitatis viros ad castra coaducturi erant, ad Hispanica arma, 
seu potius in captiyitatem coegit, interque hos quindecim ordinis regii 
milites, ipsiusque Regis Thesaurarium, apud quem solam quatuor millia 
Daplonum seu duplicatorum aureorum reperta sunt. Sed et Carolos de 
la Qztik cum duobus equitum et quinque peditum Pedemontensiam 
millibuSy nrbem et arcem Rivaltensem ad deditionem coegit, nnde moz 
prseter omnium expectationem egressus, mille peditam Gralloram et 
quadringentos equites cum comeatu ad castra Gallica properantes ante 
solis ortum obruity et plerosque fudit. 

Eodem quoque die obsessi Tanrinenses cuniculos detexerunty quos 
egerant, qui in arce Taurinensi erant conclnsi, indeqae sexaginta vasa 
pulyeris pjrii, quorum singula dnos centenarios sen ducentas libras 
prendebant ernemnt, ac alibi Quardiam eqnestrem Marchionis de Yilla 
sine Yuluere et sanguine Hispani cepemnt 

Rebus ita procedentibns fieri aliud non poterat, qnam nt Galli multnm 
sibi metuerent, comeatumqne desiderarent, his tamen posthabitis pertl- 
nacissime obsidionem ceptam continuare conclnserant, et extrema potios 
perpetiy qnam infecta occnpatione nrbis, recedere, maxime cnm ad da- 
cendos cnrrns comeatn onnstos Cassale snbmisisset. Qnod ut yidit 
Marchio Leganes, iteram Gallica castra pertentayit, coUectis itaqne sez 
millibus peditum, et mille quingentis circiter eqnitibns, ipsiusmet Oene- 
ralis Harecourt stationem adortus est, sed semel iterumqne repulsus k 
Gallis. Felicioribus auspiciis Generalis Hispanorum Carolns de la 
Gatta cum quinque millibns peditum et dnobus millibus qningentis equi- 
tibttSy post tertio iteratam impetnm, stationem Porporatensem occnpaTit, 
Gallosque ad arcem coegit, atque ita cnm centenis aliquot ad PriDcipem 
Thomam Taurinnm penetrayit, comeatnm yero ac reliquam munitionem 
defectn et negligentia quorundam Hispanomm, nimis matnre depree- 
dantinmy dedncere in nrbem non potuit, dum enim Hispani in prsdas 



ITINERARIUM. 266 

efiundimtiiry Oalli ooIlectiB animis recaperant deBertam Btationem, co- 
meatiimqiie ciim mnnitione intercipiunt, qnod mnltom obBessos afflixit. 
Nihilominns Gkneralis de la Oatta conjnnctis cnm Principe Thoma vi- 
ribns, ex nrbe itemm in stationem {irimariam impetnm fitcit» Marchio 
vero de LegancB ex aUera parte eandem adoritnr, sed cum Ghtlli se istnc 
coIkgiBBent plnBColiy f etrooedere ntrinqne coacti Bnnt, ac in illo quidem 
assnlta ad qningentos snomm Hispani desid^wnnt interqne illos Colo- 
nellnm Emilinm G«llini qnatnorqne Gapitaneos : qnamyis non pancio- 
res ex parte Gralloram occabaisse censeantor, quemadmodum retalit 
Colonellus Pignatelli qni inter alios k Ghillis sanciatus et captus faerat, 
0ed postea remiBsus nt liberationem suo loco perillustris cujusdam Oalli 
(Monsieur de Sainct Andreae appellant) apud suos moliretur, cum yero 
18 majoris esset dignitatis quam nt cum Colonello hoc commntaretur, 
rediit postmodnm ad Ghdlos ut pepigerat Hic ergo Pignatelli jurat 
asseTeiabat, quod cnm Francis ad centum quinqnaginta yulneratos pri- 
marios offieiales Gkilloram ipse yiderit ac sex Colonellos ex vulneribus 
inortnos sepeliriy libereqne Gkdlos confiteri supra octingentos suomm 
desiderariy qui occubuissent, prsster captos. Plurimonun etiam Hispa- 
norum fuit opinio ad tria millia Hispanorum isto uno impetu occubuiBsey 
sed cum indies agminatim ad suas turmas redeant plurimi, damnum 
nonnisi ad sexcentos milites excurrere tddetury prater mille circiter yuI- 
neratos. 

£x quo Don Carolus de la Gkitta cum tribus circiter millibos in 
nrbem penetravit ad Principem Thomam, tertium facile Gteneralis Le- 
ganes ad ducentos mnlos pulyere nitrato onustos ad Padum deduci 
jassit, sperans fore, ut obseBsi eruptione &cta eos in urbem porro vi seu 
astn promoyerent, quod tamen ob yigilem Franeomm curam fieri nuB- 
qnam potuit, unde L^anes retrogredi (eum contra Gkdlos se nil posse 
moliri yideret) coactus est. 

Vigesima Junii Cassalensis Onbemator Monsieur de la Torre cum 
tribns millibus Montis-FerratensiboSy ac quadringentis militibns exerci- 
tatis peditibns» et trecentis equitibns intempesta nocte ad ciyitatem 
Trinensem vires admoyit, portas pulyere tormentario disjecit, ac in ipsa 
qnoque urbis valla enixus est, sed potente yirtute et yigilantia Guberaa- 



256 ITINERARIUM. 

toris loci illiiiB, Comitis de Areese» fortiBsime repalsns est» qui ex 
Gallonim copiis centam facile nna cum Dnctore equitatos Monsiear 
Mainet intemecione delevit, etpreeter scalas decem, multom apparatum 
Pjrobolorom et palveris salpharati prsdse loco in urbem addazit. 

Multum interim Marchio de Leganes sollicitabatur et diu noctuqoe 
meditabatur solutionem obsidionis Taurinensis, nullumque non lapidem 
moyebaty ut minimum ciyitati pulvere saccurreret, quoniam in annona 
reliqna nallas adhuc erat defectas, atque ne ob militum copiam urbs 
etiam yictu paalatim destitueretar, Carolos de la Gkitta Consilio Prin- 
cipis Thomae Oallorum castra denuo perfringere staduit, ac yigesima 
nona Jalii summo mane sine strepitu Gralloram stationem Porporaten- 
sem pertentayity ac primo quidem GkJIorum plarimos fudit, ac quinqua^ 
ginta oirciter cepit, sed cum Galli ex reliqais stationibas curricalo 
sociis subyenirent, multoram sanguine et octoginta militam captiyitate 
redire in ciyitatem debuit, ex quibas omnibas non nisi quinquaginta 
circiter, CroatSB pleriqae, qui cum leyioris armaturfle eqais fossas emensi 
faerant, una cam Colonello Petro de la Puenta ac Francisco de Mene- 
ses aliisqae paucalis officialibas in Hispanica castra ad Marchiooem de 
Leganestransierunt, qui non malto post, cam ob multos fiigitiyos se 
Gallica castra ultra impetere sine summo damno non posset montem 
Callierium (quem postea Gkdli una cum templo expilarant) dese^iit, ac 
cum qainqae millibas Chierium se transtulit, ut yel inde auxilio pontis, 
qnem per Padam moliebatur, obsessis opitalaretar. Sed nec hoc ex 
animi sententia cessit, cam enim Gkdli ex opposita parte aggerem erais* 
sent, qdatuorque tormentis majoribas excubarenty ac Gkdlica etiam 
castra decem millibas peditum et qainqae millibus eqaitam aucta essent, 
intra montes octo decim Galleones in quibus tria millia quingenti His* 
pani yehebantnr, expectayity ut yel horum auxilio quoquo modo neces- 
saria sociis adyeheret. 

Interea Comes de Harrecoart Gallorum Generalisy omni oonatu mo- 
lendina ad Pallatium Taurinense eyertere moliebatar, in qaem quoqne 
finem noyos aggeres ejici fecit, at majoribus tormentis commodias con- 
cuterety sed Princeps Thomas coutra exag^rayit munitiones oppositas, 
ut ne quid Galli nocere possent, et simul yigesimanona Jalii erupit in 



ITINERARIUM. 267 

hortnm fer&rum» miiltosqne Gkdlorom strayit» Trigesima Julii Mar- 
cliio de LegaDes Yincentio Gronzagce recens inangorato Duetori supremo 
eqnitnm loco Caroli de la Gatta, mandavit ut cnm octingentis equis 
centum sezaginta vasa pnlyeris pjrii obsessis nova via submittere cona- 
retur, quod quidem strenne perfecit, ita ut non nisi media ab urbe 
abesset Lenca, qnem Princeps Thomas emptione facta adjuvare con- 
nizus est, sed penetrare tamen omnino non potuit, unde Gonzaga redire 
compulsus est. In reditu yero centum septuaginta mnlos fitrrina onus- 
toe ad Grallica castra properantes intercepit salrumque conductum 
straTit. 

Cum itaque omnis spes pulireris introducendi intercidisset, nec tamen 
socii ita deserendi essent, ad noyas artes Hispani artificum ingenia 
proYocamnt, qui invenemnt modum ante hac inauditum injiciendi 
globos ita pneparatoB ut 20. libras pulyeris caperent ; qua ratione etiam 
alium comeatum, litteras, omniaqne necessaria submittere poterant ob- 
sessis, ac licet subinde aliqui ez illis globis calore accenderentur ac in 
aere disrumperentur, alii in castra Gkdlica non destinato itinere deflec- 
terenty tantum tamen profectum fuit, ut obsessi abunde haberent, quo se 
tnerentur, et eraptiones continuarent. Qnod cum GMIi Tiderenty sibi 
omnino persuaserant mazimam pul' aris inter obsessos esse penuriam, 
tnncque tempns esse Hispanos in urbe opprimendi, unde ad impetnm 
faciendum conyenerant, eztimasque munitiones aggressi sunt, sed ita 
ab obsessis salotati acceptique ut cum immani strage recedere sint 
coaotiy ac docti obsessos eztrema nondum laborare ^estate ut dice<» 
batnr. 

Decima octava Augusti eqnites Hispani Gubernatorem Arcis Tauri* 
nensis Monsieur de Argenton, Generalem Financiaram .Gallicaram 
prsBsidem, Pignarolio ad castra tendentem, interceperant, ac apnd eum 
mille quingentos Duplones, una cum Marchionis de Leganes nuper 
Cassalis perdita rheda et scriptis magni momenti obtiuuerant. 



L L 



CAPUT LV. 




Fridbergenus Wimarii Ursellas et EbsteiHium occupant, sed utrobi- 
que intercipiuntur» 

UAM &cili negotio WimaricaB copia Fridbergam Wet- 
teravi» occBparint» diximus snpra, cum vero hoc in 
loco indies augerentur manipuli^ fierentque ploresy 
quam quoB unicum hoo oppidum commode et sine ex- 
trema ruina retinere poaset, de dilatandis quarteriis 
dbpicere ceperunty ac primo quidem Capitaneo cuidam (Quirini ei 
nomen erat) assignarunt Epsteinium oppidum et arcem» ut istic mani- 
pulum suum compleret^ alteri insuper Capitaneo (PfaDkuchen vulgo 
appellant) Cronbergam, Newenhanium aliaque circum loca deputant, 
aliis alias ad huc stationes distribuunt P&nkuchen sagacior fuit» quam 
ut se Cronbergoe concrederet, metuens vicinum Coningsteiniumy con- 
tentus igitur exactione pecuniaria quam assignata sibi oppida spoponde- 
rant, in tutioribus manet diversoriis. Quirino vero Epsteinio sibi 
assignato IsetuSy de modo dispicit se illuc cum suis transferendi» sperabat 
enim prflesens majorem quoad opes et militem profectum ; subditum 
igitur sibi militem, qui vicenarium numerum nondum accesserat, secum 
deducity yelutque aliud acturus primo oppidum nemine obsistentef sed 
nec quserente, quid vellety unde yenirety quorsum tenderet, ingredituri 
nec multo post arcem quoque invadit ; unde suos Francofordiam et ad 
circum vicina loca emittit, partim ampliorem militem collectum» partim 
prsedatum. Exigit quoque k subditis militi alendo hebdomadatim 
certam pecuni» snmmam» si abnuant minatur extrema. Pessime hsec 
res habebat praenobilem Dominum Vice-Colonellumy ao arcis Coning- 
steinianse Prsefectum Dominum k Bettendorf, yixque ferebat tam tici- 



ITINERARIUM. 259 

niim gibi hogteniy qnonmm tamen eam aperta vi pellere inde non poeset, 
tantisper sustinet, quoad Moguntla enppetias obtinnisset. 

Erat tanc forte ibidem yir sagax, neo Suedicfle fketioni mnltnm ami* 
cofly qni cnm Capitanenm qnam longiseim^ abeeee Yellet, quidqaid 
Epeteinii ageretor per fidiseimoe nuncios identidem significat Coning* 
steiniamy tandemqae faeiebat spem faoile intercipiendi pancalos istos 
militeSy horreomqae vicinam Epsteiniano castro designabaty in qaod 
commode milites sab seram noctem occalerentar, omnemqae opportani« 
tatem irraendi rimarentur. Placait consiliam Domino Commeudanti 
Coningsteiniensi, destinatque cum Moguntino milite de animosissimis 
suomm selectoe, qni postero die negotiam aggrederentar. Hi cum non 
procul Epsteinio abessent, irariisque cogitationibus k se mutno discede- 
rent in sequens mane ob varia impedimenta negotium confici non possa 
animadyertunt. Ea propter interea de nova stropha consultant. Erat 
forte qui arte yenatoria jaculando feris per sylTas (quse istis locis occur- 
runt frequentes) insidiabatur. Hic opportune hinnulum seu capream 
sjlvestrem straverat, eum uni militum sub veste rustica latenti in hu- 
meros toUunt, prsemittuntque cum duobus aliis militibns simili habitu 
vestitiSy qui hebdomadariam pecuniam se ferre militibus comminis- 
cantur: dictnm factum: itur ad primam portam arcis, ubi interro- 
gantur unde veniant, quidve velint? Respondet prior se feram hanc 
(monstrabat capream) jussum esse portare Capitaneo, reliquos duos pe- 
cunias pactas ferre; atque ita primo aditu admittitur is qui feram por- 
tabat, quem cum k tergo sequerentur alii duo, prohibuerunt ezcabise, 
unde orta aliqua contentio, excubitore resistente, renitentibus personatis 
rusticis. Hsec dum fiunt, abjecto qui hinnulum ferebat onere, securim 
quam cingulo insertam gestabat quasi litem dirempturus, valido in caput 
ezcubitoris ictu impegit, ut pro mortuo in terram collaberetur, interea 
cz latibulo prorepserant absconditi milites cseteri, simulque pleno aditu 
portas occupant, ita ut nemo ez vicinis majoribus ezcubiis se movere 
anderet. Hinc rusticorum princeps ulterius gradum promoveti et in- 
dioio pueri discit conclave Capitanei, in quod habita agrestis, profes* 
sione miles, manu armatus, pedem impetuose infert, cnmqueCapitaneum 
etiamnum lecto inhterentem contuitus esset, moz petiit vellet ne vitam 



260 iriNERARIUM. 

Balyamy et se captivitati mancipare, in quo alter pericnli nimiam secniiis 
aliqnamdin fixis ocalis baerens, ac ambigens ntram» qoid cnive respon- 
deret, mirabatnr scilicet audaculnm rttsticnm cubile ganm tam mature 
sine prffivio pulsn ingressum, videbat vero etiam armatum, vocem audiebat 
militi non rustico assuetam, ut ee tantisper collegit, rogat qnis sit, quid- 
ve yelity cui alter iterum, vitamne sibi donari roget, necne? cnm Tero 
interim Capitaneus ad parietem lecto vicinum arma expedireti bombar- 
dulam, quam manu yersabat in hominem jam intentam displodit, et 
primo quidem minime mortali ictu sauciat. Dumqua iternm sclopiim 
plumbeo globulo infiu*cit, Capitaneus lectulo exsiliens, inque bo0tem 
Bttum irruens, pertinacissimo manuttm in crines injectu, fertissime tenet, 
quoad alius ex amico milite superveniens, Inctantes legre dirimit atqne 
tunc altero Capitaneum ictu eoque lethali terrse affli^t. Prsecipuo 
igitur hoste partim capto ; partim fuso, ad rapinas itum, singuliqtte sibi 
pnedam qufle obvia erat, deligunt. 

Inter yarios discnrstts et tnmultus forte etiam ad cellerariorum (qno- 
rttm dtto istic agere consneyerunty unus nomine Eminentissimi Prindpis 
Electoris Moguntini, alter loco Landgrayii Darmstadiensis) sdes se 
nonnulli militum insinuarant, cumque non nemo Darmstadiani Princi- 
pis officialem conspicatns esset, judicayit ex yestitu militem esse, sttblata 
itaque securi, quam pro ratione opificii portis eflringendis, si nsus foret, 
secum detulerat, fatalem ictum minatur, cum ille quis esset edicit, miles 
yeniam precatus, dimittit. JEgre postea fasec res hominem parum mili- 
tiae assuetum habait^ maltumqne de injnria apud Eminentissimum 
Electorem Mognntinensem de questns est Quid yero acceperit responsi, 
id ipsi hominum simplicissimo liqaebit, certe si nomen et officii quali- 
tatem fironti inscriptam circumtulisset, yel excubitorem cuiyis militum 
addidisset, illud sane in ipsum nemo fnisset ausns machinari. 

Reliqui hostiles milites exarmati mox ad cnstodiam securiorem de- 
ducti sunty ubi sincere edixerunt yexilliferam illo ipso die expectatum 
esse Francofordiay cnm aliquot recens auctoratis militibns, quem quidem 
Coningsteiniani ex insidiis expectarunt in seram yesperam, sed ut pa- 
tant multi, k rusticis ipsum fuisse monitum de clade snorum, iterqae 
relegisse. 



ITINERARIUM. 261 

Erftnt inter captiyoB nonnulli qni nuper sub CseBaris Btipendiis milita- 
rant» ac poBthabito sacramento fidelitatis ad bostem profbgeranty hi cnm 
scirent de sao capite actum, quaesito effugio eruperunt, quod plurimi 
inique tulerunt. De csetero mirnm omnino est quam creyerint reliquo 
militi animi tam ezimio successu sociorum animati, vix enim postea re« 
tineri poterant ab ezcursionibus in hostem, quem antea nonnulli sub?e< 
riti fnerant. 

Luculentiorem plagam Wimarienses tulerunt Ursellis : verum enim 
yero postquam illum locum nostri multo tempore Cflssareano militi 
conunodnm vidissent ex quo contra latrunculos Fridbergenses, totam 
late patriam infestantesi ezcurrere, eorumque audaciam reprimere pos- 
senty ssepius quidem occupandi consilia et rationes contulernnty sed ob 
militnm penuriam nunquam exequi potuerunty quia videbant, nisi suf- 
ficiente praesidio illi loco proyideretur, fore ut in hostiles manus deyol- 
yeretur una cum milite illuc exposito. Interea Wimarienses suis 
copiis occupant» civesque primum ad tolerabilem contributionem per- 
suadent) tum suayissimo precum tormento ita paulatim hospites suos 
cogunt, ut yidcrentnr ultro militi de yestitu, yictn, pecuuia, aliaque 
necessaria suppellectile instmctuque equestri proyidisse, Bcd nec ipsi 
ciyes aliud dicere audebant, ne asperius k suis domi militibus tractaren- 
tur. Ut yero Wimariensium plures, Ursellamm munificentiam experi- 
rentur, mutant subinde stationem, tanquam nunquam reyersuri, cum 
interim tantum ad certas expeditiones excurrerent, ac postea redirent 
cum noyis semper manipulis utcunque laceris, indigis, et nudis. Hoc 
commentum ut iterum ac ssepius iterassent» ciyes paulatim fraudem 
senserunt, suasque res in absentia militum in tutiora loca transtulernnty 
nt si quando redirent, expeditius, relicta yacua domo, et ipsi profugere 
possent. Quffi res cum ex yoto cessisset, redirentque Wimarici ad 
yeterem stationem, bona et opulentiore ciyium parte destitutamy grayiter 
sensenmt ; ac primum amice rogarunt, ut ad lares quisque suos reyise- 
rety tum obstinatos minacibus litteris pertentarunty tandemetiam sedium 
rninam et incendia ni quantocius redirent interminati sunt; sed didi- 
cerat piscator ictus sapere : ni^ebant interim matura ad segetem fru- 
menta» quse ipsi milites per foeminas calonesque metere ceperant, ac 



262 JTINERARIUM. 

propriis equis domuiii Teherey viddbant miselli cdLooi, alios, quod non 
semiD&Yenuity in borrea inkne, se qai pondns Antnmni et Yeris tnle- 
rant k fructn sni laborie exclndi: probe ioenper intelligebant niei iun 
robnsts calamitati modus poneretnr fore nti^e ad iustantem hyenem 
perirenty collatis igitnr ocmeiliia oonoludnnt heetem eeu aperta ri, aen 
eccnlto dolo, k segete ana piohibere, satina eeie rati, ut snbita morte 
semel miseriae finirent, quam languentem animam ad mortis Tictimar 
tionem iteratis •nppliciis traherent Ad hanc machinationem yero enm 
se ciyes inferiores notarent, nec hosti snfficienteSy oertis nnnciis nnde- 
quaque opem militum sollieitant, addueuntque Colonellnm Wolfivm 
qui Aschafenburg^ axan Legione Dragonnm snbsistebat» is enira cnm ez 
yiromm prndentnm relatione negotinm hoc feliciter snscipi et confiei 
poese videret, adfait qnanta potnit celerttate cum tribns quatnonre ma^ 
nipnlis, ac snb seram Tesperam HoohstsB Bihennm transmisit, ubi ee 
oonjunxerunt ez praasidio illios loci, et ConingsteiniamB arcis yalidi qui* 
dam militesy et loei sitnm constitutionemqne optime oallentes, nacti 
itaque fidnm Ductorem plerique desultoriorum in pedes se demittnnt, 
iterque Ursellas dirignnt : Dnctor cum bibisset plnscnlnm k via abermt, 
cansamque prsbet ut tardius qnam yolebant ad mcenia appellarent, sole 
jam propi dilnculum prsemittente, ita ut nonnemo ceperit dnbitare an 
res confiei posset, an yero in oommodiora tempora diiferri ezpediret, 
quia tamen animi omninm ad irrnptionem propendebant annnit Dnz, 
prsRmisitqne Coningsteinianum prasidium cum sno Ductore locnmte- 
nente D. Andrea Seubert milite sane egregio et in pancis animoso, 
quem seqnitur Capitaneus delectus Archisatrapise Coningsteinianse Tir 
non minns bellioosus, qui cum ad portas appropiassenty ac aliquantidam 
perstrepuissent, inclamantnr eb ezcubitore, quis approzimet* Siient 
omnes et subsistnnt nonnihil, ne strepitu ante tempus hostem quiesoentem 
ezcitent, tum relicta aliquantum porta, ad mcsnia tendunt, applicantqoe 
scalas, et &licissime quo volebant enituntnr. Interea pyrobolum artifez 
primse portse af^Iicayerat, ac &Iiciter disjeceraty cum jam ad secundam 
alterum affigere laborat, milites quidam tacite aperta minori portola 
ejacnlantnr» hiwiinemqne in medio opere opprimnnt. Qnoniam vero jam 
mfllta pars militnm ciTiumqne erat in urbe; hostisque somno indnJge» 



ITINERARIUM. 263 

baty Don poterat tam snbito arma ci^>e8sere sine pnesente pericalo, itaqoe 
fogam tntiflsimam qnisqne nt erat vel semi vestitus yel in indnsio rima- 
tnTi nt Baltem yitam ial?et si opeB pendere cogatur. Hsc dnm finnt 
adhnc erant potiBsim» tnrmie ante portas, qnoid conspicatns prsdictns ' 
loonmtenens Coningsteinianommy mittit qni securibns aditnm aperiant^ 
tuno nnanimiter ad templi atrinm» in qnod podsslma pars hostis se col- 
legerat itum, petitnmqne vitamne salvam velint, et vincula seu captivi- 
tatem snhira« quod non inviti annnemnt prsBcipni, positis itaqne armis 
sese victori militi dedemnt qni ipsos pedites Hocfastam dednxit. 

De prseda singnlornm non est &cile scribendnmt cum jamdnm con- 
stet» qnam qnisque sua spolia supprimat aut extennet, solent enim in 
hnjnsmodi occasionibus omnia in medinm profenrl^ et eeqnis partlbus 
inter SBquales pericnli sociosi pro dignitate cnjusvis distribai : hoc tan- 
tnm qnod certo compertum est scribam» nnnm solum rusticum ductorem 
militibus assignatnm eximiam prorsns obtinnisse pradami scilicet unius 
ez primi ordinis officialinm sarcinamy in qua reperisse dicitur mille dn- 
catos» stndiose involutos in balthenm militarem, dnodecim collaria re- 
oens empta, qnomm singnla vigiati quatnor imperialibns snnt sestimata 
aliasque recnlas non parvi precii. Et licet homo vafer nnnqnam de 
mille dncatis fateri volneriti de baltheo vero et collaribns Ubere con- 
fessns sit» convictus tamen est ipsinsmet Prs&cti vigiliarum assevera- 
tione, qni paUm aiebat semet hos mille dncatos ita baltheo invdvissei 
nt salva tela intra tam breve tempns evolvi non potnerint» Quoad eqnos^ 
omnes obtinnerunt, putantorque qningentos ezcessisse. 

£z hostibtts occisi snnt non nisi septem octovCy ^ Wolfianis dno, 
unnsqne civis vulneratnSi reliqui omnes de hoste, paucnlis ezceptis qui 
per moBnia clancnlnm se demisemnt capti : et quidem hi inter praeci- 
puos nominatim Major Korff sapremns eqnitum vigiliis praefectns. Major 
Oelschleger sapremns item Dragonnm vigiliis praefectusu Magister eqni- 
tnm Kalthansen, Capitaneus Sansenwindt, duo LocnmtenenteSy Ma- 
gister Qnarteriorumy veziliferi aliqnot, Commissarias qnidam, centum 
et decem equitesi desnltorii octoginta, pneter calones et cacnlas. 

Iter Hochstam versns onmes nsqne ad snpremos» pedites inire debne-> 
mnt, eo quod eqni jam essent praemissi» cum tamen prbpe Hochatam 



264 ITINERARIUM. 

Tenissent sapremi equis stint restitnti. Ingressi nrbem epulo snnt re 
creatiy supremique ad mensam Ck>loneIli adhibitiy nbi Isetissime, tanquan: 
si adhuc essent liberi, locati sunt. Petiit hic Colonellas Wolf vellentnc 
8U06 Bupremi certo militari litro redimere, quod cum annnissent, coram 
ipsis omnes numerati sunt, et scripto consignati, ut cnivis constaret 
quantum pecuniarum suis redimendis opus esset. Hinc postmodum 
Bupremi in tutiora loca deducti sunt. 

Omnis hujus cladis causam fuisse fbsde Ursellis violatam et expilatnm 
templum, in quod non ante multos dies diffiractis foribus tristem et bar- 
barum in modum ssBvitum erat, altaria despoliata, sacra Cmci suffizi 
simulacra diruta, terra sacra effi^ssa, asseres effi-acti, sedes disruptae, 
sacrae yestes per ludibrinm in yiis publicis ventilatae, sacra denique 
profanis promiscue confusa. 

Non debet hoc locoprsetermitti protervia unius h Suedica fsece militis 
k Deo egregie castigata : hic cum Ursellis in templi Catholici expila- 
tione sacrum forte calicem sublegisset, ac in eum Cvenia sit yerbis) yen- 
tris onus cum diris vocibus homo profanissimus deposuisset, jnstissime 
mox k scelemm vindice plexus est. Yiz enim k templi foribus abienit, 
descensurus gradus in atrium templi vergentcsy fitllente pede labltur 
supinus, unaque in cultrum, quem sacculo vagina bene monitum, oir* 
cumferebat, incidit, seque cruentum in modum sauciat; k quo postea 
Tulnere omnium medicorum et peritiBsimorum chirurgomm arte adhi- 
bita, per sanari nunquam potuit ; cum enim plaga emplastra quomodo- 
cunque applicata, non admitteret, Tulnus putrefieri primam, dein yenni- 
nare coepit, adeoque fcBdere m procul accedentes prohiberet, ita misellus 
omni auxilio destitutus morte, linguse petulantiam et profknati calicis 
injuriamy luit. Hsec res cum vel ipsorum k Wimariensi exercitu capti- 
vorum testimonio comprobaretur, plurimum momenti attulit ad homines 
dicaculos ac diris vocibus arcendoSy et k sacris Dei sedibus depilandis 
avertendos. 

Hanc cladem et irruptionem Fridbergenses in innocentibns circum- 
vicinis Colonis vindicare connisi sunt, unde sexto Augusti in oppidum 
Bommersheim irruperunt» ac priitio omnia pecora abegerunty dein ex 
i^colis nonnullos concidemnt, tum aedibus ignem subjecerunt denigne 



ITINERARIUM. 



265 



pnsiones et prope infantes Becum abdaxerunt; ex quibus onum Hom- 
burgi dato litro duorum Imperialium Judeei, commiseratione pueri 
tacti, redemerunt; pro altero trienni centum Daierorum solutionem 
inique poetularunt ; duodennem vero alium vidufle filium ducentis im- 
perialibns cestimarunt, yel certe commutari cum puero Majorem Oel- 

scbleger yoluerunt« 

Quam hflec omnia recte, quam ^ militari agendi ratione, consideret 

prudens quivis: et tamen ad tam iniqua Ductores silent, approbant 

quse merito detestari deberent, militemque ignarum ita in sententia sua 

confirmantj ut se rectissime egisse, post hac putet 




CAPUT LVL 

Bingaper Marescallum Campi Gelenium recuperatur. 

ANDEM aliquando seria contra Wimarios in Bingano 
prsesidio subsistentes mota sunt arma, qufls non ita pri- 
dem jocularem in modum eo quasi admoveri visa fue- 
rant. Cam enim locus iste Moguntiffi nimium vicinus, 
hosti animos adderet, Rhenumque aliquo modo impe- 
ditum redderety matnro consilio diu deliberatum fuerat, qui ad Dominos 
proprios redire posset : cumque eum in finem undequaque ex prflesidiis 
tam CflBsareis quam Hispanicis coUectse essent turmfle militum plusculse, 
Diix qui totum obsidiouis negotium dirigeret destinatus est Don Verdugo 
Hispanus, nomine majorum et canis capitis quam armis spectabilior. 
Hic postquam cum delecto sibique subdito milite Bingam obsidione 
cinxiflset, tormentb bellicis quatere coepit moenia, ac felici successu ejus- 
modi brevi hiatum aperuity ut facilis esset irrumpendi modus ; nec miles 
sane ab incursione alienus erat, atque jam suo prope impetu ferebatury 



266 ITINERARIUM. 

nm dux nimiam cantiis retraxisset indignabandos» forte quia aperabat 
fore ut nltro deditionem faoerent, fbrte qnia nolebat tam nobilem et 
chanim snoram militam sanguinem fandere: Interea et ii qni intn 
moBnia erant, seque jam ad arcem yelat altimum asylnm retrahere cce- 
peranty imo obtestati fuerant Tiram religioBnm, ut sua auctoritate com« 
moda pacta apud Hispannm impetraret, ignavia obsidentium Tisa ob- 
straxerunt noctu qaod interdiu disjectnm faerat; et Boseani qui Frid- 
bergSB ad huc Bubeistebant, pro solutione obsidionis adrenerunt eequ^ 
validis armis quam animis, ad quorum conspectum Hispani mox col* 
lectis, ut poterant panioo prope metu exanimati, vasis, curriculo inde 
profdgerunt, relictis post se omnibus tormentis bellicis, quibus paulo ante 
moDuia concnsserant. Quse quidem omnia non sine turpissimo probro 
in hostium manos devenissent, nisi equites Moguntini hostem tantisper 
sustinuissent, quoad dao ex illis alio in tutiorem locum avehi posseot 
Hinc ut creverint animi hostibus pronum est cuivis prudenti judicare, 
cert^ postea ausi sunt illa, ad quse prius nec cogitationem adjecerant, 
libere enim tunc Bing^ Fridbergum et hinc istuc comeabant, excurre- 
bant in yicina oppida et pagos, depopulabundi prsedabantur, illadebaot 
adyersario militi tam prsDclare sciUoet urbium expugnatori; comeatam 
insuper pro libitu inyehebant^ preterquam quod tormenta illa sine ca- 
jnsquam contradictione aydiebanty et in despectum Moguntinse nrbis, in 
conspectu pene ciyium et militum tormrata nuper accepta, identidem 
exonerabant cum magno plausu et festiya aoclamatione. 

Ringebatur prope Mogantinensium militara animositas, suocensebat- 
que su» tenuitati, quod sofficiens non esset adyersario militi peree- 
quendo ; ne tamen seraper impune yagari permitteret hunc se yindicaDdi 
modum excogitayit Adduxerat Coionelli Rosa LocumteBens neecio 
quid necessariarum remm Bingam, contra hunc exire serio statvant, et 
ne numero in&riores hosti prfleda et yictima fierent, Magistmm Equitom 
non neminem ex foftissima Meutheriana Legione in yicinia i^ntem 
adyocant in societatemy atque ita ex insidiis reyersumm Colonelli hh 
cumtenentem (Baltbasari homini nomen erat) expeetant, egressamqae 
exinopinato surama contentione inyadunty fandunt multos, fogaiit 
plures reliqnos una cum Duoe Balthasare in eaptiyitatem MogaatiaJB 
abducnnt. 



ITINERABIUM. 267 

Etsi quideni haec medicina aliqaantalum antiquum vulnus leniret, 
nondam tamen ex omni parte curabat, neque yero coalescere ante poterat 
quam de Binga plene triumpharent. Datur negotium oppugnationifl 
Gelenio yiro imprimis bellicoso et prudenii, hic cnm aocepisset nonnisi 
centom quinquaginta in prsesidio subBtitisse, cum selecta manu instmc- 
tnm bellicum jam pridem praeparatum applicat decimo quinto Augusti 
snb horam quartam matutinam ; atque ut militum fortitudo exacueretur 
ablegati erant de Perillustri capitolo Cathedrali Moguntinensi duo yiri 
gratiosi Dominus scilicet summae edis DecanoB et Dominus quidam 
Capitnlaris de Dalbei^rorum antiqua prosapia oriundns^ Domini im« 
primis prndentes. Hic dum agitur litterse Boseanse intercipiunturi 
quibus Commendanti Bingensi in mandatis dabat, ut se defeuderet 
acriter, ita tamen ut extrema neutiquam experiatur, nec enim esse quod 
subsidium k se sulsque hoc tempore speret : concussis igitur nuBuiis in 
urbem incurritur atque armata manu capitur, ad arcem ut tormenta 
deduci ceperunt, nltro se illa dedidit ita ut hostilis miles omnis Caesarea 
stipendia mereretur, officiarii vero Haganoam conducerentur. 

Cogitabat quoque Oelenins, confectis Bingse ex voto negotiis, arma 
Tictricia ad Fridbergam Wetterayis promoyere, quod dnm molitur, in 
ipso itinere jubetur subsistere, ac se cum Gonxaga et JSgidii Hasii tur- 
mis conjungere, alioque proficisci qnod et factuou Hoo ut Fridbergen- 
sibus innotnit, noyo exultarunt gandio, simulque animum ad pristinas 
praedas applicarunt, itineraque ita infestanint, ut nuUi tntum esse posset 
yel leucam unam prodire. 

Ad ipsorum audaciam comprimendam mittitur, qui nuper ad Bingam 
rem feliciter gesserat Magister equitnm Pauhis, cnm suo ex Meutheri^ 
ana Legione manipnlo sane yisendo, qui dum in hostem intendit, eiqne 
opimam prsedam eripit, certamque stationem, ubi tuto pedem figere 
possit» inquirit, Hoff hetmium delabitur, ut illum locum suis consiliis ac- 
commodet Hic altero mox die k Generali Rosa cnm quingentis 
equitibas et octingentis peditibnsy quos secum ducebaty omnis pene 
hostis securus sed et ignarus obruitur, ipse yero cum effugium tam 
Bubito non haberet in arcem cum suis omni alimonifis geaere tam pro 
equis quam pro hominibus destitutum se recipit, nbi tam arcte totum 



268 ITINERARIVM. 

bidaum obsidetury ut tandem pacisci cum hoBte debuQrtt: deditione 
facta, Magistro equitum Panlo negotium datur, ut cnm Eminentissimo 
Electore Moguntino tractet de liberando Yice Colonello Balthasare 
Rosa, contra se paratum oflTert totum manipulum (sine equis et annis 
tamen) commutare : accipit conditionem Paulus eyincitque quod vole- 
bat, interea Rosa cum captivis Fridbergam regreditur, ac UrselUs 
prsBteriens ex captivis infirmiores sez octoye in urbem dimittit, ut yale- 
tudinem suam curent. 

Capti quoque fuerant cum hisce Hoffheimensis pnetor vir canicie 
yenerabilis, prndentia sagax et verbis facundus. Hic se cum equitibus 
in arcem receperat, qui quidquid ageret, nisi magno promiaso pecunie 
litro liberari nusquam potuit. Parochns item octogenario majory yir 
sane setate spectabilis : excnrrerat is forte ad yicinum oppidum fructifi- 
candi gratia, ut reyertit, ignarus militnmy in hoetium manus incidit, qui 
yirum bonum clericali primum habitu aliisque reculis, quas forte secum 
gerebaty dispoliant, tum ad captiyitatem trahunt, tandemque Fridbergam 
secnm raptant, ut sine ulla alia cansa, nisi qnod Sacerdos easet et Hoff*- 
heimensis pastor, quinquaginta Ducatis in prompta pecunia numeratis 
libertati restituunt. 

Multi quidem sollicitabantur plurimum, ut equitum manipulo prsfec- 
tum Paulum, yirum cordatissime masculum, ab hostili captiyitate libe- 
rarent, sed com copise non essent ad manum, nec Jntra paucos dies 
colligi possent, ille yero cum snis comeatu destitueretur, yotis suis satis- 
&cere nequiyemnt; affligebat interim ipsos hic casns nec immerito, 
cum scirent quam robustos milites, quamque egregie instructos perdereut, 
de quibus sane ipse hostis constanter asseruit, se quidem dubitatumm 
fuisse num cum ejusmodi yiris congredi yoluissetsi eos in aperto campo 
habuisset obyios. 

Occasio yero istius expeditionis yaria adscribitur Colonello Rosa, alii 
aiunt eum capitalibus odiis discessisse cum Principe quodam Turlacens/y 
ac inter conyiyandum yerbis primum congressos esee, tum ad yerbera 
yenisse, strictisque mucronibus decertasse, in quo duello Colonellum 
Rosa secundum brachium yulneratum esse, quo yiso Tubicen Roseanns 
accesserit et clam Domino sclopum obtmserit, quod ut yidit Princeps 



ITINERARIUM. 269 

de iDJnria proteBtatoin ease, ac postea (licet Ro0a hominem iniquam cnm 
8tto sclopo indignabnndoB rejecerit) apnd Oeneralem Bannier accosans 
se, quiy anteqnam audivisset alteram partem, damnaverit Colonellum 
Rosa, hinc ipsum cum Legione sna se subduxisse Fridbergam, ac ne 
interim ferias ageret de Ursellanis vindictam sumere volnisse, cum vero 
86 hi, ceu viros decet, ipsi objecissent, nnncii indicio accepisse Hofieimii 
sabsistere jam dictos equites, ideoque ipsum mutata sententia illuc iram 
sttam vertisse. 

Alii yero aiunt Colonellum Rosa missum esse data opera k Oenerali 
Bannier, ut Francofordia magnam pecunise yim ad castra deduceret, 
qusB cnm nondum esset omni ez parte delata interim hoc exercitii genus 
Buo militi dare yoluisse, sicut et octiduo post aliud) quando scilicet Co- 
ningsteinianum oppidum nocte intempesta obruit omniaque pecora cum 
opima prseda Fridbergam ayexit. 



CAPUT LVII. 

Faria qua variis in locis hoc anno contigerunt. 

I. 

RINCIPI Auriaco recens nuper natus filius, postquam 
Instralibus aquis ablntus fuerat, mortuus est. 

II. Yiennse Ducis Lotharingise filiolus, per Nnncium 

Apostolicum sacro fonte tinctns est, eique nomen Ferdi- 

nandi inditum, pro quo sposponderunt nomine Catholici 

Regis, tria diademata capita, Imperator scilicet Ferdinandus III. ejus- 

que conjux Imperatrix hodiemay ac Imperatoris mater yidua Ferdi- 

nandi II. 

III. Fridbergae Brisgqjffi Rusticus quidam, Herciniae Sylvs accola, 




260 iriNERARIUM. 

salTam, et se captivitati mancipare, in quo alter pericnli nimiam secnras 
aliquamdiu fixig oculis haerens, ac ambigens ntrum, quid caive respon* 
deret, mirabatnr scilicet andaculum rusticum cnbile suom tam matnre 
sine prseyio pulsu ingressnmy yidebat yero etiam armatum, vocem andiebat 
militi non rustico assuetam, ut se tantisper collegit, rogat quis 8it,quid- 
ye yelit, cni alter iterum, yitamne sibi donariroget, necne? cnm yero 
interim Capitaneus ad parietem lecto yicinum arma expediret» bombar- 
dulam, quam manu yersabat in bominem jam intentam displodit, et 
primo quidem minime mortali ictu sanciat. Dumqne iternm sclopum 
plumbeo globulo infarcit, Capitanens lectulo exsiliens, inque bostem 
suum irmensy pertinacissimo manuum in crines injectu, fortissime tenet, 
qnoad alins ex amico milite snperyeniens, Inctantes segre dirimit atqne 
tnnc altero Capitaneum ictu eoque lethali terrse affligit. PrsBcipno 
igitnr hoste partim capto ; partim fuso, ad rapinas itum, singnlique sibi 
pnedam quse obyia erat| deligunt. 

Inter yarios discursus et tnmultns forte etiam ad cellerariomm (qno- 
rum duo istic agere consueyerunt, nnus nomine Eminentissimi Principis 
Electoris Moguntiniy alter loco Landgrayii Darmstadiensis) sdes se 
nonnulli militum insinnarant, cumque noo nemo Darmstadiani Princi- 
pis officialem conspicatns esset, judicayit ex yestitu militem esse, sublata 
itaque securi, quam pro ratione opificii portis efiringendis, si usns foret, 
secum detnleraty fatalem ictnm minatnr, cum ille quis esset edicit, miles 
yeniam precatns, dimittit. .^Elgre postea hsec res hominem parum mili- 
tis assnetnm habuit, multnmque de injuria apnd Eminentissimttm 
Electorem Moguntinensem de questus est Quid yero acceperit responsi, 
id ipsi bominnm simplicissimo liquebit, certe si nomen et officii qnali- 
tatem fronti inscriptam circnmtulbset, yel excnbitorem cniyis militum 
addidisset, illud sane in ipsnm nemo fnisset ansns machinari. 

Reliqui hostiles milites ezarmati mox ad custodiam secnriorem de- 
ducti sunt, ubi sincere edixemnt yexillifemm iilo ipso die expectatnm 
esse Francofordia^ cum aliquot recens auctoratis militibus, quem qnidem 
Coningsteiniani ex insidiis expectarunt in seram yesperam, sed ut pn- 
tant multiy k msticis ipsum fnisse monitum de clade snorom, iterque 
relegisse. 



ITINERARIUM. 261 

Er&nt ioter captiros nonnnlli qni nnper sab Cflesaris stTpendlis milita- 
xant, ac poBthabito sacramento iidelitatis ad hoetem proiiigeranty bi cnm 
scirent de soo capite actnmi queesito effiigio empemnt, qnod plurimi 
iniqne tnlerant. De caetero mirnm omnino est qnam creyerint reliqno 
militi animi tam eximio snccessn sociomm animati, vix enim postea re- 
tineri poterant ab excnrsionibns in hostemy qnem antea nonnulli subye- 
riti fnerant. 

Luculentiorem plagam Wimarienses tulerunt Ursellis : vemm enim 
rero postquam illum locum nostrl multo tempore Csesareano militi 
commodnm vidissent ex quo contra latranculos Fridbergenses, totam 
late patriam infestantes^ excurrerey eorumque audaciam reprimere pos- 
sent, sflepiuB quidem occupandi consilia et rationes contulerant, sed ob 
militum penuriam nunquam exequi potuerant, quia videbant, nisi suf- 
ficiente prsesidio illi loco provideretnr, fore ut in hostiles manus devol- 
Teretur una cum milite illuc exposito. Interea Wimarienses snis 
copiis occupant» civesque primum ad tolerabilem contributionem per- 
Buadenty tum suavissimo precum tormento ita paulatim hospites suos 
Gogunt, ut vidcrentnr ultro militi de vestitu, victn, pecuuia, aliaque 
necessaria sappellectile instractuque equestri providisse, sed nec ipsi 
cives aliud dicere audebant, ne asperius k sois domi militibus tractaren- 
tur. Ut vero Wimariensium plnresy Ursellaram munificentiam experi- 
rentur, mutant subinde stationemy tanquam nunquam reversuri, cum 
interim tantum ad certas expeditiones excurrerent, ac postea redirent 
cum novis semper manipulis utcnnqne laceris, indigis^ et nudis. Hoc 
commentum ut iterum ac saepius iterassent, cives paulatim fraudem 
senserunty suasque res in absentia militum in tutiora loca transtulerunty 
nt si quando redirent, expeditius, relicta vacua domo, et ipsi profngere 
possent. QocB res cum ex voto cessisset, redirentqne Wimarici ad 
veterem stationem» bona et opulentiore civium parte destitntamy graviter 
senserant; ac primum amice rogarant, ut ad lares quisqne snos revise- 
ret, tum obstinatos minacibus litteris pertentarunt, tandemetiam aedium 
ruinam et incendia ni quantocius redirent interminati sunt; sed didi- 
cerat piscator ictus sapere : urgebant interim matura ad segetem fra- 
menta, qne ipsi milites per foeminas calonesque metere ceperant, ac 



262 ITINERARIUM. 

propriis eqais dommii Tehete, videbant miselli eoloni^ «lioB, qnod doii 
seminayeraiit, in horrea in&rrey ae qui pondna Aatamni et Yeria tnle- 
rant k frocta sui laboris ezclndi: probe inanper intelligebaot niai tam 
roboataB calamitati modua poneretar fbre nt fiuBe ad inatantem hyemem 
periront, coUatis igitor ooDsiliia condudnnt hostem oeu aperta vi, seu 
occulto dolo, k segete sua piohibere, satiua ease rati, ut anbita morte 
semel miserias iinirenty quam languentem animam ad mortia Tiotima- 
tionem iteratis suppliciis trafaerent. Ad hanc machinationem Tero cam 
se cires inferiores notarent, nec hosti sofficientesi certis nunciia nnde* 
quaque opem militum aoUieitant, addueuntque Colonellum Wolfium 
qui Aschafenburgi oom Legione Dragonnm subsistebat, ia enim cnm ex 
yiroram prudentom rekdooe negotiam hoc feUciter snaciiH et oonfici 
posse videret, adfait qoaota potnit celerttate com tribna qnatnorve ma- 
nipuIiSi ac anb seram Tesperam Hochstss Mhenum tranamiait, ubi se 
conjunxemnt ez prsaaidio iUios lociy et ConingsteiniansB arcia mlidi qni- 
dam militesy et loci situm constitationemque optimo oallentea, nacti 
itaque fidum Dactorem plerique desultoriorum in pedea ae demittnnt, 
iterque UrseUas dirigunt : Doctor cum bibisset plosculnm k via aberrB^ 
cansamque prsBbet ut tardius quam Tolebant ad mcBuia appellarenty sole 
jam prop^ dilnculum praemittente, ita ut nonnemo ceperit dnbitare an 
res confici posBety an vero in oommodiora tempora differri expediret, 
quia tamen animi omninm ad irraptionem propendebant annnit Doz; 
pmmisitqne Coningsteinianum pnesidium cum suo Dnctore loonmte- 
nente D. Andrea Senbert milite sane egregio et in pancis animoso, 
quem sequitur Capitaneus delectus ArchisatrapisB Coningsteinianae rir 
non minos beUicosus, qui cum ad portaa appropiassent, ac aliquantnlam 
perstrepuissent, inolamantur ab excubitore, quis approximet. Silent 
omnes et subsistnnt nonnihil, ne strepitu ante tempns hostem quiescentem 
excitenty tum reUcta aliquantam porta, ad moBaia tendunty appUcantqne 
scalasy et &Iicissime quo volebant enituntur. Interea pyrobolum artilez 
primsB portae applicayerat, ae feliciter disjeoerat, cum jam ad secundam 
alternm affigere laborat, miUtes quidani tacite ^>erta miaori portDla 
ejaculantar, h<Mninemqne in medio opere opprimunt. Qooniam Tcro jam 
mnlta pars miUtum ciTiomque erat in urbe ; hostisque somno inda]|ge- 



ITINERARIUM. 263 

bat, non poterot tam snbito urma capessere sine pnesente periciiloy itaque 
fugam tatisBimam qaisqne at erat vel semi Yestitus yel in indosio rima- 
tuty ut saltem vitam salvet si opes pendere cogatar* Haec dum fiunt 
adhuo erantpotissim» tarm» ante portas» qaod conspicatas prsedictus ' 
locomtenens Coningsteinianorttm, mittit qui securibus aditum aperiant, 
tuno onanimiter ad templi atriam» in quod potissima pars hostis se col- 
legerat itum, petitumqae yitamne salyam yelint, et yincula sea captiyi- 
tatem sahira, quod non inyiti annaerunt prsdcipui, positis itaqae armis 
sese yictori militi dederunt qui ipsos pedites Hochstam deduzit. 

De prseda singpalorum non est facile scribendumy cum jamdnm con- 
stet. quam quisque sua spolia supprimat aut extenaet» solent enim in 
hajusmodi occasionibus omnia in medium proferri^ et sequis partibus 
inter sequales pericnli socios^ pro dignitate cojusyis distribui : hoc tan- 
tum quod certo compertnm est scribam, nuum solum rnsticum ductorem 
militibus assignatum ezimiam prorsus obtinuisse prflddamy scilicet unius 
ex primi ordinis o£SiciaIium sarcinam, in qaa reperisse dicitur mille du- 
catos» studiose inyolutos in balthenm militarem, duodecim coUaria re- 
cens empta, quoram singula yigiati qaatuor imperialibus sunt sestimata 
aliasque recalas non paryi precii. £t licet homo ya&r nunquam de 
mille ducatis fateri yolueriti de baltheo yero et collaribns libere con- 
&ssns sit» conyictus tamen est ipsiusmet Prsefecti yigiliarum asseyera- 
tione, qai palam aiebat semet hos mille ducatos ita baltheo inyolyisse» 
nt salya tela intra tam breye tempos eydyi non potnerint. Qnoad eqnos^ 
omnes obtinuerant, potantarque quingentos ezcessisse. 

£x hostibus occisi sunt non nisi septem octoye, h Wolfianis dno, 
anusque ciyis yulneratos, reliqui omnes de hoste, paacolis ezceptis qui 
per mosnia clanculam se demiseront capti : et qaidem hi inter praeci- 
puos nominatim Major Korff sapremos equitumyigiliis prsefectus. Major 
Oelschleger supremus item Dragonum vigiliis prtefectos^ Magister equi- 
tam Kalthausen» Capitaneus Sausenwindt, duo LocumtenenteSy Ma- 
gister Quarteriorum, yezili&ri aliqaot, Commissaritts quidam, centum 
et decem equites, desultorii octoginta, prseter calones et cacaks. 

Iter Hochstam yersos omnes nsque ad supiemos» pedites iniie deboe* 
runt, eo quod equi jam essent praeuussiy cnm tamen prbpe Hochstam 



264 ITINERARIUM. 

yenissent supremi eqois snnt restitnti. Ingressi urbem epnlo snnt re 
creatiy supremiqne ad mensam Colonelli adhibitiy nbi Isetissimey tanqnan 
si adhuc essent liberi, locati sunt. Petiit hic ColonelliDB Wolf vellentn< 
suos snpremi certo militari litro redimere, quod cam annnissenty conuE 
ipsis omnes nnmeratl sunt, et scripto consignati, nt cnivis constaret 
quantum pecuniamm suis redimendis opus esset. Hinc postmodnm 
supremi in tutiora loca deducti sunt 

Omnb hujus cladis causam fuisse fflsde Ursellis yiolatnm et expilatnm 
templumi in quod non ante mnltos dies diffiractis foribns tristem et bar- 
barum in modum saBvitnm erat, altaria despoliata, sacra Cmci snffizi 
simulacra diriita, terra sacra effi>8sai asseres effiracti, sedes disrnptfe, 
sacrse vestes per ludibrium in viis publicis ventilatce, sacra deniqae 
profanis promiscue confnsa. 

Non debet hoc loco prsetermitti protervia unius h Saedica fiaece mih'tis 
k Deo egregie castigata : hic cum Ursellis in templi Catholici expila- 
tione sacrum forte calicem sublegisset, ac in eum Cvenia sit verbis) ven- 
tris onus cum diris vocibus homo profanissimus deposuissety justisstme 
moz k scelemm vindice plexus est. Yix enim k templi foribus abierat, 
descensuras gradus in atrium templi vergentesy fallente pede labitur 
supinnsy unaque in cultram, quem sacculo vagina bene munitum, cir- 
cumferebaty incidit, seqne cruentum in modum sanciat ; k quo postea 
vulnere omnium medicoram et peritissimoram chimrgoram arte adhi- 
bita, per sanari nunquam potnit; cum enim plaga emplastra quomodo- 
cunqne appltcata, non admitteret, vulnus putrefieri primum, dein venni- 
nare coepit, adeoque foedere nt procul accedentes prohiberet, ita misellns 
omni auxilio destitutus morte, lingnse petulantiam et profiinati calicis 
injnriam, luit. Hsec res cum vel ipsornm h Wimariensi exercitu capti- 
voram testimonio comprobaretur, plurimum momenti attulit ad faoxnines 
dicaculos ac diris vocibus arcendos, et k sacris Dei sedibus depilandis 
avertendos. 

Hanc cladem et irraptionem Fridbergenses in innocentibus circnm- 
vicinis Colonis vindicare connisi snnt, nnde sexto Augusti in oppidam 
Bommersheim irraperant, ac primo omnia pecora abegerunty dein ex 
agricolis nonnullos conciderant, tum sdibus ignem subjecernnt deoi^ne 



ITINERARIUM. 



265 



pnsiones et prope infantes secam abdaxemnt; ex qoibus anam Hom- 
bur^ dato litro duonim Imperialiam JadflBi, commiseratione pueri 
tacti, redemerunt; pro altero trienni centum Dalerorum solutionem 
inique postnlarunt ; duodennem vero alium yiduse filium ducentis im- 
perialibufl sstimarunt^ yel certe commutari cum puero Majorem Oel- 

scbleger yoluerunt. 

Qaam hsec omnia recte, quam h militari agendi ratione, consideret 

prudexis quiyis: et tamen ad tam iniqua Ductores silent, approbant 

quse merito detestari deberent, militemque ignarum ita in sententia sua 

confirmant^ ut se rectissime egisse, post hac putet 




CAPUT LVL 

Binga per Marescallum Campi Gelenium recuperatur. 

ANDEM aliquando seria contra Wimarios in Bingano 
praesidio subsistentes mota sunt arma, quaB non ita pri- 
dem jocularem in modum eo quasi admoyeri yisa fue- 
rant. Cam enim locus iste Moguntiffi nimium yicinus, 
hosti animos adderet, Rhenumque aliquo modo impe- 
ditum redderety maturo consilio diu deliberatum fuerat, qui ad Dominos 
proprios redire posset : cumque eum in finem undequaque ez praesidiis 
tam Csesareis quam Hispanicis collectae essent turmee militum plusculaey 
Dux qui totum obsidiouis negotinm dirigeret destinatus est Don Yerdugo 
Hispanus» nomine majorum et canis capitis quam armis spectabilior. 
Hic postquam cum delecto sibique subdito milite Bingam obsidione 
cinxisset, tormeutis bellicis quatere coepit moenia» ac felici successu ejus- 
modi breyi hiatum aperuity ut facilis esset irrumpendi modus ; nec miles 
sane ab incursione alienus erat, atque jam suo prope impeta ferebatur, 

M M 



266 ITINERAmUM. 

nisi dax nimiiim oautns retraziBset indignabtindos, forte quia sperabat 
fore nt ultro deditionem feeerent, £>rte quia nolebat tam nobilem et 
cbamm Buorum militum sanguinem fandere: Interea et ii qui intia 
moBnia erant, seque jam ad areem yelut ultimum asylum retrahere cob- 
peranty imo obtestati fherant virum religiosum, ut sua auctoritate oom- 
moda pacta apud Hispanum impetraret, ignavia obsidentiura visa ob* 
stmxerunt noctu quod interdiu disjectum fuerat; et Roseani qui Frid- 
bergse ad buc subsistebant, pro solutione obsidionis adTenernnt sequ^ 
validis armis quam animis, ad quorum conspectum Hispani mox col- 
lectisy ut poterant panico prope metu exanimati, vasis, cnrrieulo inde 
profugerunt, relictis poet se omnibus tormentis bellicis, quibus paulo ante 
moBuia concusserant Quse quidem omnia non sine turpissimo probro 
in bostium manus devenissent, nisi equites Moguntini bostem tantisper 
sustinuissent, quoad duo ex illis alio in tutiorem locum avehi possent. 
Hinc ut creverint animi hostibus pronnm est cuivis prudenti judicarey 
cert^ postea ausi sunt illa, ad quse prius nec cogitationem adjecerant, 
libere enim tunc Bingi Frtdbergum et hinc istuc comeabanty excnrre- 
bant in yicina oppida et pagos, depopulabundi prsdabantur, illudebant 
adyersario militi tam prcsdare scilioet urbium expugnatori ; oomeatum 
insuper pro libitu invehebant, prfieterquam quod tormenta illa sine cu- 
jusquam oontradictione ayehebant, et in despectum Moguntin» nrbis, in 
conspectu pene ciyium et militum tormenta nuper accepta, identidera 
exonerabant cum magno plausu et ftstiya acxslamatione. 

Ringebatur prope Moguntinensinm militum animositas, snooensebat- 
que suse tenuitati, quod sufficiens non esset adyersario militi perse- 
quendo ; ne tamen semper impune yagari permitteret hunc se yindicandi 
modum excogitayit. Addaxerat Colondli Rosa Locurateaens nescio 
quid necessariarum rerum Bingami contra hunc exire serio statount, et 
ne numero inferiores hosti pneda et yictima fierent, Magistrara Eqoitnm 
non neminem ex fortissima Meutheriana Legione in yicinia agentem 
adyocant in societatemy atqtie ita ex insidits reyersunim CoIoBelU Lo- 
cumtenentem (Bahbasari homini nomen erat) expeetant, egressamque 
exinopinato snmma contentione inyadunt, fandunt multos, fagaat 
plures reliquos una cum Duoe Balthasare in eaptiyitatom Mogmntiam 
abdncunt. 



ITINERARIUM. 267 

Bt0i qaidem liso medicina aliqaantnlum antiquam vulnus leniret» 
nondam tamen ex omni parte curabat, neque yero coalescere ante poterat 
quam de Binga plene triumpharent. Datur negotiam oppugnaUonie 
Grelenio viro imprimis bellicoso et prudenti, hio cum aocepisiet nonniei 
centam quinquaginta in pnesidio subBtitisBe, cum selecta manu instruc* 
tum bellicam jam pridem pneparatum appUcat decimo quinto Augnsti 
sub horam quartam matatinam ; atque ut militum fortitudo ezacueretur 
ablegati erant de Perillustri capitalo Cathedrali Moguntinensi duo Tiri 
gratiosi Dominus soilicet summae SBdis Decanus et Dominus quidam 
Capitularis de Dalbergerorum antiqua prosapia oriundus, Domini im<' 
primis prudentes. Hic dum agitar litterae BoseansB intercipiuntur, 
quibus Commendanti Bingensi in mandatis dabat, ut se defeoderet 
acriter, ita tamen ut extrema neutiqaam experiatar, nec enim esse quod 
subsidium k se suisque hoc tempore speret : ooncussb igitur nuBniis in 
urbem incurritur atque armata manu capitur, ad arcem ut tormenta 
deduci ceperunt» ultro se illa dedidit ita ut hostilis miles omnis Caesarea 
stipendia mereretur, ofBciarii yero Haganoam conducerentur. 

Cogitabat quoque Gelenius, confectis Bings ex voto negotiis» arma 
yictricia ad Fridbergam WetterayieB promovere, quod dum molitury in 
ipso itinere jubetur subsistere, ac se cum Gonzaga et iCgidii Hasii tur- 
mis conjungere, alioque proficisci qnod et factum* Hoo ut Fridbergen* 
sibus innotait» novo exultarunt gaudio» simulque animum ad pristinas 
pnedas applicarunt, itineraque ita infestarunt, ut nalli tntom esse posset 
▼el leucam unam prodire. 

Ad ipsorum audaciam oomprimendam mittitur, qui nuper ad Bingam 
rem &Iiciter gesserat Magister equitum Paulns, onm suo ex Meutheri* 
ana Legione manipulo sane yisendo, qui dnm in hostem intendit, eiqne 
opimam prsedam eripit, certamque stationem, ubi tato pedem figere 
possit» inqoirit, Hofi*beimium delabitur, ut illum locum sma consiliis ac- 
coounodet. Hic altero mox die k Generali Bosa cum quingentis 
equitibtts et octingentis peditibosi quos secum ducebat, omnis pene 
hostis securus sed et ignarus obruitur, ipse vero cum efiugium tam 
subito non haberet in arcem cum suis omni alimoniss genere tam pro 
equis quam pro hominibus destitutum se recipit, nbi tsm arcte totam 



268 ITINERARIUM. 

bidoum obsidetar, ut tandem pacisci cum hoste debuarit: deditioue 
facta, Map^istro equitum Panlo negotium datur, ut cum Eminentissimo 
Electore Mogunttno tractet de liberando Vice Colonello Baltbasare 
Rosa, contra se paratum ofiert totum manipulum (sine equis et armis 
tamen) commutare : accipit conditionem Paulus eyincitque quod vole- 
bat, interea Rosa cum captivis Fridbergam regreditur, ac Ursellis 
praeteriens ex captivis infirmiores sez octove in urbem dimittity ut vale- 
tudinem suam curent. 

Capti quoque fuerant cum hisce Hofilieimensb prsetor yir canicie 
Tenerabilis, prudentia sagax et yerbis facundus. Hic se cum eqnitibus 
in arcem receperat, qui quidquid ageret, nisl magno promisso pecuni» 
litro liberari nusquam potuit. Parochus item octogenario major, vir 
sane aetate spectabilis : excurrerat is forte ad yicinum oppidum frucdfi- 
candi gratia, ut revertit, ignarus militum, in hostium manus incidit, qui 
yirum bonum clericali primum habitu aliisque reculis, quas forte Becnm 
gerebat, dispoliant, tum ad captiyitatem trahunty tandemque Fridbergam 
secum raptanty ut sine ulla alia causa, nisi quod Sacerdos esset et Hofi*- 
heimensis pastor, quinquaginta Ducatis iu prompta pecunia numeratia 
libertati restitaunt 

Multi quidem sollicitabantur plurimum) ut equitam manipulo prsefec- 
tum Paulum, yirum cordatbsime masculnm, ab hostili captiyltate libe- 
rarent, sed cum copiee non essent ad manum, nec.intra paucos dies 
colligi possenty ille vero cum suis comeatu destitueretur^ yotis suis satis- 
facere nequiyerunt; affligebat interim ipsos hic casus nec immeritOy 
cum scirent quam robustos milites, quamque egregie instructos perdereuty 
de quibus sane ipse hostis constanter asseruity se quidem dubitaturum 
fuisse num cum ejusmodi yiris congredi yoluisset si eos in aperto campo 
habuisset obvios. 

Occasio vero istius expeditionis varia adscribitur Colonello Rosa, alii 
aiunt eum capitalibus odiis discessisse cum Principe quodam Turiacensiy 
ac inter convivandum verbis primum congressos esse, tum ad verbera 
yenisse, strictisqne mucronibus decertasse, in quo dnello CoIoneUam 
Rosa secundum brachium vulneratum esse, quo viso Tubicen Roseanus 
accesserit et clam Domino sclopum obtruseriti quod ut vidit Princeps 



ITINERARIUM. 269 

de injnria proteBtatnm esse, ac postea (licet Rosa hominem iniquam cnni 
8UO sclopo indignabnndoB rejecerit) apnd Generalem Bannier accosans 
66, qui, anteqnam audiyisset alteram partem, damnarerit Colonellum 
Roea, hinc ipsum cum Legione sua se snbduxisse Fridbergam, ac ne 
interim ferias ageret de Ursellanis vindictam snmere volniflse, cnm vero 
66 hi, ceu viros decet, ipsi objecissent, nnncii indicio accepisse Hoffeimii 
aabsistere jam dictos equites, ideoque ipsum mntata sententia illuc iram 
suam vertisse. 

Alii yero aiunt Colonellum Rosa missum esse data opera k Oenerali 
Bannier, ut Francofordia magnam pecunise vim ad castra dednceret, 
qns cum nondum esset omni ez parte delata interim hoc exercitii genus 
sno militi dare yoluisse, sicut et octiduo post aliud, quando scilicet Co* 
ningsteinianum oppidnm nocte intempesta obruit omniaque pecora cum 
opima prseda Fridbergam ayexit. 



CAPUT LVIL 

Faria qua variis in locis hoc anno contigerunt. 

I. 

RINCIPI Auriaco recens nuper natus filins, postqnam 
Instralibus aquis ablutns fnerat, mortuus est. 

II. Yiennse Ducis Lotharingiee filiolud, per Nuncium 

Apostolicnm sacro fonte tinctus est, eiqne nomen Ferdi- 

nandi inditnmi pro quo spospondemnt uomine Catholici 

RegiSy tria diademata capita, Imperator scilicet Ferdinandus III. ejus- 

que conjux Imperatrix hodiemay ac Imperatoris mater yidna Ferdi- 

nandi II. 

III. Fridbergae Brisgojse Rusticns qnidami Herciniae Sylyse accola, 




260 iriNERARIUM. 

salyam, et se captivitati mancipare, in qno alter pericnli nimiam flecaros 
aliqnamdin iixig oculis haerens, ac ambigens utmm, quid caive respon- 
deret, mirabatnr Bcilicet andacnlnm mBticnm cnbile raam tam matnre 
8ine prsBTio pnlsn ingressnm^ yidebat yero etiam armatnm, vocem aadiebat 
militi non rnstico assnetami ut bc tantisper collegit, rogat quis sit, quid- 
ye yelit, cui alter itemm, vitamne sibi donari roget, necne? cum yero 
interim Capitaneus ad parietem lecto yicinum arma expediret» bombar- 
dnlam, qnam manu yersabat in hominem jam intentam diaplodit, et 
primo qnidem minime mortali ictu sanciat. Dumque iteram sclopnm 
plumbeo globulo infarcit, Capitanens lectnlo exsiliens, inque hostem 
snnm irmens, pertinacissimo manuum in crines injectu, fortissime tenety 
qnoad alins ex amico milite snperyeniens, Inctantes sgre dirimit atqne 
tunc altero Capitaneum ictu eoque lethali terrse affligit. Prsscipno 
igitur hoste partim capto ; partim fuso, ad rapinas itum, singnlique sibi 
pnedam qns obyia erat| deligunt. 

Inter yarios discursns et tnmultns forte etiam ad cellerarioram (qno- 
mm duo istic agere consneyerant, nnns nomine Eminentissimi PrincipiB 
Electoris Moguntini, alter loco Landgrayii Darmstadiensis) flBdes se 
nonnnlli militnm insinnarant, cnmque non nemo Darmatadiani Princi- 
pis officialem conspicatns essety jndicayit ex yeBtitn militem esse, snblata 
itaque secnri, qnam pro ratione opificii portiseffiringendisy si usns foret, 
secum detulerat, fatalem ictum minatur, cnm ille qnis easet edicit, miles 
yeniam precatns, dimittit. .^Elgre postea hflec res hominem parnm mili- 
ti» assnetnm habuit, multumque de injuria apud Eminentissimnm 
Electorem Mognntinensem de qaestns est Quid yero acceperit responsi, 
id ipsi hominnm simpIicisBimo liqnebit, certe si nomen et officii qnali- 
tatem fronti inscriptam circumtulisset, yel excnbitorem cuiyis militnm 
addidisset, illnd sane in ipsum nemo fnisset auBUB machinari. 

Reliqni hostiles milites exarmati mox ad cnstodiam securiorem de- 
ducti sunty ubi sincere edixemnt yexillifemm illo ipso die expectatnm 
esse Francofordia^ cum aliquot recens auctoratiB militibuB, qnem qnidem 
Coningsteiniani ex insidiis expectarnnt in seram yesperam, sed nt pn- 
tant multi, k rasticis ipsnm fnisse monitum de dade suoram, iterqne 
relegisse. 



ITINERARIUM. 261 

Erant inter captiTos nonnnlli qai nnper sab Csesaris stipendiis miltta^ 
rant, ac postliabito sacramento iidelitatis ad hostem proiiigeranty bi cnm 
Bcirent de sao capite actnmy qnffisito effiigio empemnt, quod plurimi 
iniqne tnlerant. De coetero mirum omnino est quam creyerint reliqno 
militi animi tam eximio snccessn socioram animati, yix enim postea re- 
tineri poterant ab excursionibus in hostem» qnem antea nonnulli snbye- 
riti fuerant. 

Lucnlentiorem plagam Wimarienses tulernnt Ursellis : yernm enim 
yero postqnam illum locum nostrl multo tempore Caesareano militi 
commodum yidissent ex quo contra latranculos Fridbergenses, totam 
late patriam infestantes^ excurrerey eorumqne andaciam reprimere pos- 
sent, ssepius quidem occupandi consilia et rationes contuleranty sed ob 
militum penuriam nunquam exequi potuerant, quia yidebant, nisi suf- 
ficiente prsesidio illi loco proyideretnr, fore nt in hostiles manns deyol- 
yeretnr una cum milite illuc exposito. Interea Wimarienses suis 
copiis occupant» ciyesqne primum ad tolerabilem contributionem per- 
snadenty tum suayissimo precnm tormento ita paulatim hospites suos 
cognnt, ut yidcrentnr nltro militi de yestitu, yictu, pecunia, aliaqne 
necessaria suppellectile instractuqne equestri proyidisse, sed nec ipsi 
ciyes aliud dicere audebant, ne asperius k suis domi militibns tractaren- 
tur. Ut yero Wimariensium plnres^ Ursellaram munificentiam experi- 
rentnr, mutant subinde stationem, tanqnam nunquam reyersuri» cum 
interim tantum ad certas expeditiones excurrerent, ac postea redirent 
cum noyis semper manipulis utcunque laceris, indigis, et nndis. Hoc 
commentum ut iteram ac saepius iterassent, ciyes paulatim fraudem 
senserunt, snasque res in absentia militum in tutiora loca transtulerunt, 
nt si quando redirent, expeditius, relicta yacua domO| et ipsi profngere 
possent. QucB res cum ex yoto cessisset, redirentque Wimarici ad 
yeterem stationem, bona et opulentiore ciyium parte destitntamy grayiter 
senserant; ac primum amice rogarant, ut ad lares quisque suos reyise- 
ret, tum obstinatos minacibns litteris pertentarunt, tandem etiam fledium 
ruinam et incendia ni quantocius redirent interminati sunt; sed didi- 
cerat piscator ictns sapere : urgebant interim matura ad segetem fra- 
menta, quse ipsi milites per foeminas calonesque metere ceperant, ac 



262 ITINEBARIUM. 

proprii0 equis domuiii viehere, videbant miselli cdoai, fllios, quod non 
seminayerBnt, in horrea in&rvey ee qai pondns Aatamiii et Yorit tole- 
rant k frocta Bui ld>oris ezclodi: probe insaper intelligebant nifi tam 
robostaB calamitati modoe poneretar fore nt fame ad instantem hyemem 
periront, collatis igitor oonailiie condadant hostem aou aperta Tiy sea 
occalto dolo, k aegete eaa prohibere, satias eme rati, at aabita morte 
semel miserias linirenti qnam langaentem animam ad mortis Wctima* 
tionem iteratis aappliciis traherent. Ad hanc machinationem Tero cnm 
se cires inferiores notarent, nec hosti tnfficienteey certie nanciie ande^ 
qaaqae opem militam soUicitant, addaeaatqae Colonellum Wolfiom 
qai Aschafenbargi oam Legione Dragonnm snbeistebat, ie enim cam ex 
yiroram pradentom relatione negotiam hoc feliciter anacipi et confici 
posse videret, adfait qoaota potoit celerttate cam tribaa qoataonre ma- 
nipalis, ac sab seram Tesperam Hoohstss Mhennm tranamisit» nbi se 
oonjanxenmt ez prsasidio iUios loci, et ConingsteiniansB arcis Talidi qai* 
dam milites, et loei sitam coastitationemqae optime oallentes, nacti 
itaqne fidam Dactorem pleriqae desaltorioram ia pedes se demittont, 
iterqae UrseUas dirigaat : Doctor cum bibisset ploscolam k Tia aberFSt, 
caosamqoe prsbet ut tardios qoam Tolebant ad mcsnia appellarenty sole 
jam propi dilocolam prsemittente, ita nt nonnemo oeperit dnbitare an 
res confici posset, an Tero in oommodiora tempora differri expediret, 
qoia tamen animi omnlom ad irroptionem propendebant annaitDoZi 
pmmisitqne Coningsteinianum pnBsidiam com soo Doctore locomte- 
nente D. Andrea Seobert milite sane egregio et in paucis animoso, 
qnem seqoitor Capitaneus delectas Archisatrapi» Coningsteiniiuise vir 
non minus beUioosos, qui cum ad portas appropiassenty ac aliquantolam 
perstrepaissent, inolamantar ab excobitcmy quis approximet. Silent 
omnes et sobsistont nonnifail, ne strepito ante tempos hostem quieseentem 
excitent, tom relicta aliquantom porta, ad moBuia tendunty appUcantqne 
scahs, et &Iiciflsime quo Tolebant enitnntur. Interea pyrobolom ertilez 
primrn portse appIicaTcrat, ao feliciter disjeoerat, com jam ad secondam 
alternm affigere laborat, miUtes quidam tacite aperta miaori portnls 
ejaculantory hominemqne in medio opere opprimunt. Qooniam Tcro jam 
molta pars miUtom ciTiomque erat in nrbe ; hostisqae somno indolge- 



ITINERARIUM. 263 

hat, non potefat tam snbito urma capeasere Bine prssente pericnloy itaqne 
fogam tatiaBimam qaiBqae nt erat vel semi Yeatitns yel in indusio rima- 
tnr, ut saltem vitam Balvet si opes pendere cogatar. Hsec dum finnt 
adhoo erant potisgim» tnrmsB ante portas, qnod conspicatns praedictus ' 
locumtenens Coningsteinianomm, mittit qui securibus aditum aperiant» 
tuno nnanimiter ad templi atrinm, in qnod potissima pars hostis se col- 
legerat itum, petitumque yitamne salvam Telint, et yincula seu captiTi- 
tatem subirs, quod non inviti annuemnt prsdcipni, positis itaque armis 
sese victori militi dedemnt qui ipsoe pedites Hochstam deduzit. 

De prttda singpnlomm non est ftcile scribendum, cum jamdum con- 
stet, quam qnisque sua spolia supprimat aut extenuet, solent enim in 
hujnsmodi occasionibus omnia in medium proferri^ et sequis partibus 
inter lequales periculi sociosy pro dignitate cnjusvis distribui : hoc tan- 
tum quod certo compertum est scribam, unnm solum rusticum ductorem 
militibus assignatnm eximiam prorsus obtinuisse praddam, scilicet unius 
ex primi ordinis o£SiciaIium sarcinam, in qua reperisse dicitur mille du- 
catos» studiose involutos in baltheum militarem, duodecim collaria re- 
oens empta, quoram singuht viginti quatnor imperialibus sunt sestimata 
aliasqae reculas non parvi precii. £t licet homo vafer nunqnam de 
milie dncatis fateri volueriti de baltheo vero et collaribus libere con- 
fessus sit» convictus tamen est ipsinsmet Prsefecti vigiliarum assevera- 
tione, qui palam aiebat semet hos mille ducatos ita baltheo involvisse, 
nt salva tela intra tam breve tempus evdvi non potnerint. Qnoad equos^ 
omnes obtinuerunt, putantnrqoe quingentos excessisse. 

Ex hostibus occisi sunt non nisi septem octove, h Wolfianis dno, 
nnusque civis vulneratos, reliqui omnes de hoste, pauculis exceptis qui 
per moenia clancnlum se demiserunt capti : et qnidem hi inter praeci- 
puos nominatim Major Korffsupremns equitum vigiliis pr»fectus. Major 
Oelschleger supremus item Dragonum vigiliis prtefectus^ Magister equi- 
tum Kalthausen, Capitaneus Sansenwindt» duo Locumtenentes, Ma^ 
gister Quarteriorum, vexili&ri aliquot, Commissarias quidam» centum 
et decem equites, desultorii oct<^nta, prseter calones et cacnlas. 

Iter Hochstam versus omnes nsqua ad supremos, pedites inire debne- 
rant, eo quod equi jam essent praemissi» cnm tamen prbpe Hochstam 



264 ITINERARIUM. 

Teniflsent supremi eqnis sunt restitnti. Ingressi nrbem epolo snnt re 
creati» snpremiqne ad mensam Colonelii adhibitiy nbi IsetiBsimey tanqnaD 
si adhuc essent liberi, locati sunt. Petiit hic Colonellus Wolf YeIIentn< 
snos snpremi certo militari litro redimere, qnod cnm annuiasent, coran 
ipsis omnes nnmerati sunt, et scripto consignati, ut cuiTis constarel 
quantum pecnniamm snis redimendis opus esset Hinc postmodnn] 
supremi in tntiora loca deducti sunt. 

Omnis hujus cladis causam fuisse foBde TJrsellis violatam et ezpilatnm 
templum, in quod non ante mnltos dies difEractis foribns tristem et bar- 
barum in modum ssBYitum erat, altaria despoliata, sacra Cmci snffizi 
simulacra diriitay terra sacra effossa, asseres effracti, sedes disrupts, 
sacrsB yestes per ludibrium in viis pnblicis yentilatae, sacra deniqae 
profanis promiscue confusa. 

Non debet hoc loco prsetermitti protervia unius ^ Saedica faece militis 
k Deo egregie castigata : hic cum TJrsellis in templi Catholici expila- 
tione sacrum forte calicem snblegisset, ac in eum (^venia sit verbis) ven- 
tris onus cum diris vocibus homo pro&nissimus depoBuisset, justissime 
moz k scelemm vindice plezus est. Viz enim k templi foribus abierat, 
descensums gradus in atrium templi vergentcs, fallente pede labitur 
supinusy unaque in cultram, quem sacculo vagina bene mnnitnm, cir- 
cumferebat, incidit, seque cmentum in modum sauciat ; k quo postea 
vulnere omnium medicomm et peritissimoram chimrgorum arte adhi- 
bita» per sanari nunquam potuit; cum enim plaga emplastra quomodo- 
cunqne applicata, non admitteret, vulnus putrefieri primum, dein vermi- 
nare coepit, adeoque foedere ut procul accedentes prohiberet, ita misellns 
omni auzilio destitntns morte, lingus petulantiam et profanati calicis 
injuriam, luit. Haec res cum vel ipsomm k Wimariensi ezercitu capti- 
vomm testimonio comprobaretur, plurimum momenti attnlit ad homioes 
dicaculos ac diris vocibus arcendos, et k sacris Dei sedibns depilandis 
avertendos. 

Hanc cladem et irrnptionem Fridbergenses in innocentibns circum- 
vicinis Colonis vindicare connisi sunt, unde sezto Augusti in oppidoin 
Bommersheim irraperant» ac primo omnia pecora abegemnti dein ex 
agricolis nonnullos concidemnt, tnm edibus ignem snbjecemnt deniqoe 



ITINERARIUM. 



265 



pnsiones et prope infantes Becum abdazemnt; ex quibns nnam Hom- 
bar^ dato litro duorum Imperialium Judtti, commiseratione pueri 
tactip redemerunt; pro altero trienni centum Daierorum solutionem 
iniqne postularunt ; duodennem vero alium yiduse fiiium ducentis im- 
perialibos sestimarunty yel certe commutari cum puero Majorem Oel- 
schleger Yoluerunt. 

Qaam haec omnia recte, quam ^ militari agendi ratione» consideret 
pradens quiyis: et tamen ad tam iniqua Ductores silenti approbant 
qaae merito detestari deberenty militemque ignarum ita in sententia sua 
confirmant, ut se rectissime egisse, post hac putet. 




CAPUT LVL 

Bivga per Marescallum Campi Gelenium recuperatur. 

ANDEM aliquando seria contra Wimarios in Bingano 
prsBsidio subsistentes mota sunt arma, quse non ita pri- 
dem jocularem in modum eo quasi admoveri visa fue- 
rant. Cum enim locus iste Moguntise nimium vicinus, 
hosti animos adderet, Rbenumque aliquo modo impe- 
ditum redderetymaturo consilio diu deliberatum fuerat, qui adDominos 
proprios redire posset : cumque eum in finem undequaque ez praesidiis 
tam Cssareis quam Hispanicis collectse essent turmse militum plusculsey 
Diix qui totum obsidionis negotinm dirigeret destinatus est Don Verdugo 
Hispanns, nomine majorum et canis capitis quam armis spectabilior. 
Hic postquam cum delecto sibique subdito milite Bingam obsidione 
cinxisset, tormentis bellicis quatere coepit moenia, ac felici successu ejus- 
modi brevi biatum aperuit, nt facilis esset irmmpendi modus ; nec miles 
sane ab incursione alienus erat, atque jam suo prope impetu ferebatury 

X X 



266 ITINERARIUM. 

nisi dux nimiam oAutna retraxisset indignabundos, forte quia sperabat 
fore ut ultro deditionem facerent, ibrte quia nolebat tam nobiiem et 
chamm sttorum militum sanguinem fnndere: Interea et ii qui intra 
moBnia erant, «eque jam ad arcem Telut ultimum asylnm retrahere cgb- 
peranty imo obtestati fuerant Tirnm religiosum, ut sua anctoritate com- 
moda pacta apud Hispanum impetraret, ignavia obsidentium visa ob- 
Btmxerunt noctu quod interdiu disjectum fuerat; et Roseani qui Frid- 
bergse ad huc subsistebant, pro solutione obsidionis adTenernat seqa^ 
validis armis quam animis, ad quorum conspectum Hispani mox col- 
lectis, ut poterant panico prope metu ejxanimati» TasiSy cnrriculo inde 
profugerunt, relictis post se omnibus tormentis bellicis» quibus paulo ante 
moenia concusserant. Qaae quidem omnia non sine turpissimo probro 
in hostium manus devenissent, nisi eqnites Mc^untini hostem tantisper 
sustinmssenty quoad duo ex illis alio in tutiorem locum avehi posseDt 
Hinc ut creverint animi hostibus pronum est cuiTis prudenti judicare, 
cert^ postea ausi sunt illa, ad qu» prius nec cogitationem adjecerant, 
libere enim tunc Bingi Fridbergum et hinc istuc comeabant, excarre- 
bant in yicina oppida et pagos, depopulabundi prsedabantur, illadebant 
adversario militi tam prsedare scilicet urbium expugnatori; comeatum 
insuper pro libitu invehebant, preeterquam quod tormenta illa sine ca- 
jusquam contradictione avefaebant, et in despectum Moguntinse nrbis, in 
conspectu pene civium et militum tormenta nuper aocepta, identidem 
exonerabant cum magno plausu et festiva aoclamatione. 

Ringebatur prope Moguntinenrium militum animositas, succensebat- 
qne suie tenuitati, quod sufficiens non eseet adversario miiiti perse- 
quendo ; ne tamen semper impune vagari permitteret hnnc se vindicaBdi 
modum excogitavit. Addmxerat ColoneUi Rosa LocomteBens nescio 
qnid necessariarum rerum Bingam, contra hnnc exire serio statonnty et 
ne numero inferiores hosti pneda et victima fierent, Magistram Eqoitom 
non neminem ex foitissinm Meutberiana Legione in vicinia agentem 
advocant in societatemy atqne ita ex insidiis reversaram Coloaelli I^ 
cumtenentem (Baltbasari homini nomen erat) expectant, egressnmqufi 
exinopinato summa contentione invadunt, fundunt maltos, fbgaat 
plnres reliquos nna cum Duoe Brithasare in captivitatem lAogaatism 
abducunt. 



ITINERARIUM. 267 

Etsi quideio haeo medicina aliqaantnlum antiquum vulnue leniret, 
nondnm tamen ex omni parte curabat, neque yero coalescere ante poterat 
quam de Binga plene trinmpharent. Datur negotium oppugnationis 
Oelenio Tiro imprimis bellicoso et prudenti, hic cum aocepiMet nonnisi 
centnm quinquaginta in praBsidio subetitisse, oum selecta manu instruc- 
tum bellicum jam pridem praeparatum applicat decimo qninto Augusti 
sab horam quartam matutinam ; atque ut militum fortitudo ezacueretur 
ablegati erant de Perillustri capitulo Cathedrali Moguntinensi duo Tiri 
gratiosi Dominus scilicet summaB sdis Decanus et Dominus quidam 
Capitularis de Dalbergerorum antiqua prosapia oriundus, Domini im« 
primis prudentes. Hic dum agitur litterse BoseansB intercipiuntur, 
quibtts Commendanti Bingensi in mandatis dabat, ut se defenderet 
acritery ita tamen ut extrema neutiquam experiatur, nec enim esse quod 
subsidium k se suisque hoc tempore speret : concussis igitur moBniis in 
urbem incurritur atque armata manu capitur» ad arcem ut tormenta 
deduci ceperunt, ultro se illa dedidit ita ut hostilis miles omnis Cassarea 
stipendia mereretury officiarii yero Haganoam conducerentur. 

Cogitabat qnoque Oelenius, confectis Bing» ex voto negotiis» arma 
Tictricia ad Fridbergam Wetterayise promovere, quod dnm moiitur, in 
ipso itinere jubetur subsistere, ac se cum Ot>nzaga et JSgidii Hasii tur- 
mis conjungerey alioque proficisci qnod et factum. Hoo ut Fridbergen» 
sibus innotuit, novo exultarunt gaudio, siraulque animum ad pristinas 
prcedas applicarunt, itineraque ita infestarunt, ut nulli tutum esse poeset 
vei leucam unam prodire. 

Ad ipsorum audaciam oomprimendam mittitnry qui nuper ad Bingam 
rem feliciter gesserat Magister equitum Paulus, cnm auo ez Meutheri'- 
ana Legione roanipulo sane visendo» qui dum in hostem intendit, eiqne 
opimam prsBdam eripiti certamque stationem, ubi tuto pedem figere 
possit» inquirit, Hoff heimium delabitur, ut illum locum suis consiliis ac- 
oommodet Hic altero mox die k Oenerali Rosa cum quingentis 
equitibus et octingentis peditibus, quos secum ducebat, omnis pene 
hostis secnrus sed et ignarus obruitur, ipse vero cum effugium tam 
aubito non haberet in arcem cum suis omni allmoniae geaere tam pro 
equis quam pro hominibus destitutum se recipit, nbi tam arcte totum 



268 ITINERARIUM. 

bidaum obsidetur, ut tandem pacisci eum hoste debuarit : deditione 
facta, Map^istro equitum Panlo negotium datur, ut cum Eminentissimo 
Electore Moguntino tractet de liberando Vice Colonello Balthasare 
Rosa, contra se paratum offert totum manipulum (sine equis et armis 
tamen) commutare : accipit conditionem Paulus evincitque quod vole- 
bat, interea Rosa cum captivis Fridbergam regreditur, ac Ursellis 
prseteriens ez captivis infirmiores sex octove in urbem dimittit, ut vale- 
tudinem suam curent 

Capti quoque fuerant cum hisce Hoffheimensis prsetor Tir canicie 
venerabilis, prudentia si^ax et verbis facundus. Hic ae cum equitibus 
in arcem receperat, qui quidquid ageret, nisi magno promiaso pecunie 
litro liberari nusquam potuit. Parochus item octc^nario major, vir 
sane state spectabilis : ezcurrerat is forte ad vicinum oppidum fructifi* 
candi gratia, ut revertit, ignarus militum, in hostium manns incidit, qui 
virum bonum clericali primum habitu aliisque reculis, qnas forte secnm 
gerebaty dispoliant, tum ad captivitatem trahunt^ tandemque Fridbergam 
secum raptant, ut sine ulla alia cansa^ nisi quod Sacerdoe esset et Hoff- 
heimensis pastor, quinquaginta Ducatis in prompta pecunia numeratis 
libertati restituunt. 

Multi quidem sollicitabantur plurimum, ut equitum manipulo pra^ec- 
tum Paulum, virum cordatissime masculum^ ab hostili captivitate libe- 
rarenty sed cam copl» non essent ad manum, necintra paucos dies 
colligi possent» ille vero cum suis comeatu destitueretar, votis suis satis- 
facere nequiverunt; affiigebat interim ipsos hic casus nec immerito, 
cum scirent quam robustos miiitesy quamque egregie instructos perdereut, 
de quibus sane ipse hostis constanter asseruit, se quidem dubitatorum 
fuisse num cnm ejusmodi Tiris congredi voluisset si eos in aperto campo 
habuisset obvios. 

Occasio vero istius expeditionis varia adscribitur Colonello Rosa, alii 
aiunt eum capitalibus odiis discessisse cum Principe quodam Turlacensi; 
ac inter convivandum verbis primum congressos esse, tum ad verbera 
venisse, strictisque mucronibus decertasse^ in quo duello Colonellum 
Rosa secundum brachium vulneratum esse^ quo viso Tubicen Roseanus 
accesserit et clam Domino sclopum obtmserit, quod ut vidit Princeps 



ITINERARIUM. 269 

de injnria protestatam esse, ao postea (licet Rosa hominein iniquam cam 
8U0 sclopo indignabandos rejecerit) apud Generalem Bannier accosans 
Be, qui, antequam andivisBet alteram partem, damnaverit Colonellum 
Rosa, hinc ipsum cum Legione sua se subduxisse Fridbergam, ac ne 
interim ferias ageret de Ursellanis vindlctam sumere yolaisse» cnm yero 
se hi, cea viros decet, ipsi objecissent, nnncii indicio accepisse Hoffeimii 
sabsistere jam dictos equites, ideoque ipsum mutata sententia illuc iram 
Bnam vertisse. 

Alii vero aiunt Colonellnm Rosa missum esse data opera k Oenerali 
Bannier, ut Francofordia magnam pecunise vim ad castra dednceret^ 
qasB cum nondum esset omni ex parte delata interim hoc exercitii genus 
Bno militi dare Yoluisse, sicut et octiduo post aliudy quando scilicet Co- 
ningsteinianum oppidum nocte intempesta obruit omniaque pecora cum 
opima prseda Fridbergam avexit 



CAPUT LVII. 

Faria qua variis in locis hoc anno contigerunt. 



RINCIPI Auriaco recens nuper natus fiUus, postquam 
lustralibus aquis ablatus fuerat, mortuus est. 

II. ViennsB Ducis Lotharingiee filioIuSy per Nuncium 

Apostolicnm sacro fonte tinctus est, eique nomen Ferdi- 

nandi inditnm, pro quo sposponderunt nomine Catholici 

Regisy tria diademata capita, Imperator scilicet Ferdinandus III. ejus* 

que conjnx Imperatrix hodiemay ac Imperatoris mater yidaa Ferdi- 

nandi II. 

III. FridbergSB Brisgojse Rnsticos quidam, Herciniae Sylv® accola, 




270 ITINERARIUM. 

graTiBrimo •npplioio, ootoginta fkoile homicidia, qo» perpetraTml, 
Init ; primo enim fiircipibus candentibiis astalatofl esty dein brachiorum 
crarinmque tibiflB contosie» capnt in palum actomy corpuB in quataor 
partes sectnm saspensamqoe est. 

IV. Viennse Colonellas Traghi^ cam a conrivio ex aedibus Colonelli 
Isolani domnm reyertit in rheda Titreis fenestris obstrueta daplici 
globalo transrerberatary unde panlo post mortnas est. Homicida^ etsi 
magna pecuniae snmma proditori seu indici promitteretar, resciri nan- 
qoam potuit. 

y. Sttb exordium hajas anni graTisrima tempestate tamultaatum est, 
non sine maltorum damno. In Anglia triginta majores naTes perieruot, 
in HoIIandia qnadraginta naufragium fecerunt» ao plerique homines 
navigiis yecti aqais obruti. Rotterodami vasta navis bellica cum omoi- 
bos qui ea yehebantur, tempestatis yi aquis condita ac sepulta est* 
Amdelrodami tanta fuit aquarum diluvieSy ut urbs peritura crederetur, 
venti vero tam validi ut lapides in aera tollerent, tecta everterent, ca- 
minos dbjioerenty adeo ut vix uUa domns fuerit quae reparari post tem- 
pestatem non debuerit. 

VI. Hoc anno nominatissimus vir Joannes Georgins Conaeus natiooe 
Scotus Romse vivere desiit. Melits vero fortissimus quidam eques 
Monsieur de Cherant mortem oppetiit. 

VII. Mense Aprili Nuncii cursoresque Yiennam appulerunt, qni 
Regi Poloniee recens natnm Principem nunciabant. 

VIII. Mense Junio sase quoque Csesarese Majestati natus est Prin- 
ceps, qni eodem die qao lucem primum aspexerat» sub vesperam est 
baptizatus» cni nomen inditum Leopoldi, Jgnatii, Frandsci, Balthasaris» 
Josephi, Feliciani. 

IX. Staekgardii in Wirtenbergia imber maximus decidit, ita ut per 
omnes aditos aquse immperent, plateas inundarent, cellas domosqae 
replerent ad secandam usqae contignationem, qai si noctu irmissetpla* 
rimam sane hominibos pecoribusque nocuiseet. 

X. Yenator quidam prope Brisacnm sylvas frequentabat feris insidias 
positurnSy qui cum quodam die egreditur mox undecim Inpos habet 
obvios» cumque effagere commode non posset, sclc^om qoem manibas 



ITINERARIUM. 



271 



pneferebat ezonerat, nnumqae sternity qoo &eto reliqni hominem adorl- 
nntar, contra qnoe se venator quibns potest armis de&ndit, omnesqae 
nno excepto ezanimat ; cum yero interim yiribus deficeret ab nndecimo 
denique ipse qnoque obmitur. Caeterum circa Brisacum hoc anno tantii 
Tisa est luponun copia, ut ae etiam in oppida gregatim insinuarent ita- 
que infestarent pagos, nt nemo rusticorum tuto domi commorari posset 




CAPUT LVIIL 
De Fridbergen$i obsidione et expugnatione. 

[nFESTABANT indies magis m^isque totam lat^ cir- 
cum viciniam Fridbei^enses Wiroarici, ita nt nullos tuto 
nec in agros prodite, nec negotiornm cansa alio comeare 
aoderet, muito CMonorum damno, qni summis in&mis- 
que precibus instabant, ut tandem aliquando isti sufle 
caiamitati remedium adhiberetur, auditaque snni oppressorom Tota^ in 
eumque finem missus est Colonellns Coraes de Gall, qui cum aliunde 
coUectitio milite tentaiety an Boseanara proterviam aliquantulttra ealtem 
eomprimere posset : venit is ac primo HAcbstfle, qiMad Legimes adjec- 
titise convenirent, eubstitit dein Fridbergam yersus moyit, sperans, ni 
liBUor, fere ut Fridbergeuses sno adyentu territi, mox stationera desere*- 
rent ; eum vero is eos istic consianter adventura suum et obsidioneffl 
expectare vidisset, retrocessit, eopiasque suas partim Bombm^um, par- 
tim Croabergam divisit : bie dum dies plasculos extremo indigenarum 
darano (qnippe qni nee sacra nec profana multum respiciebat) desidet, 
hostis ex nostroram mora aniHMM eapit* oocasioaemque in eos qui H<hb- 
burgi substitesant irrnmpendi. 

Erat istic enm sua Legione oataphraetariorara relictus Colonellus 
Baro 4e Bentzeiiaw miles aniniQsus et streauus qui cum pro sm qua 



272 ITINERARIUM. 

pollebat prndentia videret, oppidum contra hostiB irrnptiones non 
esse clansnm, incolas vero plns adversariis qnam sibi addiotofl, copias 
deniqne snas inferiores qnam qnse robnstnm impetnm snstinerent ; litte- 
ris rogat Colonellum Gally cni ista ezpeditio primario commendata erat, 
ut pedites sibi plnres submittat, ne forte ab hoste pericnlnm adeat. 
Colonellns GM an sibimet snascopias necessarias pntarit, an pericnlnm 
irmptionis non esse tam propinqnnm ezistim&rit, nescioy distnlit snbmit- 
tere peditem, unde hostis snb noctis medium irrnit, eqnos facile trecen- 
tos cum opima prseda ac ipsiusmet Colonelli Bentzenaw supellectiie 
argentea abdnzit. Quo damno perpesso et ipse tandem Bentzenaw sed 
serius Cronbergam eYOcatur. Multi fuerunt qni Colonelli Bentzenaw 
desidise hanc cladem adscripsemnt» quippe qui nec vigilias satis bene 
constituerity nec hosti irrumpenti obstiterit, quod tamen ejns etiam hoatea 
inficiantur, assemntqne et yigilias ea mazime nocte optime fnisse ordi» 
natasy et ipsnm inter primos compita obeqnitaBse animando suomm fbr- 
titudinem. Venerat interea Heidelbei^ Generalis ezcubiarum Prse- 
fectus Horstlns qui cum imperio omni militi prseessety negotinmqne 
obsidionis acrius promoyeret, sed nec hic quidem cum tantillis copiis 
prodire tutum putavit ; interea vero omne pondus jam alias ezhaustissi- 
mis Cronbergensibns incumbebat. 

Commodum vero accidit ut Ceesareus miles ad eas partes ad bybema 
itums appropiareti cujus subsidio freti, tandem aliquando Tersns Frid- 
bergam movemnt, quo eodem abiit qui nnper ab obsidione illa impeditns 
fuerat Generalis Gelenins, hic moz manum operi admovit ac intra 
bidnum eo promovit, ut urbe deserta hostes ad arcem confugerenty nostri 
contra armata manu irmerent. Arcem qnse restabat Generalis cnnicnlis 
evertere moliebatnr, quibns dispositis, misit ad Commendantem Bnrgi 
qui nunciaret quse pararentur, si quidem se suosque salvare vellet, de- 
deret arcem ; sin, eztrema ezpectaret. Erat coromendans animo major 
quam annis, vicenos binos annos nondnm ezcesserat, Colonellns locum- 
tenens, miles non minus audaz quam procaz, qui respondit, ageret sua 
Ezcellentia quae vellet, ad omnem aleam paratissimum esse, non assue- 
visse se animnm minis despondere, solis armis se cogi posse, cuniculis 
ejusmodi se jam pridem obviare didicisse, nec metuere nisi cnm in aere 



ITINERARJUM. 273 

Tolaret Poterat merito hoc responso exacerbari Gkneralis Gelenine, 
nisi innata hamanitafl Tirum mitissimum ad lenitatem composoisBet; 
nnnciat itaque denuo conmiendanti, per se qnidem licere> si seipsum 
commendans cnm sois perditum ire yellet, ne tamen putaret de nihilo 
minas esse, aut illudere sibi Yelle, fumos cuniculorum pro Yens yendi- 
tandoy emitteret de suis qui eoe inspicerent, se quidem onmia libenter 
exhibiturum. Paruit sedulo monenti, cumque in duplici aditu cunicu- 
los effosBOS animadvertity ac in eorum altero septem pulveris pyrii vasa» 
in altero octodecim ezpectare didicit, mutata in melius sententia pacisci 
certis conditionibus maluit quam ultima expectare. Petiit ergo ut sibi 
suisque liber daretur exitus cum armis et impedimentis ut milites decet, 
salvus item conductus Ziegenhanium usque prsestaretur : annuit Gtele- 
nius, ita tamen ut liberum esset hostili militi Csesaris stipendia snbire ; 
quas plerique in ipso egressu susceperunt ultro, alii in ipsayia, cum non 
procul abiissent sententiam ad suos redeundi mutarunt ao Fridbergam 
retrocessemnt, ita ut militum Wimariensium pauculi prseter officiales 
Ziegenhanium reversi sint. 

Dum Fridberga obsidetur Oeneralis Rosa Cflesareorum castrorum 
rationem speculatus, reperit, alicubi pamm vigiles Legiones nimium sibi 
fidere, in quas impetu &cto, rem fortissime agit ac duas tresve Legiones 
pessundat* Yenerat quoque in cognitionem copias nonnullas ab aliis 
separatas aliunde ab expeditione redire ad castra, de quarnm Tiribus 
per exploratores certior factus, cogit undequaque quotquot poterat sup- 
petiasy inque nostros arma moyety ac licet Csesarei fortiter resisterenty 
non potuerunt tamen hao vice triumphare hostem, quin hostis potius ^ 
nostris plusculos stemit, ac inter cseteros eetema memoria dignum, yimm, 
militem fortissimum, Gteneralem hostibus formidandum Bredaw, cujus 
mortem molest^ tulerunty quotquot yiri pradentiam) et masculum ani- 
mum noyerant 

Ilecuperat& Fridberga non diu deliberatum fuit, cum enim firigus in- 
grayesceret, omnis miles ad Hybema traductus est ; et Geleniani seu 
Bayarici relicto necessario prsesidio Fridbergae^ et in aliis circum locis, 
in Bayariam, Sueyiam, et superiorem Palatinatum ayocati sunt» Caesa- 
rei yero in Franconiam aliaqne loca opportuna, ut yires in proximum 

N N 



274 



JTINERARIUM. 



ver restanrent, animoB coUigant, vestes reficiant, arma expediant, bel- 
lamqne sen potins belli efiectnm pacem proBeqnantnr; Quam Dens Ter. 
Opt. Terqne Mazimns pro sna misericordia concedere dignetnr. Amen. 




VINDICIiE, 

Contra quosdam gui cum lasi minimi sint se Lesos tamen injuria 
proclamantf laduntque per meram obtrectandi Ubidinem,probatn et 
multis annis probatam Authoris Famam. 

Ad Lectorem. 

E ipsnm, Amice Lector, testem appelloy si in toto, qnem 
scripsi, tractatnlo de itinere meo decennali qnidqoam 
repereris alterius famam rodens. Historicnm agere to- 
lebam, cnm ecce tibi accednnt ex nescio qno gnrguBtio 
Layemiones quidam, qui me inconditis sarcasmis, in- 
famibns scriptisy ac propudiosis carminibns infestant, qnasi ver6 in ipBOS 
admodum injnrins iuissemy asserendo, qubd doctrin& et sanctitate anti- 
quissimi Doctores scriptoresve mnlt6 ante me disert^ dizerant. Te 
qnicnnque es eeqni amans Lector Judicem hac in cansa postnlo^ inspice 
ezactissim&y licet, tmdin&y si me calnmniam imposnisse cniquam repe- 
rerisy damna liber^ qnavis p(Bn& nocens et in supplicium pronnm capat 
Qnod si ver6 me hac in appendice solito asperiorem deprehenderifl, 
ignosce, Iflesus Isedentes me Isedo^ calumniantesque scripta mea injuria, 
jure calumnior (si tamen calumnia dici possit calunmias refellere) testor 
Deum, et eos qui mecum consuevemnt, me hominem esse pacificomy 
novaram remm minim^ studiosnm ; quidquid scriptiy temporis falleDdi, 
vel potius utiliter collocandi, otiique vitandi causft in Incem prodazi, 
nec nlla unquam incidit cogitatio alium rodendi aut mordendi. Hsec 



ITINERARIUM. 276 

te pramoiiitiiin et oratnm yoloi, benevole Lector, si Iubet patnlasprsbe 
aiires, et dupice qms jure iDdignari powdt, egone an adyersarii. 

APOLOGIA. 

EX qno ex Hjbemia in Oennaniam militiam saoerdoe secutanis, 
militesqne pro ratione statas mei adjntaniB pedem extali, yidi in 
variiB itineribos mirabiles passim rernm eTentos, tempornm viciBsitadi* 
nes, ftdnoraqae memorata digna: qafle com memoris javands caas& in 
adTersaria mea sparsim compilassem ; incidit tandem libido gaccisivis 
ab aliis occupationibas boris, otii vitandi cans&y in oodiculum ordinatim 
redigendi et in lacem evalgandi : qai qaoniam iter meam complectebar 
tar Itinerariam appellavi. Vix k prselo abierat, cam ecce tibi homines 
parnm sinceri sed dolosi libellam ad me destinatam litterisqne inclnsam 
intercipiant, sigiiloqne rapto litteraram, contra jnra gentinm, ezimant, 
lectoque diras qaam mox in me expediantcalamnias, pangantcarmina, 
jaciant dicteria salsa insalsaqae, cam tamen ipsos ego neo verbo IiBseram 
nec ftoto. 

Omnem vero controversise occasionem et calamniandi ansam arripae* 
rant adversarii mei ex illis verbis Itinerarii mei Capite IV. nbi de Hy- 
bemia ago. << Incols (Hybemise) ab liberalitate edacationis et momm 
" commendatiy nisi qaod bonomm saomm sint prodigi, et gloris appe- 
'^ tentissimi, qni licet litteris non ita excalti sant, in iide tamen ortho- 
'' doxft firmi et stabiles, exteromm et maxime viroram Ecclesiasticoram 
« amantes : ex Anglomm commercio dedocti snnt pristinam illam 
'' Barbariem, qnam S. Bemardas ClarevalUs Abbas in vita Malachiffi 
^* nitoniensibns exprobrat, dicens, sicat piscis in mari non sapit salem, 
^' ita Malachias, inter Barbaros (id est Ultonienses, inter qnos Archie- 
^^ piscopas Ecclesiam rexit) nallam barbariem traxit, &c : '' 

In qnibas verbis daos mihi appingant enormes errores adversarii, 
nnam, qaod dicam Hybemos Angloram commercio hamanitatem in- 
dnisse. Alteram : me Ultonienses barbaros vocitasse idqne ex S. Ber- 
nardi non meo sensn. Utriasqae veritatem qaoniam ita volant impra- 
dentes impadentesqae Zoili, qai nodam in scirpo qasranty ostendam, 
ut saltem videant ocalati et minime passionati Lectores qaam iniqa^ et 
malitiose oontra me insurgant. 



276 ITINERAmUM. 

Age Hybernia tu ipsa qnanta qnanta qualisve nnno es, exere de pnl- 
yere capat tnnm et loquere pro te ad invidiam obtrectatorum. Qoid 
fores quid amabo fores^ sine Anglomm (Angelorum dicere Tolebam) 
commercio? Quid fores nisi natioaspera, sylyestris, bruta? Itane vero 
tuo honori decedit» cum aliunde discis, quod in desertOy syWisqae inter 
pecudum greges docta nunquam fuisses ? Iterum igitur assero et iden- 
tidem repeto sine Anglorum consortio nusquam Hybemia bonis mori- 
bus instruenda fuisses. 

Testem nibilominus omni exceptione majorem adduco, non Yulgarem 
illum» quia sanctitate eminet, non novum, quia tempore Lotharii I. Im- 
peratoris et Innocentii II. Pontificis Romani, hoc est anno Christi 
millesimo centesimo vigesimo sexto floruity S. scilicet Bernardum qui 
ait in encomio Malachis. Sicut piscis in mari non sapit salem, ita Ma- 
lacbias inter Barbaroe nullam barbariem traxit. Unde sic infero^ si 
Hybemi tempore S. Malachise (inter quos egit) Barbari erant, necesse 
omnino est yel barbariem ab Anglis dedidicisse, vel ab illo tempore huc 
usque ad huc in barbarie perstitisse, cum inde usque majus commercinm 
cum null& usquam gente quam cum Anglis, habuerinty atque hoc non 
ex mei sed D. Bemardi sententift, qnem qui erroris convicerit, et me 
eonvincety neque enim abnuo cum tanto yiro errasse potiusy quam cum 
indoctis et impmdentibus in tant& veritatis luce haliuoinariy aut inglorie 
adulari. Pro majore insuper assertionis hujus eyidenti& yoco in testi- 
monium yerboram meorum omnes Hyberaiee proceres» ut sententiam in 
re non difficili libere pronuncient. Ipsique adyersarii mei dicant ex 
oonscientia, quod sentire ooguntur si hodiemum Hjbemiae statum cum 
antiquo conferant, quse amabo morum sermonis et actionum in melius 
mutatio? unde illam putant inductam? an ex ultimft fort^ Arabiay aut 
ex extremfi. Monomotopa, aut ex confict& aliqu& Utopift unde aut nolli 
aut rari admodum in Hyberaiam ingressi sunt 

Quod yerb ad Ultonienses jam spectat, non putem illos solos politis- 
sim^ toraatosy et natos esse yelle» quoniam tota Hyberaia omnium Cro- 
nologoram et Topographonmiy qui quidem de H7berai& meminernnt, 
sensUy Barbara ftdt ab incunabulis : si tota, ubi ergo, quo Magistro sub 
quo toraOy Ultpnienses soli, tam scit^ dedolati sunt, ut mox ab ortn suo 



ITINERARIUM. 277 

politissimi mascnli velnt ez atero materno prosilirenty in omnem homi- 
nam consuetndinem ficti factique ? Andite UltonienseB Barbari fuiBtis, 
et ni hoc fateri valtis Barbari adhuc estis, et k commaui sensu remotis- 
simi. £t vero arbitramini vos esse Lageniensibas et Momonieusibos 
IK>tiores, hi autem disertis verbis sine ambage libenter et ultro fatentur 
se oninem prope civilitatem Titse, k societate Anglorum accepisse. Ite 
igitar calumniatores et dediscite ante Barbariem, quam yeritati vos op- 
ponatis. Sed agite dicite quseso, unde plurimse ciyitates, oppida, pagi, 
in amoenissimis locis sita ortum nisi ab Anglis deducunt ? Qui castella, 
arcesy munitioneSy splendida sedificia primi erexerunt ? An non Angli ? 
Qui ex paladibus, firuticibus, saltubus locisque incultis et inhabitabilibus 
amcdnissimas habitationes eruerunt, nisi Angli? Qui primi in Hjbemia, 
segetem colere, agros conserere, frumenta conservare edocuerunt ? An- 
gli : Qui &ras in sylvis concludere, pisces aquis confovere, aves in 
caveis cicurare Hjbemos eradierunt? Dicam si nescitiSy saepius jam 
dicti Angli. Vah probrum ! quod Magistros vestros agnoscere noUtis, 
qui VOB homines politos et humanos esse fecerunt. Si mihi adeo suc* 
censetis quod vos ab initio Barbaros fuisse dixerim, quid fecissetis Ro- 
manis, qui in sseculis jam politioribus, omnes exteros quamvis cultos et 
politos Barbaros vocitare non verebantur? Reor in Romam insurrexis- 
setis eique Barbam evulsissetisy et pigmaei coelum digito in illorum ca- 
pita dimovissetis. Pfui pudeat vos in&ntes, viros ante videri velle, 
quam lanugo mentum vestiat, quis unquam audivit primam setatem, ad 
omnem cultum civilem, munia, officia maturam, adspexisse statim post 
partum, vitalem auram ? 

Nesciunt credo Ultonienses illi qui se k me Isesos clamant, omnem 
rempubiicam homini assimilari, cujus initia tenera, rudia, sine experi- 
entia sunt, quse ubi maturescunty communi hominum congressu et con* 
suetudine firmantur et poliuntur in robustum et constatem quasi virum : 
si vestra Respublica, UltonienseSy alia est, nova est, et monstro persi- 
millimay digna quae per orbem ad omnia fora et nuudinas circumferatur 
in spectaculum hominum nusquam ante hac visum. San^ si Ultonia 
vestra primft adhuc setate sine Barbarie Francofbrdise spectari posset, 
nemo foret qui non solidum dareti ut mirorum mirissimum videret. 



278 ITINERARIUM. 

Proh quam ditarentor UltoniflB Bajuli tanti prodigii ezhibitoreSy egoque 
ipse tantee novitatis spectator ex ultimis etiam terris advolarem. 

Ego vero prodigii potius loco accipio pudendam superbiam, ne dicam 
insaniam pauculorum homuncionum ex Ultonia fbrte oriundommy qni 
inter tot viroa Ultonienses sagacissimos prudentissimosque soli, patris 
•uae patrocinium suscipiunt : quasi vero ipsi soli saperent, in claro sole 
ciBCUtienteSy nec videntes quam turpiter errent k communi hominnm 
sententia. Agant vero. Et omnes prop^ nationes persorutentnr, et 
inquirant an usquam natio quantumvis emdita et perpolita, visa sit, 
qusB non k Barbarie aliqua ad humanitatem descenderit? Annon 
Oermaniy Oalli, Hispani, &c : libere fatentur k Romanis se morum cul- 
turam accepisse? Qnid? Romani ipsi qui se solos putabant civiles, 
GrflBcoB vitflB humanitatisque magistros et ductores libenter agnoscnnt. 
Gneci ver6 Persis acceptam referunt politictam et civilem vivendi rati- 
onem. Quid igitur calumniflB est, si Ultonienses quoque dicamns ab 
Anglis Barbariem dedoctos. Et sane capere omnino non possum pau- 
culos quosdam, professione BeligiosoSy Regul& Ascetas, Doctrinsl, Stn- 
diosos» et Doctores, in historiis et antiquitate tam parum versatos, nt 
inficias ire audeant, quod orbis universus sine controversia admittit et 
asserity quasi vero ipsi soli laesi essent, et Barbari vocitati, omnesqne 
alios Uitonienses aulicos. Pr6 quanta calumnia! ridete quidquid est 
domi cacchinnorum. 

Sed ainnt S. Bemardum pessim^ k me intellectum et pejus ezplica- 
tum, virum enim sanctissimum non vduisse Ultonienses potius quam 
Hybemos omnes, maxim^ vero adjaceutes Ultoniae provincias complecti. 
DemuSy quod non est, an ideo Uitonienses aliarum provinoiamm Bar- 
barie k Barbaris eximentur ? Ite, ite, nigelii, et abluite fnligine vestmm 
nigrorem. Quid vero si S. Bemardus loco citato quam maxim^ Ulto- 
niensesy et non alios intellexerit? Etsi enim Archiepiscopus Armaca- 
nensis primatum in H7bemi& obtineaty non tamen totius Hyberaiffi 
Archiepiscopus est, sed suum districtum habet, extra quem ipsi nullum 
jus competiti atque ex metropoli sak sibi subjectis urbibns oppidisque 
imperia dispensat Unde cum S. Malachias etiam certi districtus esset 
pnesul, non autem universfle Hjbemifls jura sacra diceret, neutiqQam 



ITINERARIUM. 279 

alinnde ubi non consueTerat traxisse Barbariem poterat : accedit quod 
tempore S. Bemardi, LagonienaeB^ Momonienaes, et Conacenses suob, 
qniqne prssales haberent k qnibns gnbemabantor in spiritaalibnfl. Ita- 
qne si traxisse diceretnr S. Malachias Barbariemy non k remoti Hyber- 
ni& qnsB ipsnm non tangebat» et cnm qna ipse pamm agebat traxisse 
dici poterat, sed ab iis potins inter qnos consneverat. 

Non infiteor (neqne enim adeo ezpers historise sum) qnod Solinus lib. 
de Mirabilibns Mundi totam Hybemicam nationem his verbis descri- 
bat } ** Qem illa (loquitnr antem de hybemis qrlvestribns) et habitn sin« 
** galaris et incnlta, victn parcay animo sfleTa, Yultu ferox et torra, afiatn 
'* aspera, erga suos tamen liberalis et afiabilis ac benigna, et maxim^ illa 
** gens quse nemorosa et paludes inhabitat ac montosa; biec camibuSy po» 
'^misy&c: aliisquefractibusproesUyetlactepropotaestcontenta; gen» 
^^ dedita ludis et venationibus plus qnam laborl &c :'' non tamen detrahit 
ideo quidquam sententiffi S. Bemhardi qni S. Malachiam inter Ultoni- 
enses Barbaros, nullam Barbariem traxisse asserit. Si nnllam traxit, 
trahere saltem poterat, ergo Ultonienses Barbariem habuerant tunc 
temporis, et ipsi Barbari fuerant Quomodo enim alias S. Malacbias 
trahere poterat Barbariem, si Ultonia culta et ciyilis iuisset Quomodo 
testa munda mephitim cloacffi (sit venia yerbis) trahet, k qua longissima 
abest intervallo. Recte me philoeophari dices, si arguam illud minu» 
calere quod k calore seu objecto calefactibili est remotius, illud magis 
quod propinquins. Sic quoque illi qui sunt ab nsn litteraram remotiores, 
et longius ab Academiis dissiti, minus periti sunt, minusque politi : 
nunc autem constat Ultoniam Regni Hybemiffi partem esse remotis- 
simam, et k scholis bonisque litteris maxime dissitam (est enim magis 
aquilonaris) sequitnr ergo» eos illic commorantes imperitiores esse, nisi 
alibi snppleant defectnm. ^ 

Ultonienses, nisi in yestrismet annalibus hospites sitis antiquoram 
Ultoniensinm Barbariem nolentes yolentes agnoscere et fitteri debebitis. 
Non est yitinm quod adeo efierat hominem ac immunda Yenus» hsec 
bratis assimilat : quoque homo ad voluptates camis accedit propius, hoc 
sylyescit imo bratescit magis: quam yero Ultonienses ei yitio dediti 
fderint, Dens, justissimus scelenun nltor posteritati eyidente signo com- 



280 ITINERARIUM. 

monstrare volait Meminit Giraldus Cambrensifl de lacn Emenflri in 
Farmanagliy qnod olim fons fuerit, sed ob incolamm nefkndam cum 
bestiifl veneream conBnetndinem, Deo irato, in tantam aquamm diluviem 
ernpnisse, ut totum eum tractum cum hominibus inundatione submer- 
serit. Certe nec ipsa Noetica inundatio tantse turpitudini eluendse 
suffecisset, nec Barbariem omni Barbarie majorem demersisset 

Obmutescitis aliquandoy calumniatores, ad tam clara Barbarici Dlto- 
niensis testimonia et aperta indicia ; quod si ultro me impetere ▼estris 
clandestinis canis calumniis nitimini ; cavete malum. Quod si calom- 
nias calumniis refeUere sequum pntassemy habuisset calamus meus atra- 
menti plurimum, ad vos Zoilos meos denigrandos, ita ut ne homines 
quidem esse videremini. Quos ego. Sed motos pnestat oomponere 
fluctns. 

Bon& tamen, Ultonienses caeteri, vestri venift id quod vere scripsi 
dixerim, neque enim mihi cum mortalium quoquamy quam cum obtrec- 
tatoribus meis res est, nec unquam calamum contra ullum strinzissemy 
(quoniam prodesse potius quam obesse omnibns studeo) nisi me ad id 
coegissent scripta nefanda, quae in me homines pamm in hoc religiosi 
in exercitu Caesareo seminanda submisemnt, quae pleraque opportune ad 
me in authographo auctorum deyenerunt. Quae sine dubio orbi tuI- 
gassem detestanda, nisi ab amici consilio fuissem retentus. Sile itaque 
Francisce O Ferrall. Tace FineUe Fitz Patrick, obmutesce Francisce 
Mac Eannisy nec vobis post hac malum paste ulterius causetis : vos me 
priores impetivistis, cum nuUam yobis dederim rationabUem causam 
calumniammy calumniatus essem et ego^ nisi me magni Constantini 
yerba in consessu multomm Episcopomm et Doctomm yirorum prolata 
cohibuissent : refert ea Theodoretus Lib. i. cap. n. Non oportet Sacer- 
dotum exorbitationes yulgo ipnotescere, ne illis ofFensi reddantur auda- 
ciores. Si dixi Anglos yobis fuisse momm magistros, dixi quod resest; 
si dixi Ultonienses fuisse olim Barbaros^ yemm dixi; nec yideo cur 
mihi ideo succenseatis ; non equidem unins nocentis delictum redundat 
in innocentem (si tamen Barbaries, ad quam quasi nascuntur initia re- 
rumpublicaramy yitium dici debeat) amabo quid meay tua alterinsve 
interest, si in Archiepiscopatu Bfagdeburgensiy qui Primatum in Ger- 
mani&tenet| multi mali ac yitiosi reperiantur? An ideo ego, tu, yel 



ITINERARIUM. 281 

qaisvis alius bonus reputabitury qnia io Primata Magdebargensi mnlti 
boni et moribns probati inveniantar? absit Sicat suas qnisqae pati- 
mur manesy ita qaemvis suam vitiam et virtas vitaperat vel commendat. 
8ed qnid volamas, jacitar ssepe in gregem canam bacalas, et non nisi 
tacti vociferantar : ita existimem dictos tres viros habitu religiosos, cum 
tam facile soli attollant vocem, recte tactos esse, cum prudentiores alii 
post maturum ezamen in verbis meis nil invenerint obtrectatione dig- 
num. Rectius credo Zoili mei sese occuparent utiliori studio, et reli- 
gioBB, vivendi ratione : quid enim ipsis cum externis negotiis, k quibus 
sese removerunt longius. Permittant me meum saltem otium utili 
scriptioni impendere, si ipsis otiosis esse placet. 

Lnbet his attexere litteras quasdam, quse ad meas manus devenernnt, 
ex quibus abunde satis ingeuuus Lector coUiget virulentam calumniato- 
ram meorum exacerbationem. 

Et primflB quidem sunt Edmundi Grannfle sacerdotissflecularis, non 
religiosiy quas dedit ad alium sacerdotem extra castra tunc commoran- 
tem, eos de verbo ad verbum describo. 

Nihil hic vobis incognitum scitu dignum habemus : omnes vestri a^ 
mantes (Deo laus) bene valemus. Ego admissus sum ad ordines, sed 
nullo adhuc ordinatus, propter minus prosperam episcopi valetudinem : 
nihilominus in paschate spero me ad presbyteratum promoturum. Scripsi 
vobis sflepius ut aliqua mihi via explicationem cursus mei Philosophici 
mittere non gravemini, quod et jam summopere k vobis contendo. 
Oulielmus Foord illic prfledictum librum habet, vobis commendo, ut 
eundem mihi omni modo possibili mittatis. Thomas Carve alias Corrain 
male in Ultoniam et Conaciam est invectus, qui impune non feret nisi 
resipiscat. Epistolas has aliis inclusas Domino Terentio Ferral tradat, 
si adsit, sin minus ipse aperiat, et quidquid sit secreto apud vos silete : 
tamen poterunt publicari, ad majorem ThomflB infamiam» sed k quo ac- 
ceperitisy nuUi unquam revelate. Salutet vestra Dominatio meo nomine 
Dominum Capitaneum Brid et uxorem, reUquosque iUic vobis notos^ 
prsecipue Robertum Album, et rescribat si placet Pragfle die 8. Maii 
Anno 1640. R. D. Veitr<B Servui, 

EdM I7NDVS GrANNA. 

o o 



282 ITINERARIUM. 

Glossa Aucioris. 

NON est, vir bone^ non est heec bona ad sacerdotinm dispositioy 
criminari aliena facta sine causa, traducere liTido dente invidise 
alterins hmwaHf et clandesttnum snsurronem agere. Quid putas tibi 
dicturus fuisset Christus Domini, si animum tuum maleyolum inspex- 
isset cum te sacris initiaret? cert^ haud aliud quam quod Christus Ser- 
yator noster Judae proditori. Itane yer6 tu audebas ad tantum sacra- 
mentum sacerdotii cum tam turpi labe accedere, itane decebat se prae- 
parare ad conficiendum Angustissimum corpus Jesu. Bone Dens ! 
Quis tibi tunc erat animus ? dic sodes, quid cogitabas? 

Siccine yero Thomas Carve male in Ultoniam et Conaciam inyectus 
est? Quid yero dixit unde taxari possit? Quidquid dixit» ex S. Bernardo 
desumpsity quem si cayillare yolupe tibi est, tenta, per me quidem id 
licet» metuo tamen ut impnne tu ipse non feras, tuebitur sanctus hono- 
rcm suum et yel plagis refutabit calumnias. 

Quam tu mihi minaris poenam, eam flocci facio, age, aude, si yir es 
bonusy et mea tela nocebunt, si mordes, mordeberis; si lacessis, caye ne 
tibi nialum crees, quod mihi moliris. In quo yer6 me resipiscere vis ? 
nt scilicet dicam Ultonienses nunquam fuisse barbaros ? Quomodo id 
faciam, cum S. Beniardus mihi sit auctor, eum audi, quod si ipse in- 
duxerit seu eraserit ex suis codicibus, jam k me erasum puta. 

Cur yero sordes tuas adeo secreto teneri vis? forte quia pudendse 
sunt? ita est. Si recta scribis et yera omnis orbis adspiciat licet, si 
iniqua, nec tuos oculos yidere par est. Yetns est audagium N. qnserit 
A. ni sacerdos Christi fores tibi applicare. Quantumyis tu calumnias 
tuas oculi yis> soli tamen patebunt, inde enim mihi nulla nascetur inia- 
mia, tibi maxima, ceu homini dicacissimo supraque id quam sacerdotem, 
Dei seryum deceat maleyolo. 

Secundse litteras sunt Patritii Relachanan Sacerdotis, olim Benedic* 
tini Monachi, sed ob nescio quam culpam ordine pulsi» et habitu priya^ 
ti^ ut ipse fatetur, eas, quo ipsemet scripsit idiomate huc adjungo. 



ITINERARIUM. 283 

MY lore alwayes remembring, unto youy I have seen youre letter, 
with yonre brother Colnmbanus in which you wrote youre com- 
meng to Pardowitz, and desired him to remember youre service to all 
joure freuds hire. Alass jou were deceayed, for those that you thought 
to be in the clouster there is none allreadie bnt youre brother and father 
Danielly fbr I am prived of the habite before half a yeere a goe, and P. 
James MHTonnallie is Abbott of Benchur made in Roome, and Cor- 
mackfl ded heere in Prague, and Edmond is heere admitted to bee a 
priest» youre brother and f. Ferrall are verie well. Soe haveng noe uews 
to write unto you, bnt that are oommon to all the world certayne to 
me, and to all those, that Bhotdd grive the eyill reputation of Connaght 
and Olster, for the new writer Thomas Carve has written in his newlie 
dedicated booke that thay are all barbarous and unmannerly dogs. 
Therefor I pray you make manifest thoee Terses and Hymes to all the 
Regiment, but never reveile anny Author of the Same. At Prague 
the 8. of marc 1640. I rest 

yaur Uoengfrend 

Patrich Rblachanan. 

Latini translata hec sonant. 

SINGULAREM meum in Dominatiouem vestram amorem semper 
tcstatum volo : litteras qnas suo fratri Columbano inscripsit, et in 
quibus de proximo suo adventu Pardowitzium meminit, ac quibus se 
commepdatum voluit omnibus amicis in monasterio Benedictinorum 
commorantibusy vidi. Multum tamen doleo Dominationem vestram 
deceptara fttisse, nam ii quos putabat istic esse omnes prieter vestrum 
fratrem et patrem Danielem hinc discess^re : Et ego sum habitu pri- 
vatus k medio anno. P. Jacobus Mac Connally Romffi Abbas Benchur 
creatus est, ejusdemque frater diem extremum hic dausit. Edmundus 
vero ad sacerdotium admissns est. Itaque nuUa nova scitu digna^ nisi 
quie omnibus sunt communia ad te scribenda habeo» dolendum est mihi 
et omnibus malam Conacise et Ultonise famam ortaiki esse ez novo illo 
auctore Thoma Carve^ qui in suo opusculo omnes Conacenses et Ulto- 
nicnses vocat barbaros et rabidos canes. Ideo carmina hsc vestro re- 



284 ITINERARIUM. 

gimento vulgare ne gravemini» sed authorem nnlli pronos mani£s0tate. 
PragsB die 8. Martii Anno 1640. 

AmahUU Amicui D. F. 

Patbicius Relaghajian. 

Glossa Autkoris. 

ERRAS viromm pessime qnod pamm ver^ comminiseeris me Cona- 
cenBes et Ultonienses appellare rabidos canes, sed nec Barbaros 
omnes yoco : Hoc tantum ez S. Bernardo assero olim fuisse Barbarosy 
et ez consnetudine cum Anglis deposniBse ferociam et induisse mansae* 
tiores mores. Quod yero tu asserifl de rabidis canibus vel ez mera ca- 
Inmniandi yoluptate mihi affingis, yel quia libellum meum non inspex- 
isti serio, yel quia non intelligis, qnod scripsi. 

Quos yero yanus Poetaster compilasti contra me yersus, eoeqne in 
yulgus militum sollicit^ seminari yoluisti, eorum calumniamm torrentem 
k me amolitum in te regero, talemque te orbis babebit, quood me illum 
probayeris quem iinxisti : yerbo babe meam de tuis yersibus sententiam. 
Tuis me illic coloribus injuriosus pictor adumbrasti. Tues. Tenebro- 
sus et Tenebrio, Hallucinatory Mendaz, Ambitiosus, StupiduSy Rabula, 
Vinosus, Erro. 

Quomodo enim te tartarium torrem esse optem, qui cum Doctore 
gentium Paulo omnes cupio cgbIo lucri&cere. Tenebrosus et Tenebrio 
merito yel tuo indicio audis, quandoquidem te anctorem yersunm tene- 
bris abscondi jubes. Helluonem, Hydram, Hypocritam agere sacer- 
dotem nimium probrosum est, ideo abstineo tam significantibns appella- 
tionibus. Hallucinatorem te yoco quia splendide hallucinatus es, cum 
putabas me tuo penicillo deformare. Scio equidem in sacerdotium 
mendacium cadere non debere, quia tamen me mendacem sine fironte 
asserisy in tuum sinum reyomo yomicam, k te turpiter fnsam. Non pu- 
det yer6 te tui stuporis cum me sacrilegum, seductorem, simiam, et 
scnrram fiu^is, qui sacerdotalem dignitatemi quam indignus jam plus- 
culis annis gero, reyereri debeas, et ab eo saltem abstinere tam inyisa 
dicteria, sed merito dubito an etiam intellezeris yerborum yim et ener- 
giam» existimem pptius (quod tui ezcnsandi causa dico) te mnlta ad car- 



ITINERARIUM. 286 

minis oompletionem conquifliyisse pamm de yeritate sollicitum. Reli* 
qnoB tnoB sarcasmos et scommata non repeto^ tn ipse vide quam ea recte 
ex Latheri encomio hnc transtuleris. 

Terti» litteras sont F. Francisci Ferrall Franciscani Professoria SS. 
Theologi» in Academii Eminentissimi Cardinalis ab Harrach, quas 
qoa ad me scripsit linga& hnc adjicere Yoloi. 

ITHINKE mj self bonnd by the bonds of frendship to admonish 
jonre R. of what inconveniens will follow and are at hands, if jon 
snfier yonre booke to be published withonte correction, for I haye divers 
verses and scomats sent me ont of ihe lowe contries against it, and 
know mannie doth prepare more, and a thing will bee to yonre perpetn- 
all disgrace, will doe there best to prohibite it as a libellns &mo6a8 
against a nation, and all generals. Therefor as a sencere frende I doe 
admonish yoare R. tymelj to looke to that, and aaise what yon wrote of 
Ireland to be wholie lett oat, or at least that verie paragraf wherein 
yon say, that onre nation is nnlemed and bj ihe commers of English 
are made civill, if not beleeve me, yon will at length repent, and will 
cnrse yoare self, that yoa did not follow a sencere frend his consell. 
This remembriog mj hnmble service unto the honorable Lord the Ko- 
lonell and the rest of onre firends there. I rest Leaveng yon to god 
irom Pragae the 27. of Febraarie, 1640. 

youre R. hispoarefrende 

Fr. Fbancis Feuull. 

Semu Latino hoc voltmi. 

VINCULIS veteris amiciti» plarimam R. vestrse obligatos eam 
commonefacere volni qnie inconvenientise secntarse sint, si sine 
prsevia correctione libellam sanm valgari permittat Nam mihi varia 
carmina et soommata ex Belgio contra enndem transmissa sant i pla* 
res qaoqae sant, mihi non ignoti, qni alia adhac in perpetnam vestram 
ignominiam parant. Volnntqne enm serio prohibere velat libellam fa^ 
mosam» contra nationem nostram et omnes generales. Itaqne at sin- 
ceras amicas matare moneo, ut qaidqaid de regno Ibernise scripsit» 



286 ITINERAEIUM. 

statim ezptmgi cnret, vel ad minimnm illnm paragrapham in qoo dicit 
BOBtram gentem adeo esse imperitam nt k oommercio AnglomiD &cta 
sit civilis. Qaod si corrigere nolit, cert6 mihi credat, fore at R. vettra 
libellam mxaa serioB tandem in perpetuam execrabitar nisi boni amici 
consiliam seqnator.. Interim me commendet Illustriflsimo Domino 
Colonello aliisque nostris bonis amicis Pragae die 27. Febroarii Aimo 
1640. 

Amkut R. Vestra pavper 

Fe. FbANCISCUS FsB2tALL. 

Glossa Aytharis* 

MULTUM miror doctiBsime Pater, quod R. vestra mihi imponat, 
qnod nanqoam k me fait cogitatam, scilicet quaisi ego difiiuna»- 
sem certam nadonem^ omnesqae (Jenerales InvictiBsimi ImperatoriB 
nostri, qaos omneB, nt debeo, impense veneror. Qaod vero Bcripsi de 
Ultonia et Conacia, amabo legantar verba mea sedalo, et videlHtur, me 
non ex tneo sensa sed S. Bemardi sentenda dicere> nec nationem me 
vocare Barbafam tit nanc est^ qaando seqae moribusy doctrina, et vitae 
civilitate ita se excolait^ at cum aliis nationibas certare possit: sed 
faisse aliqaando illam nationem Barbaram, sicati et CfletenB omnes. 
Mi pater, satis animadverto ande proveniat iste error, et vester agendi 
modasy si veram iateri valtis, pleriqae annuetis ; omnes confertis capita 
et anns qai aliqaid obiter legit, nec expendit serio, alteri persnadet» 
qnod non intelligit, vel ex professo vult calanmiari. Frastra es, mi 
pater, nil mato eoram qas de Ultonia dicta sant, nisi prias efficias, ut 
Sanctus Bemardns corrigatari quod magni erit laboris. De Carmini- 
bos, Hymnis scommatibus in me menmque codicalum in Belgio fasi% 
nil credoy sunt enim Belgse viri pradentiores, quem nt se ob tantillum 
libeUum moveant : hoc scio multos in Belgio menm fibellam et excepisse 
avide, etlaudasse plurimum. Quod si tamen nonnulli reperirentury qui 
meas lacabrationes dicteriis scriptisve impetere vellent, iaciantqaod libet 
si erroris convincary libenter corrigam^ minsB me nentiquam enervant, 
trophsea nemo nisi ereeto statuitanirao: agam quod reetum est» scribam 
quod verum est, et ita omnia invidift et calumnift migor vitam meam 
concludam. 



ITINERARIUM. 287 

Qaoniam yer6 etiam aliunde impetor, ceu homo de neseio qaibos yi- 
tiis snspectosy qaae mihi in aninaram Qara, et spiritaali qaam nnnc 
inter milites g^ fonctione non param nocere poasent, constitni hoc 
loco non me ipsnm propriis argamentis, sed alienis eorum scilicet, qui- 
buscam yixi, testimoniis defendere, debent illi esse omni exceptione 
majores, et qnibascum yel plurimum yel assidue egi ut calumniatoribus 
satisfiat. Non ergo quosyis de triyio qui me yix de facie noyerunt ad- 
ducam, sed eos k quorum conspectu yel yix discessi unquamy yel eos 
qnibus incumbit morum honestatem ante examinare, quam yirtutis nou- 
dum notsB testimopia chartaB illinere. Nemo yer6 existimet me id agere 
ideo quod alienam laudem magnopere expetam, sed ut Dei cultum con- 
tra nefandissimos susurrones melius promoyeam. Yitse ac morum porro 
testes etsi adducere possem plurimos, non tamen nisi tres producam qui 
abunde meam innocentiam scripto probarnnt 

Primus est Matdisens Rochus ciyitatis et Dioecesis Leghlinensis Yi- 
carins Apostolicus, qui cum ex Hjbemi& proficiscerer has mihi testes 
litteras dedit qnibus probatam yitam in Hybemi& actam confirmat. 

Harum latori Reyerendo Domino Thomse Carye Sacerdoti Hyberno in 
Germaniam tendenti, cum animo inyisendi nobiles quosdam ciyes et ami- 
cos snosy sub Gffisarea Majestate merentes, et breyi hnc) peraetis ibidem 
aliqnibus negotiiB suis) reyertendi ad priores in agro Dominico labores 
resumendosy hoc debitum probitatis suse testimonium postulanti, yeri- 
tatis et Justitiae intaitu, denegare nequiyimus : eodem omnibns ad qnos 
prsesentesperyeneTint, sinoer^ attestantes Prfle&tum Dominum Thomam 
k cur& animarum (quam apud nos aliquamdiu laudabiliter gessit) nec ob 
ullum crimen amotumy nec aliqu& Ecclesiastic& censura irretitum» sed 
eam sponte sud, et nostra cum yenii ad tempus in prsedictos fines desi- 
isse. In quorum ominum ifidem prsesentibus subscripsimus et sigillum 
appendimus apud Coshrelagh 19 Augusti Anno 1634. 

Matth€BUs Rochui civitaiis et Dioecesis 

(Locus Sigilli.) Leghlinensis Vicarius Apostolicus. 

Hinc patet» Amice Lector, yit& meft acta in Hybemift nec (qnantum 
conjicio) ulli dubium esse potest, de causft itineris mei suscepti. Quod 



288 ITINERARIUM. 

▼ero diatius cum exercitu hac usqae contra Teniam emanseriniy ezcafl 
et per litterasy et coram cum in Hybemiam» post quadriennium in ex 
citu Csesareo actam, redii, obtinaiqae aliam licentiam porro Hyben 
milites jayandi extra Patriam. 

Secandam est Waltheri Deyeronx Colonelli qnod actam vitam mei 
inter milites testatar, scriptamqae est G^rmanic& linga&, nt seqaitar. 

3Si> WaU\)tt Deveroux ^omifdber ^dpfetttdber ^apcftat Qat 
tticrer, mb u6er ein jjegiwem Sragoner 6efle«ter C)6ri|?e 
ZffVL ^imit funbt f6r iebermAnnign*, ba^ ber Qtftw&tbistm 
2Bo«geu^rte .gerj Pater Tliomas Carve in Me t^ier 3ai>r btp mit um 
ttieinen .^egimem feinen ©otte^bienfl vmidtit, ^&n atub fiir tnein 
^fon jlb« gem idnger Bep mir fel^en unb bulben tvbtUn : 2Beitn er ak 
tpe^en ertt^ei^licf^er 2?rfac(^ i^al6en t)on mir dimission Ufle^tt, mb ft(6 ai 
anbere Drtlb ju 6ede6en tt^inen^, at^ Me i(b i\)tn msttt feine^ eWiiim 
5©ollJ>alteni, toii einen frommen unnb anbd*tigen flJrieflergei^^ret mi 
iufl^a, fotci^e litteras Commendatitias ni(^ adfct^raden tvonen noi 
fottem 3ft berott^egen att aOe unb jiebe \fo\ft imtib nteberffanbti Offi- 
cierer ober Cavalier, ober tt^a^ ©ignitdten bie fepn nt6den vniin Re- 
spective bienjWicfc Srfudbett/ man tt^otte geaentttertiflen .gerjn Pater 
Thomas Carve tt^gctt feine^ @(>rliebettben unnb ®otr tt^orr^efdtri^en 
SBanber, fo er aOjeit vot jebermenniflricfcen biefe tJier 3^t>r sine alla 
mala suspicione ezhibiret aOe 5e66iMtnbe ®ft, /jute Seforberurijj 
umtb aaen genepgten fluten SBiOen erje^flem ©otdbe* fr t?ier mir wd: 
^ttci>en 6tn t^ um6 ein jlebut^bem de666renber occasion nadb ju t^erbrenen 
er6ittifl* 3" tttej>rer attestation ^a6 icb micb tttit epflener 45anbt unter: 
fcbrie6en unb mein 9lberidb ^etfcfcafft brauff brucf t, fo ge6en utmb ^ef- 
cjteben ®a(len6er5 in ber ©rajffcbafft SBatbecf bm 6. Augusti Anno 
1638. 

(Locus Sigilli.) 

2Bartiier Deveroux. 



ITINERARIUM. 289 

Latina versio sic habeL 

EOO Waltberus Deyeroux Sacree Cfle^areffi Majestatis Camerarius, 
et Bapra nnuiD Regimentnm sen Legionem Dragonum constitntus 
Colonellns, hisce notum facio omnibuSy quod reverendus et perdoctnii 
DominuB Pater Thomas Garve qnatuor ipsis annis in meo Regimento 
eeu Liegione officia divina perfecerit. libenter quoqne, quantum ad me 
quidem attinet, diutius illnm mecum commorari optassem et yoluissem. 
Qaoniam vero ipse justis de causis k me dimissionem petiit, seqne ad 
alia loca transferre constituit, non potui nec debui ipsi ob vitam landa- 
biliter gestam et mores qnae religiosum ac probnm Sacerdotem decent, 
tales litteras commendatitias denegare quare ab omnibus supremis in- 
ferioribnsque officialibus et eqnitibus cujnscnnque dignitatis et ordinis 
illi sint, respectiv^ peto quam possnm officios^ nt preesenti R. P. Tho- 
mse Carve ob honorabilem et Deo amabilem vitam, qnam coram omni- 
bus durante hoc quadriennio sine uUft snspicione ezhibnity omnem de- 
centem honorem bonam promotionem optimamque ac propensissimam 
voluntatem praestent. Id pro virili me& ergo omnes datft occasione 
compensare conabor. Pro majori.fide attestationem hanc mann proprifi 
subscripsiy et nobile Sigillum meum appressi, datum actumqne Sassen- 
bergse in Comitatn Waldeckensi 6. Augusti Anno 1638. 

(Locus Sigilli.) 

WaLTHBRITS DEVSlft>17X. 

Tertium denique est Antonii Marentii Episcopi Petinensis Yicarii 
Generalis exercitnnm S. Caes. Majestatis. Quod testatur me minime 
malam vitam in exercitu egisse^ quoniam, mihi non petenti, nlteriores 
honores defert. 



p p 



290 ITINERARIUM. 

COPIA LITERARUM. 
Antoniut Mareniius Dei et ApostoliciB sedis Graiia Episcopus PeHnen- 
sis, SacrcB C^BsareiB Majestatis^ nec ncn SerenissimiArckiducis Leopoidi 
Oulielmi Consiliarius et Exercituum Casareorum Vicarius Oeneralis, 

Reverendo nobis in Christo dilecto Thoms Carve Sacerdoti Hj- 
bemo CapeU^o Regimenti illostrissimi generosissimiqne Do- 
mini Colonelli Deveronx Salntem in Domino et omne bonnm. 

PASTORALIS nostras sollicitudinis partes esse dignoscimos, non 
tantum incnmbere ut k dignis et probatis Sacerdotibas sancte admi- 
nistrentnr militibus Ecclesiastica Sacramenta, verum etiam vitia et mals 
consuetudines tam Clericorum quam Laicorum eliminentur^ et radicitus 
extirpentur : et cum non ubique esse possimus, propterea de sua con- 
stante fide, prudentia, probitate et integritate, ea qua funglmur in hoc 
cxcrcitu Caesareo auctoritate, te supradictum reverendum Thomam 
Carve in Capellanum majorem supra nationes Anglorum, Scotorum et 
Hybemorum tam Ecclesiasticorum quam Laicomm in hoc exercita 
commorantium per prsesentes facimus, constituimus, deputamus, ad 
nostmm beneplacitumy cum omnibus honoribus, oneribus et prserogati- 
vis, cum potestate omnes depravatos mores in personis Ecclesiasticis 
corrigendi et emendandi, informationesaccipiendi, et processus formandi, 
tam supra clericos quam laicoe in spiritualibus, omniaque nobis notifi- 
candiy ut opportuna possimus adhibere remedia. Insuper licentiam 
damus, Sacramenta Ecclesiastica administrandi regiminibus non ba- 
bentibus Cappellanum. Monemus proinde omnes cujuscunque condi- 
tionis sint et status illaram nationum qui curam animarum gerant ut 
supradictum pro tali agnoscant, eique obedientiam debitam prsestent, 
officiales omues rogantes, ut dicto patri sua auctoritate assistant, neque 
ullatenus ejus potestatem miuui patiantur : in quoram fidem has paten- 
tes litteras manu propri& subscripsimus, et Sigillo noetro muniri curavi- 
mus. Datum Biirufle in Westphalia die 20 Octobris Anno 1640. 

Antonius Episcqpus Petinensis TLocus Sicrilli 'i 

Vicacariiu Oeneralis Exerdtus. ^ e •/ 

Angelus Antonius Ottaganus 

CancelL 

De Mandato Episcopi. 



ITINERARIUM. 291 

Ex his omnibnsy benevole Lector, abunde liquebant vitse mese ratio- 
nes et institatum, pronomqae erit hinc judicare prudenti cuivisy qualis 
fuerim in Hybemia ante quam ad exercitnm veniremy quidve egerim in 
ipso ezercita ad hsec osque tempora. Unde quisquis labem famfle mese 
adspergeie nititur^ nil facit nisi ut se calumniatorem pessimum suomet 
testimonio probet. Clament adversarii mei contra me quantnm volent, 
ego ad testimonia mea provoco, et bene factorum conscientiam, qua in 
mundo non reperitur luculentior testis. Yideat quivis cui potior adhi- 
benda sit fides, illis, an his? Sunt mihi quidem ad manum alia nonnulla 
scripta praeclarissimorum et omni exceptione majorum virorumy quibus 
innocentiam meam plus nimio probare possem, sed nolo abuti patientia 
candidi Lectoris. Hisce igitur concludo, iterum protestans me nil 
quidquam hac mea apologia contra quenquam, quam invidos meos ca- 
lumniatores dicere intendisse, et si quid forte vehementiori cakmo jus- 
tissimeque irato stilo exciderit, indictum inductumqae velle. Obtestor 
etiam aniversos has vindicias inspectoros ut si qua possint su& auctori- 
tate et consilio dehortentur & ceptis scommatibus momos meos, sin ver6 
ipsi non obsequantur, detestentnr et ezecrentur ipsos non minus ac ipsum 
calnmnise vitium. Bene vale, mi optime Lector, et fruere labore meo. 



SERIES BUTLERIANiE PROSAPI^. 
Prseloqnium ad Lectorem. 

^ MICE Lector, pollicitos sum in liminari Epistola ad 
Lectorem Itinerarii meiy quod illastrisBimo Domino 
Jacobo Butlero &c : inscripsiy me aliquando Butlericam 
Stemma, et Heroica Butleroram &cta uno solo libello 
ad id snscepto oomplectiy si scilicet tranquillins otium 
nancisoerer: quod hucusque adipisci nondam potni bellorum tumalti- 
bus nondum exemptus. Qnoniam vero cariosum et avidam Lectorem 




292 ITINERARIUM. 

nonneminem sollicit^ id expectare intellexi, pancnla qufledam qase ori- 
ginem stemmatis concernunt ad calcem bujus mei itinerarii adjiciam. 
Si parcse vitam mihi prorogent, superique incolumem ad lares patrios 
reducaut, ubi calamo yacare liberius licebit, satisfaciam ex integro pro- 
missis meis. Interea hisce contentus fruere et vale. 

Bntlerianum Stemma primnm suum ortum duxit k Jacobo I. qui ab 
Edvardo III. comi|is honorem et nomenclationem obtinuit Anno mil- 
lesimo trecentesimo quinquagesimo quarto. Unde successu temporis 
quatuordecim fitmiliae ceu novi ex stipite surculi protuberarunt. Prima 
fuit Baronis de Donboyna : secunda Baronis de Cahima : tertia Vice- 
Comitis de Mongareta: quarta Edmundi Butler equitis aurati de 
TuUia, cujus filius Theobaldus Butlerus Yice-Comes Isabellam verd 
bellam Thomse Nigri Butleri Comitis Palatini Tipperariensis filiam, 
legitimo matrimonii nexu, felicissimo connubio sibi copulavit ; hoc solo 
infelices conjuges quod null& sobole suscepta mortem oppetierint Quinta 
Yice-Comitis de Icherrina: sexta de Jechia quae olim celeberrima 
fait: septima de oppido Pauli, ex hac familia perillustris Dominus 
Waltherus Butlerus Comes et Sacrse Caesarese Majestatis Colonellus 
ejusdemque cubicularius : et Theobaldus Butlerus, Richardus item 
Butlerus cum Edmundo, omnes Capitanei ortum et originem suam 
sumpserunt. Octava de Cilcassio: nona de Moyallio: decima de 
Cilvolicio. Ad undecimam fitmiliam concurrunt variie stirpes scilicet 
de CnocraphonuOy antiqua villa nigra, Racona, Yallum Spideogio, et 
Anaquio. Ex hac iamilia olim prodiit perillustris Dominus Thomas 
Butlerus cognomento claudus. Qui Regise Majestatis Imperio et sti- 
pendiis, variis in Hjbernia Legionibus coUectis contra Gallos in campum 
exercitum eduxit, felicibnsque auspiciis Grallos fugavit et fudit, civitatem 
quoque amplissimam Rhodomagum obsedit, impetivit, occupavit: in 
qua expeditione pro rege suo gloriose occubuit. Duodecima Edvardi 
Butleri equitiB aurati de Orangia. Decima tertia Richardi Butleri 
equitis aurati de Bansichio. Quarta decima Domini Thomae Bntleri 
Comitis aurati de Clocnova. 

Nunc ad particulares familias quasdam descendo, Heroesque qui ex 
talibus provenemnt, ac surculos qui ex suis quique arboribus eruperunt, 



ITINERARIUM. 293 

in novas stirpeB distingno prima oinnium est Baronis Domboynee qni 
primns omninm Baronatnm emit. Nota verb, mi Lector, eam esse Hy- 
'bemise consaetndinemy nt non omnes qoi ex illastri aliqaa iamilia de- 
scendant, ipsi quoque illustres sint, sed primogenitus tantum, caeteri 
vero etsi nobiles habeantury non tamen Barones, Vice-Comites, Comi- 
tesve nominantur, sed tantum armigeri. 

Baronis DoDboyDae. 

Generosissimis familia et celeherrima armigerarum soboles, quce ex Domo 
Donboynica descenderunt, 

PRIMA familia de Brittanna; secnnda de Bali castello Sylvano; 
tertia de Balierca; quarta de Cabricio; quinta de Balinardo; 
sexta de Balliwedlea; septima de Tolochassano ; octava de Ardmalio; 
nona de Darloscano ; decima de Rathboy tona ; undecima de Synno- 
na ; daodecima de Balivodino ; tertia decima de Rathcolio atque ita 
nominabanfcur Patrui modemi Baronis. Petrus Butlerus de Belapon- 
tano, Jacobus Butleras de Grelagio Gkner Comitis Ormonis et Osso- 
rise, et nepos Comitis Tvvomonensis : Edvardus Butlems de Claerna, 
Theobaldus Butlerus de Ciiscahano, Thomas Butlerns de Clocflordio ; 
Richardus Butlerus de Opido Sylvano. Filii Edmundi Butleri Baro- 
njs de Donboyna, Jacobas Butleras de Ballidalio, Thomas Butlerus de 
Fimonilla, &c : 

NobilissimaB FamiliaB. 

Baronis Cakirnia qui secundus Baronatum emit^ et posteritas inde 

propagata. 

PRIMA familia de Ru^Iana, secnnda de Polcerrino, tertia de 
Glanballicolna, quarta de Mologona, quinta de listobrina hujus 
Baronis Patrui Petrus Butlerus de Cnocnanino, Jacobus Butlerus de 
Cnoclochtino, Richardus Butlerus de Clonbrogano, Joannes Butlems 
de Clocbridio, &c. 



284 ITINERARIUM. 

gimento vulgare ne graveminit sed autborem nuUi prorsos manifestate. 
PragflB die 8. Martii Anno 1640. 

Amahilis Amicus D. F. 

PATBICinS RBLACHAirAir. 

Glossa Authoris. 

ERRAS virorum peBsime quod parum ver^ comminisceris me Cona- 
censes et Ultonienses appellsure rabidos canes, sed nec Barbaros 
omnes voco : Hoc tantum ex S. Bemardo assero olim fuisse Barbarosy 
et ex consuetudine cum Anglis deposuisse ferociam et induisse mansae- 
tiores mores. Quod vero tu asseris de rabidis canibus vel ex mera ca- 
lumniandi voluptate mihi affingis, vel quia libellum meum non inspex- 
isti serio, vel quia non intelligis, quod scripsi. 

Quos vero vanus Poetaster compilasti contra me versus, eosque in 
vulgas militum sollicit^ seminari voluisti, eorum calumniarum torrentem 
k me amolitum in te regero, talemque te orbis babebit, quoad me illum 
probaveris quem finxisti : verbo habe meam de tuis versibus sent e ntia m . 
Tais me illic coloribus injuriosus pictor adumbrasti. Tues. Tenebro- 
sas et Tenebrioy Hallucinator, Mendax, Ambitiosus, Stupidus, Rabula, 
Yinosus, Erro. 

Quomodo enim te tartarium torrem esse optem, qui cum Doctore 
gentium Paulo omnes cupio ccelo lucrifacere. Tenebrosus et Tenebrio 
merito vel tuo indicio audis, quandoquidem te auctorem versuum tene- 
bris abscondi jubes. Helluonem, Hydram, Hypocritam agere sacer- 
dotem nimium probrosum est, ideo abstineo tam significantibus appella- 
tionibus. Hallucinatorem te voco quia splendide hallucinatos es, cum 
putabas me tuo penicillo deformare. Scio equidem in sacerdotimn 
mendacium cadere non debere, quia tamen me mendacem sine fronte 
asserisy in tuum sinum revomo vomicam, k te turpiter fasam. Non pu- 
det ver6 te tui stuporis cum me sacrilegum, seductorem, simiam, et 
scurram &cis, qui sacerdotalem dignitatem, quam indignus jam plus- 
culis annis gero, revereri debeas, et ab eo saltem abstinere tam invisa 
dicteria, sed merito dubito an etiam intellexeris verborum vim et ener- 
giam» existimem pQtius (quod tui excusandi causa dico) te mnlta ad car-* 



ITINERARIUM. 285 

miniB oompletionem conqnisivisse parnm de yeritate soUicitnm* Reli- 
quoB tnos sarcasmos et scommata non repeto, tu ipse vide qnam ea recte 
ex Lutheri encomio hnc transtnleriB. 

Terti» litters snnt F. Francisci Ferrall Franciscani Professoris SS. 
TheologisB in Academid. Eminentissimi Cardinalis ab Harrach, quas 
qna ad me scripsit lingn& hnc adjicere yolni, 

ITHINKE mj self bound by the bonds of frendship to admonish 
yonre R. of what inconveniens will foUow and are at hands» if jou 
snffer yonre booke to be pnbUshed withonte correction, for I have divers 
verses and scomats sent me ont of the lowe contries against it, and 
know mannie doth prepare more^ and a thing will bee to youre perpetn- 
all disgrace, will doe there best to prohibite it as a Ubellus famosns 
against a nation, and all generals. Therefor as a sencere frende I doe 
admonish yonre R. tymelj to looke to that, and anise what yon wrote of 
Ireland to be wholie lett ont, or at least that verie paragraf wherein 
yon BtLjj that onre nation is nnlemed aud by the commers of English 
are made civill, if not beleeve me, you will at length repent, and will 
cnrse jonre self, that yon did not foUow a sencere frend his consell. 
This remembring my hnmble service unto the honorable Ix>rd the Ko- 
lonell and the rest of oure frends there. I rest Leaveng yon to god 
from Pragne the 27. of Februarie, 1640. 

youre R. hispoarefrende 

Fr. Fbancis Febball. 

Sensu Latino hoc volunt. 

VINCITLIS veteris amicitisB plurimum R. vestne obligatns eam 
commonefacere volni quie inconvenientiaB secntur» sint, si sine 
prffivia correctione libellum suum vulgari permittat Nam mihi varia 
carmina et soommata ex Belgio contra enndem transmissa sunt : plu- 
res quoque snnt, mihi non ignoti, qni alia adhnc in perpetnam vestram 
ignominiam parant. Yolnntqne eum serio prohibere velut libellum fa- 
mosnm, contra nationem nostram et omnes generales. Itaque ut sin* 
cerus amicus mature moneo, nt quidquid de regno IberniflB scripsit» 



286 ITINERARIUM. 

Btatiin ezpnngi curet, yel ad minimmn illum paragniphmn in qso dicit 
Rostram gentem adeo esse imperitam nt k oommercio Angloram iacta 
sit civilis. Qnod si corrigere nolit, cert6 mihi credat, fore nt R. Testra 
libellnm snnm serins tandem in perpetnnm execrabitnr nisi boni amici 
consilinm seqnatnr. Interim me commendet lUnstrissimo Domino 
Colonello aliisqne nostris bouis amicis Pragse die 27. Febmarii Anno 
1640. 

Amicus R. VeBtrtB pavper 

Fr. Fbamciscus Fbbrall. 

Glossa A%itkaris* 

MnLTUM miror doctissime Pater, qnod R. vestra mihi imponaty 
qnod nnnqnam k me ftiit cogitatnmy scilicet qnasi ego difiamas- 
sem certam nationem, omnesqne Generales lUTictissimi Imperatoris 
nostriy qnos omnes, nt debeo, impense yeneror. Qnod vero scripei de 
Ultonia et Conacia, amabo legantnr yerba mea sednlo, et yideUtnry me 
non ex meo sensn sed S. Bemardi sententia dicere, nec nationem me 
Yocare Barbaram nt nunc est, quando asqne moribus, doctrina, et vitae 
civilitate ita se excoluit, ut cnm aliis nationibns certare posait: aed 
fuisse aliquando illam nationem Barbaram, sicnti et cietenB omnes. 
Mi pater, satis animadrerto unde proyeniat iste eiror» et vester agendi 
moduSy si Temm fateri vultis, plerique annnetis ; omnes confertis capita 
et unuB qui aliquid obiter legit, nec expendit serio, alteri persnadett 
quod non intelligit, yel ex professo vult calunmiari. Fmstra es, mi 
pater, nil mnto eomm qnse de Ultonia dicta snnt, nisi prius efficias, nt 
Sanctus Bemardus corrigatury quod magni erit laboris. De Carmini- 
bns, Hymnis scommatibus in me meumque oodiculum in Belgio fusis, 
nil credoy snnt enim Belgse viri pradentiores, qnem nt se ob tantillnm 
libeUum moveant : hoc scio mnltos in Belgio meuni fibellnm et ezcepisse 
avide, etlandasse plurimum. Quod si tamen nonnulli reperirentnr, qui 
meas lucubrationes dicteriis scriptisye impetere yellent, faciant quod libet 
si erroris conyincary libenter corrigam, minsB me nentiquam enenraDt, 
trophflea nemo nisi erecto statnxt animo: agam qnod rectnm est, scribam 
qnod Terum est, et ita omnia invidift et calnmnift miyor vitam meam 
conclndam. 



ITINERARIUM. 287 

Qaoniam verb etiam aliunde impetor, ceu homo de neseio quiboB vi- 
tiis BnspectoSy qase mihi in animarnm onra, et spiritoali qoam nnnc 
inter milites g«;ro fhnctione non pamm nocere poflBent, constitai hoo 
loco non me ipsnm propriis argamentis» sed alienis eornm scilicet, qai- 
bascum vixif testimoniis defendere, debent illi esse omni ezceptione 
majores, et qnibuscum vel plurimum vel assidue egi ut calumniatoribus 
satisfiat. Non ergo quosvis de trivio qui me vix de facie noverunt ad- 
ducam, sed eos k quorum conspectu vel vix discessi unquamy vel eos 
quibus incumbit morum honestatem ante examinare, quam virtutis nou- 
dum notsB testimo^ia chartse illinere. Nemo ver6 existimet me id agere 
ideo quod aliepam laudem magnopere expetam, sed ut Dei cultum con- 
tra nefandissimos sosurrones melius promoveam. Yitfie ac morum porro 
testes etsi adducere possem plurimos, non tamen nisi tres producam qui 
abunde meam innocentiam scripto probarunt. 

Primus est Matthseus Rochus civitatis et Dioecesis Leghlinensis Yi- 
carius Apostolicusy qui cum ex Hybemift proficiscerer has mihi testes 
litteras dedit quibus probatam vitam in Hybemift actam confirmat. 

Haram latori Reverendo Domino Thoms Carve Sacerdoti Hyberno in 
Oermaniam tendenti, cum animo invisendi nobiles qnosdam cives et ami- 
cos suos, sub CflBsa